Konifelenisi Lahi
ʻIkai ʻOku ‘i Ai ʻa e Lolo Faitoʻo ʻi Kiliati?
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2021


ʻIkai ʻOku ‘i Ai ʻa e Lolo Faitoʻo ʻi Kiliati?

Ko e mālohi faifakamoʻui ʻo e Fakamoʻuí ʻoku ʻikai ko ʻEne malava pē ke faitoʻo hotau sinó, kae mahalo ʻoku mahuʻinga ange ʻa ʻEne malava ke faitoʻo hotau lotó.

Hili ha taimi nounou mei heʻeku ngāue fakafaifekaú, lolotonga ʻeku ako ʻi BYU, ne u maʻu ai ha fetuʻutaki telefoni mei heʻeku tamaí. Naʻá ne talamai ʻokú ne puke ʻi he kanisaá, pea neongo naʻe ʻikai lelei ʻene faingamālie ke moʻuí, ka naʻá ne loto-fakapapau ke faitoʻo ia pea toe foki ki heʻene moʻui angamahení. Naʻe hoko e telefoni ko iá ko ha momeniti ne u moʻutāfuʻua ai. Kuo hoko ʻeku tamaí ko ʻeku pīsope, kaungāmeʻa, pea mo e faifaleʻi. ʻI heʻeku fakakaukau mo ʻeku fineʻeikí mo hoku ngaahi tokouá mo e tuofāfiné ki he kahaʻú, ne hangē kuo siva e ʻamanakí. Ne ngāue fakafaifekau hoku tehina ko Taví ʻi Niu ʻIoke pea ne mamaʻo ʻene kau mai ki he ngaahi meʻa fakafāmili faingataʻa ko ʻeni ne hokó.

Ne fokotuʻu mai ʻe he kau ngāue fakafaitoʻo he ʻaho ko iá ke fakahoko ha tafa ke feinga ke taʻofi e mafola ʻa e kanisaá. Naʻe ʻaukai mo lotu tāumaʻu homau fāmilí ki ha mana. Naʻá ku ongoʻi naʻe feʻunga ʻemau tuí ʻe lava ʻo fakamoʻui ʻeku tamaí. Kimuʻa pē pea fakahoko e tafá, naʻá ku tuku mo hoku taʻokete ko Nomá ha tāpuaki ki heʻeku tamaí. Naʻá ma lotu ʻaki e tui kotoa naʻá ma lava ʻo maʻú, ʻe fakamoʻui ia.

Naʻe fakataimi-tēpileʻi e tafá ʻe laulau houa, ka naʻe hili pē ha taimi nounou, naʻe hū mai ʻa e toketaá ki he loki talitalí ke talanoa mo homau fāmilí. Naʻá ne talamai ʻi heʻenau kamata ʻa e tafá, naʻe lava ke nau vakai kuo mafola ʻa e kanisaá ki he kotoa ʻo e sino ʻo ʻeku tamaí. Makatuʻunga ʻi he meʻa ne nau vakai ki aí, naʻe toe pē ha ngaahi māhina siʻi ke moʻui ai ʻeku tamaí. Ne mau fuʻu loto-mamahi ʻaupito.

ʻI he ake hake ʻeku tamaí mei he tafá, naʻá ne hohaʻa ke ʻilo pe naʻe ola lelei ʻa e faitoʻó. Naʻa mau fakahā kiate ia ʻa e ongoongo fakamamahí.

Naʻe hokohoko atu ʻemau ʻaukai mo lotua ha maná. ʻI he hōloa vave e moʻui lelei ʻa ʻeku tamaí, ne kamata ke mau lotua ke ʻoua naʻá ne mamahiʻia. ʻI he fakaʻau ke kovi ange hono tūkungá, naʻa mau kole ki he ʻEikí ke fakaʻatā ke vave ʻa ʻene mālōloó. Hili pē ha ngaahi māhina siʻi mei he tafá, pea hangē ko e fakafuofua ʻa e toketā faitafá, naʻe mālōlō ʻeku tamaí.

Naʻe hulu e ʻofa mo e tokanga ne fakahoko mai ki homau fāmilí ʻe he kau mēmipa ʻo e uōtí mo e ngaahi kaungāmeʻá. Ne mau fakahoko ha meʻafakaʻeiki fakaʻofoʻofa ne fakamanatua ai e moʻui ʻa ʻeku tamaí. Ka neongo ia, ʻi he fakalau ʻa e taimí pea mau aʻusia e mamahi ʻo e mole ʻa ʻeku tamaí, ne kamata ke u fifili ki he ʻuhinga ne ʻikai fakamoʻui ai ʻeku tamaí. Ne u fifili pe naʻe ʻikai mālohi feʻunga ʻa ʻeku tuí. Ko e hā nai ne maʻu ai ʻe he ngaahi fāmili ʻe niʻihi ha mana kae ʻikai ko homau fāmilí? Ne u ako ʻi heʻeku ngāue fakafaifekaú ke kumi ʻa e talí ʻi he folofolá, ko ia naʻe kamata ke u fekumi ʻi he ngaahi folofolá.

ʻOku fakamatala e Fuakava Motuʻá ki ha ʻakau pe lolo namu kakala ne fakaʻaongaʻi ki he faitoʻo laveá ʻa ia naʻe ngaohi mei ha ʻakau naʻe tupu ʻi Kiliati. ʻI he kuonga ʻo e Fuakava Motuʻá, naʻe ʻiloa e loló ko e “lolo faitoʻo ʻi Kiliatí.”1 Naʻe tangilaulau ʻa e palōfita ko Selemaiá ʻi he ngaahi faingataʻa naʻá ne mamata ki ai ʻi he lotolotonga ʻo hono kakaí pea fakaʻamu ke maʻu ha faitoʻo. Naʻe fehuʻi ʻe Selemaia, “ʻIkai ʻoku ai ʻa e lolo faitoʻo ʻi Kiliati; ʻikai ʻoku ai ha faitoʻo ʻi ai?”2 ʻI he ʻū tohí, mūsiká, mo e ʻātí, kuo faʻa ui ʻa e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí ko e Lolo Faitoʻo ʻo Kiliatí koeʻuhí ko Hono mālohi faifakamoʻui fakaofó. Naʻá ku fifili hangē ko Selemaiá, “ʻIkai ʻoku ai ha lolo faitoʻo ʻi Kiliati maʻá e fāmili Nilasoní?”

ʻI he Maʻake vahe 2 ʻo e Fuakava Foʻoú, ʻoku tau ʻilo ai ʻoku ʻi Kapaneume ʻa e Fakamoʻuí. Ne talanoaʻi lahi ʻi he fonuá ʻa e mālohi faifakamoʻui ʻo e Fakamoʻuí, pea naʻe fononga ha kakai tokolahi ki Kapaneume ke fakamoʻui kinautolu ʻe he Fakamoʻuí. Ne fuʻu tokolahi e kakai ne fakatahataha takai ʻi he fale ne ʻi ai ʻa e Fakamoʻuí ʻo ʻikai ʻi ai ha potu ke Ne tali kotoa ai kinautolu. Naʻe fata ʻe ha kau tangata ʻe toko fā ha tangata ne fokoutua ʻi he mahaki teté ke fakamoʻui ʻe he Fakamoʻuí. Naʻe ʻikai ke nau lava ʻo fakahaohao atu ʻi he haʻofangá, ko ia ne nau toʻo leva e ʻato ʻo e falé pea tukutukuhifo ai ʻa e tangatá ke feʻiloaki mo e Fakamoʻuí.

ʻI heʻeku lau ʻa e talanoá ni, naʻá ku ʻohovale ʻi he meʻa ne folofola ʻaki ʻe he Fakamoʻuí ʻi Heʻene feʻiloaki mo e tangatá ni: “Foha, kuo fakamolemole hoʻo ngaahi angahalá.”3 Naʻá ku fakakaukau kapau ne u kau ʻi he kau tangata ʻe toko fā ne nau fata e tangatá ni, ne u mei pehē ange ki he Fakamoʻuí, “Naʻa mau ʻomi ia ki hení ke fakamoʻui.” ʻOku ou tui ne mei tali mai ʻe he Fakamoʻuí, “Naʻá ku fakamoʻui ia.” Ne ʻikai ʻapē ke mahino kānokato kiate au—ko e mālohi faifakamoʻui ʻa e Fakamoʻuí naʻe ʻikai ko ʻEne malava pē ke fakamoʻui hotau sinó, kae mahalo ko e mahuʻinga angé, ʻa ʻEne malava ke faitoʻo hotau lotó mo e loto-mamahi ʻo hoku fāmilí?

Naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ha lēsoni mahuʻinga ʻi he aʻusiá ni ʻi Heʻene fakamoʻui fakaesino ʻa e tangatá. Ne fakaʻau ʻo mahino kiate au ko ʻEne pōpoakí naʻá Ne lava ʻo ala ki he fofonga ʻo kinautolu naʻe kuí, pea nau lava ʻo sio. Naʻá Ne lava ʻo ala ki he telinga ʻo kinautolu naʻe tulí, pea nau lava ʻo fanongo. Naʻá Ne lava ʻo ala ki he vaʻe ʻo kinautolu naʻe ʻikai lava ʻo lué, pea nau lava ʻo lue. Te Ne lava ʻo faitoʻo hotau matá, telingá, mo e vaʻé, kae mahuʻinga tahá, te Ne lava ʻo faitoʻo hotau lotó ʻi Heʻene fakamaʻa kitautolu mei he angahalá mo tokoniʻi kitautolu ʻi he ngaahi ʻahiʻahi faingataʻá.

ʻI he hā ʻa e Fakamoʻuí ki he kakai ʻi he Tohi ʻa Molomoná hili ʻEne Toetuʻú, naʻá Ne toe folofola kau ki Hono mālohi faifakamoʻuí. Naʻe fanongo e kakai Nīfaí ki Hono leʻó ʻoku folofola mei he langí, “He ʻikai koā te mou tafoki mai ʻeni kiate au, pea fakatomala mei hoʻomou ngaahi angahalá, ʻo liliu, koeʻuhi ke u fakamoʻui ʻa kimoutolu?”4 ʻOku akonaki ʻa e Fakamoʻuí kimui ange ʻo pehē, “He ʻoku ʻikai te mou ʻilo naʻa faifai pea nau tafoki mai ʻo fakatomala, pea haʻu kiate au mo e loto-fakamātoato moʻoni, pea te u fakamoʻui ʻa kinautolu.”5 Naʻe ʻikai ʻuhinga ʻa e Fakamoʻuí ia ki ha fakamoʻui fakaesino ka ko ha fakamoʻui fakalaumālie ʻo honau ngaahi laumālié.

ʻOku tānaki mai ʻe Molonai ha toe mahino ʻi heʻene vahevahe e ngaahi lea ʻa ʻene tamai ko Molomoná. Hili e lea ʻa Molomona kau ki he ngaahi maná, ʻokú ne pehē, “Pea kuo folofola ʻa Kalaisi: Kapau te mou tui kiate au te mou maʻu ʻa e mālohi ke fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku totonu ke fai ʻiate aú.”6 Naʻá ku ako ʻo ʻilo kuo pau ke tuʻunga ʻeku tuí ʻia Sīsū Kalaisi pea naʻe fie maʻu ke u tali e meʻa naʻe totonu kiate Iá ʻi heʻeku fakaʻaongaʻi e tui kiate Iá. ‘Oku mahino kiate au he taimí ni ko e mālōlō ʻa ʻeku tamaí naʻe totonu ia ki he palani ʻa e ʻOtuá. ʻI heʻeku hilifaki hoku nimá he taimí ni ʻi he ʻulu ʻo ha taha ke tāpuakiʻi iá, ʻoku ʻia Sīsū Kalaisi ʻa ʻeku tuí, pea ʻoku mahino kiate au ʻe lava pea ʻe fakamoʻui fakaesino ha tokotaha ʻo kapau ʻoku totonu ia ʻia Kalaisi.

Ko e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻa ia ʻoku malava ai ʻa ʻEne mālohi huhuʻí mo fakaiviá fakatouʻosí, ko e tāpuaki taupotu taha ia ʻoku foaki ʻe Sīsū Kalaisi ki he kakai kotoa pē. ʻI heʻetau fakatomala ʻaki e taumuʻa kakato ʻo e lotó, ʻoku fakamaʻa kitautolu ʻe he Fakamoʻuí mei he angahalá. ʻI heʻetau fakavaivai fiefia hotau lotó ki he Tamaí, ʻo aʻu ki he ngaahi tūkunga faingataʻa tahá, ʻe toʻo ʻe he Fakamoʻuí ʻetau ngaahi kavengá pea fakamaʻamaʻa ia.7

Ka ko e lēsoni maʻongoʻonga ʻeni naʻá ku akó. Naʻe hala ʻa ʻeku tui ʻo pehē naʻe ʻikai ngāue e mālohi faifakamoʻui ʻo e Fakamoʻuí ki hoku fāmilí. ʻI heʻeku manatu ki ai he taimí ni kuó u matuʻotuʻa mo taukei angé, ʻoku ou vakai naʻe hāsino e mālohi faifakamoʻui ʻo e Fakamoʻuí ʻi he moʻui ʻo e kau mēmipa kotoa hoku fāmilí. Naʻá ku fuʻu tokanga taha ki ha fakamoʻui fakaesino ʻo ʻikai ai ke u mamata ki he ngaahi mana naʻe hokó. Naʻe fakamālohia ʻe he ʻEikí mo hiki hake ʻeku fineʻeikí ʻi he meʻa naʻá ne malavá fakafou he ʻahiʻahi faingataʻá ni, pea naʻá ne moʻui fuoloa mo ʻaonga. Naʻe fakaofo ʻa hono ivi tākiekina ki he leleí ʻi heʻene fānaú mo e makapuná. Naʻe tāpuekina ʻe he ʻEikí au mo hoku ngaahi tokouá mo e tuofāfiné ʻaki e ʻofa, uouangataha, tui, mo e loto-vilitaki ʻa ia naʻe hoko ko ha konga mahuʻinga ʻo ʻemau moʻuí pea aʻu pē ki he ʻahó ni.

Kae fēfē ʻeku tamaí? Hangē ko kinautolu kotoa pē ʻe fakatomalá, naʻe fakamoʻui fakalaumālie ia ʻi heʻene fekumi mo maʻu e ngaahi tāpuaki naʻe ʻatā koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. Naʻá ne maʻu ha fakamolemole ʻo ʻene ngaahi angahalá pea ʻokú ne tatali he taimí ni ki he mana ʻo e Toetuʻú. Ne akonaki ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ʻo pehē, “He ʻoku hangē ʻoku mate kotoa pē ʻia ʻĀtama, ʻe pehē foki e moʻui kotoa pē ʻia Kalaisi.”8 ʻOku mou vakai, naʻá ku pehē ange ki he Fakamoʻuí, “Naʻa mau ʻomi ʻeku tamaí kiate Koe ke fakamoʻui,” pea kuo mahino kiate au naʻe fakamoʻui ʻia ʻe he Fakamoʻuí. Naʻe ngāue ʻa e lolo faitoʻo ʻo Kiliatí ki he fāmili Nilasoní—ʻo ʻikai ʻi he founga ne mau ʻamanaki ki aí, ka ʻi ha founga ne toe mahuʻinga ange ʻa ia kuo faitāpuekina pea hokohoko atu ke faitāpuekina ai ʻemau moʻuí.

‘I he Sione vahe 6 he Fuakava Foʻoú, ne fakahoko ai ʻe he Fakamoʻuí ha mana fakaofo. Naʻe fafanga ʻe he Fakamoʻuí ha toko 5,000 ʻaki pē ha ngaahi mataʻiika mo ha ngaahi foʻi mā. Kuó u lau tuʻo lahi ʻa e talanoá ni, ka ʻoku ʻi ai ha konga ʻo e aʻusia ko iá ne ʻikai ke u maʻu ʻa ia kuo ʻuhingamālie kiate au he taimí ni. Hili hono fafanga ʻe he Fakamoʻuí ʻa e toko 5,000, naʻá Ne kole ki Heʻene kau ākongá ke tānaki e toenga meʻakaí, ʻa ia naʻe fonu ai ha kato ʻe 12. Kuó u fifili ki he ʻuhinga naʻe tuku taimi ai ʻa e Fakamoʻuí ke fakahoko iá. Kuo mahino kiate au ʻa e lēsoni ʻe taha te tau lava ʻo ako mei he meʻa ko iá: Naʻá Ne lava ʻo fafanga ʻa e toko 5,000 pea naʻe toe pē. “ʻOku feʻunga ʻa ʻeku [ʻaloʻofá] ki he tangata kotoa pē.”9 ʻE lava ʻe he mālohi huhuʻi mo faifakamoʻui ʻa e Fakamoʻuí ʻo ʻufiʻufi ha faʻahinga angahala, kafo, pe faingataʻa—tatau ai pē pe ko e hā hono lahí pe faingataʻá—pea ʻoku hulu maʻu pē. ʻOku feʻunga ‘a ʻEne ʻaloʻofá.

ʻI he ʻilo ko iá, te tau lava ai ʻo laka ki muʻa ʻi he tui, ʻo ʻiloʻi ʻi he hoko mai ʻa e taimi faingataʻá—pea kuo pau ke hoko ia—pe ʻi he ʻākilotoa ʻe he angahalá ʻa ʻetau moʻuí, ʻoku tuʻu ʻa e Fakamoʻuí mo e “fakamoʻui ʻi hono kapakaú,”10 ʻo fakaafeʻi kitautolu ke haʻu kiate Ia.

ʻOku ou fakamoʻoniʻi kiate kimoutolu ʻa e Lolo Faitoʻo ʻo Kiliatí, ʻa e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, ko hotau Huhuʻí, pea mo Hono mālohi faifakamoʻui fakaofó. ʻOku ou fakamoʻoni ki Hono finangalo ke fakamoʻui koé. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.