Konifelenisi Lahi
Fakakaukau Fakasilesitiale!
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2023


Fakakaukau Fakasilesitiale!

ʻE fakapapauʻi ʻe hoʻo ngaahi filí ʻa e feituʻu te ke nofo ai ʻi ʻitānití, faʻahinga sino te ke toetuʻu aí, mo kinautolu te mou nofo ʻo taʻengatá.

Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻoku ou houngaʻia ʻi he faingamālie ke lea kiate kimoutolu ʻi he ʻaho ní. ʻI hoku taʻu motuʻá, ʻoku ʻomi ʻe he ʻaho foʻou takitaha ha ngaahi meʻa fakaʻohovale lelei mo faingataʻa. ʻI he uike ʻe tolu kouhilí, naʻe uesia ai ʻa e ngaahi uoua ʻi hoku tuʻá. Pea, neongo kuó u tuʻu ʻo fai ha malanga konifelenisi lahi ʻe 100 tupu, ko e ʻaho ní, naʻá ku pehē te u fakahoko tangutu pē. ʻOku ou fakatauange ke fakaaʻu atu ʻe he Laumālié ʻeku pōpoakí ki homou lotó ʻi he ʻahó ni.

Naʻá ku toki fakamanatua kimuí ni hoku taʻu 99 pea kamata leva ʻeku moʻui ʻi hoku taʻu 100. ʻOku faʻa ʻeke mai pe ko e hā ʻa e fakapulipuli ki he moʻui fuoloa peheé. Mahalo ko ha fehuʻi lelei ange ʻa e “Ko e hā kuó u ako ʻi he moʻui ʻi ha meimei senitulí?”

ʻOku ʻikai maʻu ha taimi feʻunga ke u tali kakato ai ʻa e fehuʻi ko iá, ka te u ala vahevahe ha taha ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga taha kuó u ʻiló.

Kuó u ʻilo ko e palani ʻa e Tamai Hēvaní maʻatautolú ʻoku fakaofo, ʻoku mahuʻinga moʻoni ʻa e meʻa ʻoku tau fai ʻi he moʻuí ni, pea ko e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻa e meʻa ʻokú ne ʻai ke malava ʻa e palani ʻa e Tamaí.1

ʻI heʻeku fekuki mo e mamahi fau naʻe tupu ʻi hoku fokoutuá, kuó u ongoʻi houngaʻia lahi ange ʻia Sīsū Kalaisi mo e meʻaʻofa taʻe-mafakakaukaua ʻo ʻEne Fakaleleí. Fakakaukau ki ai! Naʻe fuesia ʻe he Fakamoʻuí ʻa e “ngaahi mamahi mo e ngaahi faingataʻa pea mo e ngaahi ʻahiʻahi kehekehe kotoa pē”2 koeʻuhí ke Ne lava ʻo fakafiemālieʻi kitautolu, fakamoʻui kitautolu, mo fakahaofi kitautolu, ʻi he taimi ʻo e faingataʻá.3 Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻEne aʻusia ʻi Ketisemani mo Kalevalé: “Ko [ha] mamahi naʻe langaki ai ʻa ʻeku tetetete ʻaʻaku, ʻa ia ko e ʻOtua, ko e tokotaha ʻoku mālohi tahá, koeʻuhí ko e mamahi, pea mo e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo hoku kilí.”4 Kuo fakatupu ʻe hoku fokoutuá ʻeku toutou toe fakakaukau ki he “māfimafi ʻo e Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí.”5 Lolotonga ʻeku fakaakeaké, kuo fakaeʻa ʻe he ʻEikí Hono mālohi fakalangí ʻi ha ngaahi founga nonga mo ʻikai toe fakaʻuliʻulilātai.

ʻOku hoko ʻa e palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ko ha palani haohaoa koeʻuhí ko e Fakalelei taʻe-fakangatangata ʻa Sīsū Kalaisí! ʻOku toʻo ʻe he mahino ʻo e palani fakaofo ʻa e ʻOtuá ʻa e meʻa fakamisitelí mei he moʻuí mo e taʻepaú mei hotau kahaʻú. ʻOkú ne fakaʻatā kitautolu takitaha ke tau fili ʻa e founga te tau moʻui ai ʻi heni ʻi he māmaní mo e feituʻu te tau nofo ai ʻo taʻengatá. Ko e fakakaukau taʻeʻuhinga ko ia ʻoku totonu ke tau “kai, mo inu, mo fiefia, he te tau mate ʻapongipongí; pe te tau lelei pē kitautolú”6 ko e taha ia ʻo e ngaahi loi ngalivale taha ʻi he ʻunivēsí.

Ko e ongoongo lelei ʻeni ʻo e palani ʻa e ʻOtuá: ko e ngaahi meʻa ko ia te ne ʻai hoʻo moʻui fakamatelié ke aʻu ki he lelei taha ʻe lavá, ko e ngaahi meʻa tatau pē ia te ne ʻai hoʻo moʻui ʻi he taʻengatá kotoa ki he lelei taha ʻe lavá! ʻI he ʻaho ní, ke tokoni ke mou taau mo e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga ʻa e Tamai Hēvaní maʻamoutolú, ʻoku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou ohi ʻa e tōʻonga ʻo e “fakakaukau fakasilesitialé!”7 ʻOku ʻuhinga ʻa e fakakaukau fakasilesitialé ki he fakakaukau fakalaumālié. ʻOku tau ako mei he palōfita ʻo e Tohi ʻa Molomona ko Sēkopé “ko e fakakaukau fakalaumālié ko e moʻui taʻengatá ia,”8

Ko e moʻui fakamatelié ko e tuʻunga lelei taha ia ʻo e ako ke fili ʻa e ngaahi meʻa ʻoku taʻengata taha hono mahuʻingá. ʻOku tokolahi fau ha kakai ʻoku moʻui ʻo hangē ko māmani pē ʻoku mahuʻingá. Neongo ia, ʻe fakapapauʻi ʻe hoʻo ngaahi fili ʻi he ʻaho ní ha meʻa ʻe tolu: ko e feituʻu te ke nofo ai ʻi he kotoa ʻo ʻitānití, faʻahinga sino te ke toetuʻu aí, mo kinautolu te mou nofo ʻo taʻengatá. Ko ia fakakaukau fakasilesitiale.

ʻI heʻeku fuofua pōpoaki ko e Palesiteni ʻo e Siasí, naʻá ku poupouʻi ai kimoutolu ke mou kamata mei hono fakakaukauʻi ʻo e ikuʻangá. ʻOku ʻuhinga ʻeni ke ʻai ʻa e nāunau fakasilesitialé ko hoʻo taumuʻa taʻengatá pea fakakaukauʻi lelei pe ʻe ʻave koe ki fē ʻi he maama kahaʻú, ʻe hoʻo ngaahi fili ʻi māmaní.9

Kuo ʻosi akoʻi mahino ʻe he ʻEikí ko e houʻeiki tangata pē mo fafine ʻoku silaʻi ko e husepāniti mo e uaifi ʻi he temipalé, mo tauhi ʻenau ngaahi fuakavá, te nau fakataha ʻi he taʻengatá. Naʻá Ne folofola, “Ko e ngaahi fuakava, ngaahi aleapau, ngaahi palōmesi, ngaahi fatongia, ngaahi fakapapau, ngaahi lea fakapapau, ngaahi ngāue, ngaahi fetuʻutaki, ngaahi [feangai], pe ko e ngaahi ʻamanaki kotoa pē, ʻa ia ʻoku ʻikai ke fai mo fakahoko mo fakamaʻu kinautolu ʻaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e talaʻofá … ʻoku ngata ia ʻo ka mate ʻa e tangatá.”10

Ko ia, kapau te tau fili taʻe-fakapotopoto ke moʻui ʻaki ʻa e ngaahi fono fakatilesitailé ʻi he taimí ni, ʻoku tau fili ai ke toetuʻu ʻi ha sino fakatilesitiale. ʻOku tau fili ai ke ʻoua ʻe nofo mo hotau fāmilí ʻo taʻengata.

Ko ia, siʻoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine ʻofeina, ko e hā ʻa e founga mo e feituʻu pea mo hai ʻokú ke fie nofo taʻengata mo iá? Te ke fili pē.11

ʻI he taimi ʻe fai ai hoʻo filí, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke sio lōloa—ʻaki ha vakai ʻoku taʻengatá. Fakamuʻomuʻa ʻa Sīsū Kalaisi, he ʻoku fakafalala ʻa e moʻui taʻengatá ki hoʻo tui kiate Ia mo ʻEne Fakaleleí.12 ʻOku toe fakafalala foki ia ki hoʻo talangofua ki Heʻene ngaahi fonó. ʻOku teuteu ʻe he talangofuá ʻa e hala ki he moʻui fiefiá maʻau ʻi he ʻahó ni, mo e pale taʻengata ʻi he kahaʻú.

ʻI he taimi ʻokú ke fepaki ai mo ha palopalemá, fakakaukau fakasilesitiale! ʻI he taimi ʻoku siviʻi ai koe ʻe he ʻahiʻahí, fakakaukau fakasilesitiale. ʻI he taimi ʻoku fakamamahiʻi ai koe ʻe he moʻuí mo e ngaahi ʻofaʻangá, fakakaukau fakasilesitale! ʻI he taimi ʻoku mate taʻe-ʻamanekina ai ha tahá, fakakaukau fakasilesitiale. ʻI he taimi ʻoku fekuki fuoloa ai ha taha mo ha fokoutua fakamamahí, fakakaukau fakasilesitiale. ʻI he taimi ʻoku taulōfuʻu mai ai kiate koe ʻa e mafasiá, fakakaukau fakasilesitiale! Ka ke fakaakeake mei ha fakatuʻutāmaki pe lavea, hangē ko au ʻi he taimi ní, fakakaukau fakasilesitiale!

ʻI hoʻo tokanga ke ke fakakaukau fakasilesitialé, ʻamanaki te ke fepaki mo e filí.13 Naʻe fakaangaʻi au ʻi he ngaahi taʻu lahi kuohilí, ʻe haku kaungā-ngāue fakapalōfesinale, “ko ‘eku fuʻu tokanga ki he temipalé” pea tauteaʻi au ʻe ha supavaisa koeʻuhí ko ʻeku tui fakalotú. Neongo ia, naʻá ku tui moʻoni, naʻe faitokonia ʻeku ngāué ʻe he fakakaukau fakasilesitialé.

ʻI hoʻo fakakaukau fakasilesitialé, ʻe liliu māmālie ho lotó. Te ke fie lotu lahi ange mo fakamātoato ange. Kātaki ʻo ʻoua ʻe ʻai hoʻo lotú ke hangē ha lisi fakataú. Ko e fakakaukau ʻa e ʻEikí ʻoku mahulu atu ia ʻi ho poto fakamatelié. ʻE ala fakaʻohovaleʻi koe ʻe Heʻene tali hoʻo ngaahi lotú mo tokoni atu ke ke fakakaukau fakasilesitiale.

Fakakaukau ki he tali ʻa e ʻEikí kia Siosefa Sāmita ʻi he taimi naʻá ne lotua ai ha fakanonga ʻi he Fale Pōpula Lipetií. Naʻe akoʻi ʻe he ʻEiki ʻa e Palōfitá, ko hono ngaohikoviʻí, te ne maʻu ai ha poto mo lelei kiate ia.14 Naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí, “ʻE toki hakeakiʻi koe ʻe he ʻOtuá ʻi ʻolunga ʻo kapau te ke kātakiʻi ia ʻo lelei.”15 Naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita ke fakakaukau fakasilesitiale mo sioloto ki ha pale taʻengata kae ʻoua ʻe tokanga ki he ngaahi faingataʻa mamahi ʻo e ʻahó. ʻE lava ʻetau lotú—pea ʻoku tonu—ke hoko ia ko ha ngaahi fefolofolai moʻoni mo ʻetau Tamai Hēvaní.

ʻI hoʻo fakakaukau fakasilesitialé, te ke fakatokangaʻi ʻokú ke afe mei ha meʻa pē ʻokú ne kaihaʻasi hoʻo tauʻatāina ke filí. ʻOku hanga ʻe ha faʻahinga maʻunimā pē—pe ko e vaʻinga, pele paʻanga, moʻua, faitoʻo kona tapu, kava mālohi, ʻita, ponokalafi, feʻauaki, pea naʻa mo e meʻakaí—ʻo fakahouhauʻi ʻa e ʻOtuá. Ko e hā hono ʻuhingá? He ʻoku hoko ʻa e meʻa ʻokú ke ʻāvea aí ko ho ʻotuá. ʻOkú ke hanga koe ki ai kae ʻikai kiate Ia ki ha fakafiemālie. Kapau ʻokú ke fekuki mo ha maʻunimā, fekumi ki he tokoni fakalaumālie mo fakapalōfesinale ʻokú ke fiemaʻú. Fakamolemole ʻo ʻoua naʻa tuku ke kaihaʻasi ʻe ha ʻāvea, hoʻo tauʻatāina ke muimui ʻi he palani fakaofo ʻa e ʻOtuá.

ʻE tokoni atu foki ʻa e fakakaukau fakasilesitialé ke ke talangofua ki he fono ʻo e angamaʻá. ʻOku siʻi ha ngaahi meʻa te ne fakafaingataʻaʻiaʻi vave ange hoʻo moʻuí ka ko hono maumauʻi ʻo e fono fakalangi ko ʻení. Ko kinautolu kuo nau fai ha ngaahi fuakava mo e ʻOtuá, ko e angaʻulí ko e taha ia ʻo e ngaahi founga vave taha ke mole ai hoʻo fakamoʻoní.

Ko e konga lahi ʻo e ngaahi ʻahiʻahi loto taʻe-ʻunua taha ʻa e filí ʻoku kau ai hono maumauʻi ʻo e haohaoa fakaeangamaʻá. Ko e mālohi ke fakatupu ʻa e moʻuí ko e faingamālie ia ʻo e tuʻunga faka-ʻOtuá kuo fakangofua ʻe he Tamai Hēvaní ke fakaʻaongaʻi ʻe Heʻene fānau fakamatelié. Ka, kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ha fakahinohino mahino ki hono fakaʻaongaʻi ʻo e mālohi fakalangi ko ʻení. Ko e feohi fakaesinó ʻoku ʻa e tangata mo e fefine kuó na ʻosi mali.

ʻOku ʻikai tui ha konga lahi ʻo māmani ki heni, ka ko e fakakaukau ʻa e kakaí ʻoku ʻikai ko e fai-fakatonutonu ia ʻo e moʻoní. Kuo ʻosi folofola ʻa e ʻEikí he ʻikai ha taha taʻemaʻa te ne maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé. Ko ia, ʻi hoʻo fai ha fili fekauʻaki mo e angamaʻá, kātaki ʻo fakakaukau fakasilesitiale. Pea kapau kuó ke anga taʻemaʻa, ʻoku ou kole atu ke ke fakatomala. Haʻu kia Kalaisi ʻo maʻu ʻEne talaʻofa ʻo e fakamolemoleʻi kakató ʻi hoʻo fakatomalaʻi kakato hoʻo angahalá.16

ʻI hoʻo fakakaukau fakasilesitialé, te ke vakai ai ki he ngaahi faingataʻá mo e fakafepakí ʻi ha fakakaukau foʻou. ʻI he taimi ʻe fakaangaʻi ai ʻa e moʻoní ʻe ha taha ʻoku ke ʻofa ai, fakakaukau fakasilesitiale, pea ʻoua naʻá ke fehuʻia hoʻo fakamoʻoní. Naʻe kikiteʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá “ʻe hē ʻa e niʻihi mei he tuí ʻi he kuonga fakamuí, ʻo tokanga ki he ngaahi laumālie fakahalá mo e ngaahi akonaki [ʻa e] kau tēvoló.”17

ʻOku ʻikai ha ngataʻanga ia ki he ngaahi kākā ʻa e filí. Kātaki ka ke tuʻu mateuteu. ʻOua naʻá ke teitei maʻu faleʻi meiate kinautolu ʻoku ʻikai tuí. Kumi faleʻi mei he ngaahi leʻo te ke lava ʻo falala ki aí—mei he kau palōfitá, kau tangata kikité, mo e kau maʻu fakahaá pea mei he fanafana ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻa ia “te ne fakahā kiate kimoutolu ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku totonu ke mou faí.”18 Kātaki ʻo fakahoko ʻa e ngāue fakalaumālie ke fakatupulaki ai hoʻo malava ke maʻu ʻa e fakahā fakatāutahá.19

ʻI hoʻo fakakaukau fakasilesitialé, ʻe tupulaki hoʻo tuí. ʻI he taimi naʻá ku hoko ai ko ha taha ako-ngāue kei talavoú, ko ʻeku vāhengá ko e $15 ʻi he māhina. ʻI ha pō ʻe taha, naʻe ʻeke mai ʻe hoku uaifi ko Teniselá pe naʻá ku totongi vahehongofulu ʻi he kiʻi vāhega ko iá. Naʻe ʻikai. Naʻá ku fakavave leva ʻo fakatomala pea kamata totongi ha $1.50 fakalahi ʻi he vahehongofulu fakamāhiná.

Naʻe kehe nai ʻa e Siasí koeʻuhí naʻá ma fakalahi ʻema vahehongofulú? ʻIkai. Neongo ia, naʻe liliu au ʻe heʻeku hoko ko e taha totongi vahehongofulu kakató. Ko e taimi ia naʻá ku ʻilo ai ko e totongi vahehongofulú ʻoku fekauʻaki kotoa ia mo e tuí, kae ʻikai ko e paʻangá. ʻI heʻeku hoko ko ha taha totongi vahehongofulu kakató, naʻe kamata ke fakaava ʻa e ngaahi matapā ʻo e langí kiate au. ʻOku ou ʻilo naʻe toe lahi ange homa ngaahi faingamālie fakapalōfesinale ki mui maí mei heʻema totongi vahehongofulu faivelengá.20

Ko e totongi vahehongofulú ʻoku fiemaʻu ʻa e tuí, pea ʻokú ne tanumaki foki ʻa e tui ki he ʻOtuá mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá.

Ko e fili ko ia ke moʻui angamaʻa ʻi ha māmani feʻauaki, mo fakapolitikalé, ʻokú ne tanumaki ʻa e tuí.

Ko e fakamoleki ko ia ha taimi lahi ʻi he temipalé ʻokú ne tanumaki ʻa e tuí. Pea ʻe tokoniʻi koe ʻe hoʻo ngāue mo e lotu ʻi he temipalé ke ke fakakaukau fakasilesitiale. Ko e temipalé ko ha feituʻu ia ʻo e fakahā. ʻOku fakahā atu ai kiate koe ʻa e founga ke fakalakalaka ki ha moʻui fakasilesitialé. ʻOku ngaohi ai koe ke ke ofi ange ki he Fakamoʻuí mo maʻu lahi ange Hono mālohí. ʻOku fakahinohinoʻi ai koe ʻi he fakaleleiʻi ʻo e ngaahi palopalema ʻi hoʻo moʻuí, naʻa mo hoʻo ngaahi palopalema faingataʻa tahá.

Ko e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻo e temipalé ʻoku mahuʻinga taʻengata. ʻOku tau hoko atu ke langa ha ngaahi temipale lahi ange ke lava ʻo hoko ʻa e ngaahi faingamālie toputapú ni ʻi hoʻomou moʻuí takitaha. ʻOku mau fiefia ke fakahā atu ʻemau ngaahi palani ke langa ha temipale ʻi he ngaahi feituʻu takitaha ʻe 20 ko ʻení:

  • Savai’i, Samoa

  • Cancún, Mexico

  • Piura, Peru

  • Huancayo, Peru

  • Viña del Mar, Chile

  • Goiânia, Brazil

  • João Pessoa, Brazil

  • Calabar, Nigeria

  • Cape Coast, Ghana

  • Luanda, Angola

  • Mbuji-Mayi, Democratic Republic of the Congo

  • Laoag, Philippines

  • Osaka, Japan

  • Kahului, Maui, Hawaii

  • Fairbanks, Alaska

  • Vancouver, Washington

  • Colorado Springs, Colorado

  • Tulsa, Oklahoma

  • Roanoke, Virginia

  • Ulaanbaatar, Mongolia

ʻOku fakahinohinoʻi kimautolu ʻe he ʻEikí ke langa ʻa e ngaahi temipalé ni ke tokoni ke tau fakakaukau fakasilesitiale. ʻOku moʻui ʻa e ʻOtuá. Ko Sīsū ʻa e Kalaisí. Kuo fakafoki mai Hono Siasí ke tāpuekina kotoa ai ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Sione 6:38.

  2. ʻAlamā 7:11.

  3. Vakai, ʻAlamā 7:12.

  4. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:18.

  5. 2 Nīfai 9:40.

  6. 2 Nīfai 28:7.

  7. ʻE ala fakamoʻoniʻi ʻoku faingofua ange ke fakatomala mo fakalakalaka fakalaumālie ʻi heni, ʻi he kei fakataha hotau laumālié mo hotau sinó, ʻi he maama ka hokó, ʻi he vahaʻataimi ʻo ʻetau mate pea toetuʻú. Hangē ko e akoʻi ʻe ʻAmuleki ʻa e Kau Sōlami naʻe heé, “Ko e moʻuí ni ko e taimi ia … ke teuteu ai ke feʻiloaki mo e ʻOtuá” (vakai, ʻAlamā 34:32–35).

  8. 2 Nīfai 9:39.

  9. Vakai, Mōsaia 4:30, ʻoku naʻinaʻi ai ʻa e Tuʻi ko Penisimaní ki hono kakaí: “Kapau ʻoku ʻikai te mou ʻiloʻi ʻoku mou faitotonu maʻu pē, mo hoʻomou ngaahi fakakaukaú, mo hoʻomou ngaahi leá, mo hoʻomou ngaahi ngāué, pea tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ʻo tui maʻu pē … , kuo pau ke mou malaʻia.”

  10. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:7; naʻe tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  11. Ko e moʻoni, he ʻikai puleʻi ʻe hoʻomou tauʻatāina ke filí ha tauʻatāina ʻa ha taha kehe pea mo hono ngaahi nunuʻá. Naʻá ku fuʻu fiemaʻu ke silaʻi au ki heʻeku ongomātuʻá. Neongo ia, naʻe pau ke u tali kae ʻoua kuó na fili ke maʻu ʻenitaumeni ʻi hona taʻu 80 tupú. Peá na toki sila ko e husepāniti mo e uaifi, pea toki silaʻi kimautolu fānaú kiate kinaua.

  12. ʻOku toutou fakamoʻoniʻi ʻe he folofolá ko e meʻaʻofa ʻo e moʻui taʻengatá ʻoku toki lava pē ia ʻi he ngaahi ngāue māʻoniʻoni, mo e ʻaloʻofa, mo e manavaʻofa ʻa e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí (hangē ko ʻení, vakai, Molonai 7:41; vakai foki, 2 Nīfai 2:6–8, 27).

  13. Vakai, 2 Nīfai 2:11.

  14. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 122:7.

  15. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:8.

  16. Vakai, ʻĪsaia 1:16–18; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:42–43.

  17. 1 Tīmote 4:1. ʻOku hoko atu ʻa e veesi hokó ʻo pehē, “ʻI he mālualoi ʻo kinautolu ʻoku lea loí; kuo hunuhunu honau ʻatamaí ʻaki ʻa e ukamea vela” (veesi 2). Naʻe tala ʻe Paula ko kinautolu kotoa pē ʻoku loto “ke moʻui anga faka-ʻOtua kia Kalaisi Sīsuú, te nau ʻilo ʻa e fakatangá” (2 Tīmote 3:12).

  18. 2 Nīfai 32:5; naʻe tānaki atu hono fakamamafaʻí. Kapau te tau kole, te tau ala “maʻu ha fakahā hoko mo e fakahā, pea mo ha ʻilo hoko mo e ʻilo” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:61).

  19. Vakai, Russell M. Nelson, “Fakahā maʻá e Siasí, Fakahā ki Heʻetau Moʻuí,” Liahona, Mē 2018, 96.

  20. ‘Oku ʻikai ʻuhinga ʻeni ia ko ha tūkunga fakamakatuʻunga. ʻOku ʻi ai ha niʻihi naʻe ʻikai ke nau teitei vahehongofulu kuo nau maʻu ha ngaahi faingamālie fakapalōfesinale, kae ʻikai maʻu ia ʻe ha niʻihi ʻoku nau vahehongofulu. Ko e talaʻofá, ʻe fakaava ʻa e ngaahi matapā ʻo e langí ki he kau totongi vahehongofulú. ʻE kehekehe pē ʻa e natula ʻo e ngaahi tāpuakí.