Hisitōlia ʻo e Siasí
Faifakamoʻuí


“Faifakamoʻuí,” Ngaahi Tefito ʻi he Hisitōlia ʻo e Siasí

“Faifakamoʻuí”

Faifakamoʻuí

Naʻe fakamoʻui ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mahakí mo e faingataʻaʻiá lolotonga ʻEne ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní. Naʻá Ne foaki ki Heʻene kau ākongá ʻa e mālohi mo e mafai ke faifakamoʻuí mo Ne akoʻi ko e meʻafoaki ʻo e faifakamoʻuí ko e taha ia e “ngaahi fakaʻilonga ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku tuí.”1 Naʻe fakapapauʻi ʻe he fakahā kia Siosefa Sāmitá ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení, pea naʻe fakatou fakahā ai ʻa e “niʻihi ke nau maʻu ʻa e tui ke fakamoʻui ʻa kinautolú” pea mo e “tui ke fakamoʻuí” ko ha ongo meʻafoaki ʻo e Laumālié.2

ʻĪmisi
Ko hono fakamoʻui ʻe Sīsū Kalaisi ha tangata

Naʻe fakamoʻui ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mahakí mo e faingataʻaʻiá lolotonga ʻEne ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní.

Hisitōlia ʻo e Faifakamoʻuí

Naʻe ngāue ʻaki ʻe he Kāingalotu ʻi he kuonga muʻá ʻa e meʻafoaki fakalaumālie ʻo e faifakamoʻuí ʻi ha founga kehekehe ʻe ua. ʻUluakí, ne nau muimui ʻi he faleʻi ʻi he Fuakava Foʻoú pea mo e ngaahi fakahā naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmitá ʻa ia ne fakahinohinoʻi ai kinautolu ke nau ui ki he “kaumātuʻa ʻo e siasí” ke “hilifaki honau nimá” ki he kau mahakí mo tāpuekina ʻa kinautolu.3 Koeʻuhí ke muimui ʻi he fekau fakafolofola ko ʻení, naʻe fakahoko ʻe he kau tangata ne nau maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻi he Siasí ʻa e faingāué. Ko hono uá, naʻe mamata ʻa e fuofua Kāingalotú ki he faifakamoʻuí ko ha meʻafoaki ʻo e Laumālié, ʻa ia naʻe ʻatā ke maʻu ʻe ha taha pē naʻá ne maʻu ha tui feʻungá.4 ʻI he senituli 19 mo e konga kimuʻa ʻo e senituli 20, naʻe fakahoko ʻe he kakai tangata mo fefine ʻa e faingāué ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, naʻe meimei ke fai ia ʻaki hano hilifaki e nimá ʻi he kupu ʻo e sinó ʻoku kafó kae ʻikai fakahaaʻi ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.5

Naʻe kehekehe pē ʻa e founga faifakamoʻui ʻa e fuofua kau Māmongá. Naʻe kamata ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e lolo kuo fakatapuí ki hono tākai ʻaki ʻa e mahakí ʻi he hili hono fakatapui ʻo e Temipale Ketilaní, neongo naʻe liliu ʻa e founga ki hono fakaʻaongaʻi ʻo e loló ʻi he ʻalu pē ʻa e taimí. Hangē ko ʻení, ne faʻa hanga ʻe he niʻihi ne nau puké pe kafó ʻo tākai ʻaki ʻa e loló ʻa honau kupu ʻoku kafó ʻo hangē ha kilimi faitoʻó.6 Naʻe ngāueʻaki foki mo e ngaahi ouau naʻe faʻa fakaʻaongaʻi ki he ngaahi ʻuhinga kehé ke fai ʻaki e faifakamoʻuí. Hangē ko ʻení, naʻe fakahoko ʻa e papitaisó he taimi ʻe niʻihi ki he ngaahi ʻuhinga fakaemoʻui lelei. ʻI he ngaahi meʻa peheé, naʻe fakauku ʻa e kakai tangata mo fefine ʻi he vaí, ʻo ʻikai koeʻuhí ke fakamolemoleʻi ʻenau ngaahi angahalá ka koeʻuhí ko ʻenau moʻui lelei fakatuʻasinó. Naʻe fakahoko ʻa e ngaahi papitaiso ko ʻení ʻi he ʻū temipalé ʻe he kakai tangata ne nau maʻu ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻo aʻu mai ki he konga kimuʻa ʻo e senituli 20.7 Naʻe fakahoko e ngaahi ouau faifakamoʻui kehé ʻi he temipalé, ʻo kau ai ʻa e fufulú mo e paní ki he moʻui leleí; naʻe vaheʻi ʻa e kakai tangata mo fefine ke nau fakahoko ʻa e ngaahi tāpuaki ko iá.8

Naʻe poupouʻi ʻe Siosefa Sāmita ʻa e kau mai ʻa e kakai fefiné ki he faifakamoʻuí. Naʻe pehē ʻe Siosefa, “ʻOku fakaʻapaʻapaʻi e kakai fefiné ʻi he hilifakinimá he ʻoku ʻikai ko ha angahala ke fai ia ʻe ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e tuí.”9 Naʻe hoko ʻa hono tāpuakiʻi ʻo e mahakí ko hano fakalahi fakanatula pē ia ʻo e ngāue ʻa e kakai fefiné ʻi heʻenau hoko ko e kau neesi mo e kau tauhi ʻi he ngaahi taimi ʻo e puké. Ka naʻe tautautefito ki hono faʻa tākai mo tāpuakiʻi ʻe he kakai fefine Siasí ʻa e kakai fefine kehé ʻi he ngaahi taimi feitamá mo e fāʻelé.10

Naʻe hoko atu ʻe Pilikihami ʻIongi mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ke fakalotolahiʻi ʻa e kakai fefiné ke nau fekumi ki he meʻafoaki ʻo e faifakamoʻuí pea fakangofua e kakai fefiné ke nau kau ʻi he faingāué.11 ʻI he 1880, naʻe pehē ʻe he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá naʻe fakahoko ʻe he kakai fefiné ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e faifakamoʻuí “ʻo ʻikai ʻi he tuʻunga mo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, kae tuʻunga ʻi heʻenau tui kia Kalaisí.”12 Naʻe tatau pē mo hono akoʻi ʻe he Palesiteni Lahi ʻo e Fineʻofá ko ʻIlisa R. Sinoú ʻo pehē, “ʻE lava ʻe he kakai fefiné ʻo faingāue ki he mahakí ʻi he huafa ʻo Sīsuú kae ʻikai ʻi he tuʻunga ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí.”13

ʻI he konga kimui ʻo e senituli 19, naʻe kamata ke fekumi e toʻu tangata foʻou ʻo e Kāingalotu ʻo e Siasí ki he moʻui leleí mo e faifakamoʻuí ʻi ha ngaahi founga kehe mei he founga ʻenau ngaahi kuí. Ne nau hokohoko atu pē ke tākai ʻaki ʻa e loló ʻa e niʻihi ne puké, ka ʻi he taimi lahi, ne nau fakamamafaʻi ʻa hono lelei ʻo e ʻaukaí mo e lotú taʻe toe fakahoko ha tāpuaki lakanga fakataulaʻeiki.14 Naʻe hoko foki mo e fakalakalaka ʻi he faitoʻo fakasaienisí ke nau falala ange ai ki he kau toketaá mo e falemahakí ʻi he ngaahi toʻu tangata kimuʻá.15 ʻI he konga kimuʻa ʻo e senituli 20, naʻe fakaleleiʻi ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita mo Hiipa J. Kalanite ʻa e ngaahi founga mo e ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻo kau ai e faingāué.16 Naʻe kau ʻi he fakaleleiʻi ko ʻení ʻa hono pulusi e fakahinohino ki he faingāue ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he tohi tuʻutuʻuni ki he kau faifekaú mo e kau taki lakanga fakataulaʻeikí.17 Naʻe fai foki ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha fakahinohino pau ki hono ngāue ʻaki ʻo e lolo fakatapuí ʻi he tāpuakí, ne tuʻutuʻuni ke tākai fakasiʻisiʻi pē ʻi he funga ʻulú.18 ʻI he 1920 tupú, naʻe taʻofi ʻa hono toe fakahoko ʻo e papitaiso ke maʻu e moʻui leleí kae pehē foki ki he faingāue ʻi he temipalé.19

Ko e meʻa ki he kau ʻa e kakai fefiné ʻi he faingāué, naʻe fakapapauʻi mai ʻi ha tohi mei he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻi he 1914 ʻe malava ʻe ha “fefine pē ʻokú ne tui lahi ki he ʻOtuá mo e mālohi ʻo e lotú” ke tāpuakiʻi ʻa e mahakí. Ka naʻe fakamamafaʻi ʻe he Kau Palesitenisií ʻa hono mahuʻinga ʻo e tāpuaki lakanga fakataulaʻeikí: “Ko e fekau ʻa e ʻEikí ke ui ʻa e kaumātuʻá ke nau faingāue ki he kau mahakí, pea ko e taimi ʻoku ui ai kinautolú, ʻoku totonu ke kole ange ke nau tākai ʻa e tokotaha puké pe fakamaʻu ʻa e tākaí.”20 Naʻe fakamamafaʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí kimui aí ʻa e fakahinohino fakafolofola ke “tala ia ki he kaumātuʻá” ke fakahoko e faingāué.21 Naʻe poupouʻi ʻa e fakamamafa ko ʻení ʻi he ʻū makasini ʻa e Siasí pea mo e ʻū tohi naʻe ʻave pea tufaki ʻe he kau taki ʻo e Fineʻofá ʻi he 1940 tupú mo e 1950 tupú.22 ʻOku fakahinohino ʻe he tohi tuʻutuʻuni ʻa e Siasí he taimi ní ko e “kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pē te nau lava ʻo faingāue ki he mahakí pe faingataʻaʻiá.”23

Ko e Faifakamoʻuí mo e Faitoʻo Fakasaienisí

ʻI he fekumi ʻa e fuofua Kāingalotu ʻo e Siasí ki he faifakamoʻuí ʻi he ngaahi founga fakalaumālié, naʻa nau muimui ai ʻi he faleʻi fakalaumālie ʻoku totonu ke “fafangaʻi ʻa [e mahakí] ʻi he tauhi angaʻofa lahi ʻaki ʻa e ngaahi ʻakau iiki mo e meʻakai vaivai.”24 Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi naʻe taau ke “fakaʻaongaʻi ʻa e faitoʻo kotoa pē ʻoku ou ʻiloʻí, pea kole ki heʻeku Tamai ʻi hēvaní, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ke fakatapui ʻa e faitoʻo ko iá ke ne faitoʻo hoku sinó.”25 Naʻá ne poupouʻi ʻa e kakai tangata mo fefine fakatouʻosi ki he ako fakataukei fakafaitoʻó pea naʻá ne fakaʻatā ke tokoniʻi fakapaʻanga ʻa e tokolahi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau ako ʻi he ngaahi akoʻanga fakafaitoʻo ʻi he fakahahake ʻo e ʻIunaiteti Siteití.26

ʻOku hokohoko atu ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí ke fekumi ki he faito’o totonú mei he kau mataotaó. Kuo akoʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí “ʻoku ʻikai ke fehangahangai ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e faitoʻo fakasaienisí mo ʻetau ngaahi lotu ʻi he tuí pea mo ʻetau fakafalala ki he ngaahi tāpuaki ʻo e faingāué.”27 ʻOku tui ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí ki he fakaʻehiʻehi mei he mahakí ʻo fakafou ʻi he maʻu e meʻatokoni totonú, fakamālohisino mo mālōlō feʻungá, tauhi ʻa e Lea ʻo e Potó, mo e tokangaekina e moʻui leleí. Hangē ko ʻení, ʻi he ngaahi taʻu lahi kimuí ni maí, kuo foaki ʻe he Siasí ha tokoni lahi ki he huhu maluʻí ʻi māmani fulipē.28

Ko e Meʻafoaki ʻo e Faifakamoʻuí he Kuongá Ni

ʻOku fakaʻaongaʻi ʻa e meʻafoaki ʻo e faifakamoʻuí ʻi he Siasí he ʻahó ni ʻo fakafou ʻi he tui mo e lotu—ʻo fai moʻota pe moʻó e niʻihi kehé—pea mo e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku fakakakato ʻo e faingāué ʻi he tui pea fakatatau ki he finangalo ʻo e ʻEikí. ʻOku ʻikai ke iku ʻa e faingāue kotoa pē ki he fakamoʻui. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo pehē, “ʻOku tau fai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku lavá ke fakamoʻui ʻa e niʻihi ʻoku tau ʻofa aí, pea tau falala ki he ʻEikí ʻi he meʻa ʻe hokó.”29

ʻĪmisi
Fakahoko ʻo ha faingāue

ʻOku fakahoko ʻe he kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ha faingāue.

Ngaahi Tefito Fekauʻakí: Gifts of the Spirit [Ngaahi Meʻafoaki ʻo e Laumālié], Gift of Tongues [Meʻafoaki ʻo e Lea ʻi he Ngaahi Lea Kehekehé]

Ngaahi Fakamatalá

  1. Mātiu 10:1; Maʻake 16:17; vakai foki, Mātiu 17:20–21; Ngāue 3:1–7; 5:12, 15–16; 14:8–10; Sēmisi 5:13–16.

  2. Revelation, circa 8 March 1831–A [DC 46],” in Revelation Book 1, 77, 78, josephsmithpapers.org; “Revelation, 7 December 1830 [DC 35],” in Revelation Book 1, 47, josephsmithpapers.org; “Revelation 22–23 September 1832 [DC 84],” 3, josephsmithpapers.org; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 35:9; 46:9, 19–20; 84:65–72.

  3. Sēmisi 5:14–15; “Revelation, 9 February 1831 [DC 42:1–72],” 4, josephsmithpapers.org; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:43–44.

  4. 1 Kolinitō 12:4–11; Molonai 10:11; “Revelation, circa 8 March 1831–A [DC 46],” in Revelation Book 1, 78; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 46:20.

  5. Ki ha fakamatala ki hono fakahoko ʻe he kau Māmonga ʻi he kuonga muʻá ʻa e faifakamoʻuí, vakai ki he The Journals of William E. McLellin, 1831–1836, edited by Jan Shipps and John W. Welch (Provo, UT: BYU Studies; Urbana: University of Illinois Press, 1994), 40, 45, 66, 71; Juanita L. Pulsipher, ed., “History of Sarah Studevant Leavitt (1875),” 9, L. Tom Perry Special Collections, Harold B. Lee Library, Brigham Young University, Provo, Utah; vakai foki, Jonathan A. Stapley and Kristine Wright, “The Forms and the Power: The Development of Mormon Ritual Healing to 1847,” Journal of Mormon History, vol. 35, no. 3 (Summer 2009), 42–87.

  6. Vakai ki he Stapley and Wright, “The Forms and the Power,” 65–66. ʻI he ngaahi tūkunga ʻe niʻihi, naʻe inu ʻe he tokotaha ne faingataʻaʻiá ʻa e lolo tapú.

  7. Jonathan A. Stapley and Kristine Wright, “‘They Shall Be Made Whole’: A History of Baptism for Health,” Journal of Mormon History, vol. 34, no. 4 (Fall 2008), 69–112.

  8. ʻOku kau ʻi he ngaahi ouau faifakamoʻui ko ʻení ʻa e hilifaki ʻo e nimá mo e fufulú mo e pani. Stapley and Wright, “The Forms and the Power,” 75–77.

  9. Nauvoo Relief Society minutes, Apr. 28, 1842, in Jill Mulvay Derr, Carol Cornwall Madsen, Kate Holbrook, and Matthew J. Grow, eds., The First Fifty Years of Relief Society: Key Documents in Latter-day Saint Women’s History (Salt Lake City: Church Historian’s Press, 2016), 55.

  10. Mary Walker Morris diary, July 22 and Sept. 6, 1879; Mar. 3, 1881, in Before the Manifesto: The Life Writings of Mary Lois Walker Morris, edited by Melissa Lambert Milewski (Logan: Utah State University Press, 2007), 226, 230, 298. ʻI he ngaahi tūkunga ʻe niʻihi, naʻe fai ʻe he kakai fefiné ʻa e fufulú mo e paní pea fakamaʻu ʻe he kakai tangatá ʻa e paní pea tāpuakiʻi. Morris diary, Sept. 7–8, 1881, in Life Writings, 314. Naʻe faʻa fakahoko ʻe he kakai fefiné ʻa e ngaahi tāpuaki ko ʻení ʻi he haʻohaʻonga, mo fakafofongaʻi, e kakai fefine pe fānau kehé, ka ʻi he taimi ʻe niʻihi naʻa nau toe tāpuakiʻi foki mo e kakai tangatá pe kau fakataha mo e kakai tangatá ʻi hono foaki e ngaahi tāpuaki ʻo e faifakamoʻuí pe fakafiemālié. Hangē ko ʻení, vakai ki he Wilford Woodruff journal, Mar. 30, 1838, Church History Library, Salt Lake City; vakai foki ki he Helen Mar Kimball, “Scenes in Nauvoo, and Incidents from H. C. Kimball’s Journal,” Woman’s Exponent, vol. 12, no. 6 (Aug. 15, 1883), 42. ʻOku aleaʻi lahi ange ʻa e kau ʻa e kakai fefiné ki he ngaahi ouau ʻo e faifakamoʻuí ʻi he Jill Mulvay Derr, Janath Russell Cannon, and Maureen Ursenbach Beecher, Women of Covenant: The Story of Relief Society (Salt Lake City: Deseret Book, 1992), 44–45, 67–68, 114, 220–21, 429–30. Ko ha fealeaʻaki kimuí ni mai mo ha fakamatala lahi ange ʻi he Jonathan A. Stapley and Kristine Wright, “Female Ritual Healing in Mormonism,” Journal of Mormon History, vol. 37, no. 1 (Winter 2011), 1–85.

  11. Ki ha sīpinga ʻo e fakamatala peheé, vakai ki he Brigham Young discourse, Nov. 14, 1869, ʻi he Journal of Discourses, 26 vols. (London: Latter-Day Saints’ Book Depot, 1871), 13:155; “Report of the Dedication of the Kaysville Relief Society House, Nov. 12, 1876,” Woman’s Exponent, vol. 5, no. 19 (Mar. 1, 1877), 149.

  12. Quorum of the Twelve Apostles, Draft Circular Letter, October 6, 1880 (Excerpt),” in Jill Mulvay Derr, Carol Cornwall Madsen, Kate Holbrook, and Matthew J. Grow, eds., The First Fifty Years of Relief Society: Key Documents in Latter-day Saint Women’s History (Salt Lake City: Church Historian’s Press, 2016), 489. Naʻe lea ʻa Palesiteni Uilifooti Utalafi ʻi he meʻa tatau ʻi ha tohi fakahinohino ki he sekelitali lahi ʻo e Fineʻofá. Naʻá ne pehē naʻe faingāue ʻa e kakai fefiné ki he mahakí “ʻo ʻikai ko ha mēmipa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ka ko ha mēmipa ʻo e Siasí” (Wilford Woodruff letter to Emmeline B. Wells, Apr. 27, 1888, 3, Church History Library, Salt Lake City).

  13. Morgan Utah Stake Relief Society minutes and records (1878–1912), vol. 1, Apr. 28, 1883, 93, Church History Library, Salt Lake City.

  14. Vakai ki he Minutes, Nov. 1888, Ashley Center Ward Relief Society minute book, 1880–92, vol. 1, 77, Church History Library, Salt Lake City; Minutes, Mar. 5, 1896, Thatcher Ward Relief Society minutes and records, 1884–1910, vol. 1, 166; Minutes, Oct. 23, 1897, Farmers Ward Relief Society minutes and records, 1896–1902, vol. 2, 62; Minutes, Sept. 13, 1899, Provo Utah Central Stake Relief Society minutes, vol. 5, 41.

  15. Vakai, Jonathan A. Stapley, “‘Pouring in Oil’: The Development of the Modern Mormon Healing Ritual,” in Daniel L. Belnap, ed., By Our Rites of Worship: Latter-day Saint Views on Ritual in Scripture, History, and Practice (Provo, UT: Religious Studies Center, Brigham Young University, 2013), 295, 297–98.

  16. Vakai, Young Men’s Mutual Improvement Associations Manual, 1902–1903 (Salt Lake City: General Board of Y.M.M.I.A., 1902), 58–59; Handbook of Instructions for Stake Presidencies, Bishops, and Counselors, Stake and Ward Clerks and Other Church Officers, no. 16 (Salt Lake City: The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 1940), 125–26; see also Joseph Fielding Smith, Answers to Gospel Questions, 5 vols. (Salt Lake City: Deseret Book, 1957), 1:148.

  17. Vakai, Young Men’s Mutual Improvement Associations Manual, 58–59.

  18. Stapley, “‘Pouring in Oil,’” 303–5.

  19. Stapley and Wright, “Female Ritual Healing,” 64–69. ʻOku hoko atu pē he ʻahó ni ʻa e kau fakataha ʻa e temipalé mo e faifakamoʻuí ʻaki hono fakahū e ngaahi hingoá ʻi he lisi ʻo e lotú pea ʻoku fakahoko leva e lotu maʻá e kau mahakí ko ha konga ʻo e ngaahi ouau ʻi he temipalé.

  20. First Presidency letter to stake presidents and bishops, Oct. 3, 1914, ʻi he James R. Clark, comp., Messages of the First Presidency of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 6 vols. (Salt Lake City: Bookcraft, 1970), 4:314–15. Naʻe fakamatala ʻe he Kau Palesitenisií ʻoku maʻu ʻe he kakai fefiné “ʻa e totonu tatau ke faingāue ki he fānaú mo e kakai lalahí, pea ʻe lava ke nau pani mo hilifaki nima kiate kinautolu ʻi he tui” (First Presidency letter, Oct. 3, 1914). Naʻe hoko ʻa hono fakalahi ʻo e fakamamafa ko ʻeni ke fakahoko ʻa e meʻafoaki ʻo e faifakamoʻuí ʻe he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke fakafaikehekeheʻi ai e founga faifakamoʻui ʻa e Siasí mei he ngaahi founga ʻo e fakamoʻui ʻi he tuí ʻa ia ne ʻiloa ʻi he konga kimuʻa ʻo e senituli 20 ʻi he anga fakafonua ʻo ʻAmeliká. Ko e ngaahi tāpuaki pē ʻo e lakanga fakataulaʻeikí naʻe pehē ʻoku totonú. Vakai ki he Stapley and Wright, “Female Ritual Healing,” 41–46; John A. Widtsoe, Program of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints (Salt Lake City: General Boards of the Mutual Improvement Associations of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 1938), 127.

  21. Sēmisi 5:14; Journal History of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, Jan. 16, 1921, 101, Church History Library, Salt Lake City; Heber J. Grant letter to P. J. Hansen, Mar. 12, 1934, Church History Library, Salt Lake City; Heber J. Grant, J. Reuben Clark, David O. McKay letter to Rodney S. Williams, Dec. 14, 1943, Church History Library, Salt Lake City.

  22. Form letter on Relief Society letterhead, July 29, 1946, Relief Society Washing and Anointing File, Church History Library, Salt Lake City (ʻoku fakahaaʻi ʻe he fakamatala ʻi he tohí naʻe tohi ʻe Siosefa Filitingi Sāmita ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau taki ʻo e Fineʻofá); Joseph Fielding Smith, “Your Question: Administering to the Sick,” Improvement Era, vol. 58, no. 8 (Aug. 1955), 558–59, 607.

  23. Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), 20.6.1.

  24. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:43.

  25. Journal of Discourses, 26 vols. (London: Latter-Day Saints’ Book Depot, 1857), 4:24.

  26. Derr, Cannon, and Beecher, Women of Covenant, 107–8.

  27. Dallin H. Oaks, “Fakamoʻui ʻo e Mahakí,” Ensign pe Liahona, Mē 2010, 47.

  28. Measles Vaccination Campaign,” Mormon Newsroom, mormonnewsroom.org.

  29. Dallin H. Oaks, “Fakamoʻui ʻo e Mahakí,” 50.