Hisitōlia ʻo e Siasí
Temipale Sōlekí


Temipale Sōlekí

ʻI Siulai ʻo e 1847 lolotonga ʻa e malanga ne fakahoko ʻi he ʻuluaki Sāpaté ʻi he Teleʻa Sōlekí, naʻe fakahā ʻe he ʻAposetolo ko Siaosi A. Sāmitá ʻe fakakakato ʻa e kikite ʻa ʻĪsaiá ʻe ha temipale ʻi he teleʻá ʻa ia “ʻe fokotuʻu maʻu ʻa e moʻunga ʻo e fale ʻo Sihová” ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí.1 Taimi nounou mei ai, ne mamata ʻa Pilikihami ʻIongi ʻi ha vīsone ki he feituʻu naʻe tonu ke langa ai ʻa e temipale ko ʻení.2 Hili ha taʻu ʻe fāngofulu tupu mei ai, naʻe fakakakato mo fakatapui ʻe he Kāingalotú ʻa e Temipale Sōlekí, ko ha fakaʻilonga tuʻukimuʻa maʻa honau kolo ko Saioné.

Ko ha konga ʻo e ouau tanupou ʻi he ʻaho 14 ʻo Fepueli 1853, naʻe hivaʻi ai ʻe he kau hivá ʻa e fasi Sikotilani ʻiloa ko e “Auld Lang Syne,” (Ngaahi Kuonga Kimuʻá) ʻo fakaʻilongaʻi ai ha kuonga foʻou.3 ʻI he ʻaho 6 ʻo ʻEpelelí, naʻe fakatoka ʻa e makatuliki ʻo e temipalé pea fakatapui. Naʻe ngāue ʻa Tulūmani O. ʻEnisolo, ko ha tangata tufunga peá ne liliu ʻo tā palani, mo Pilikihami ʻIongi ke palaniʻi ha fale ke ne fakahoko ʻa e vīsone ʻa ʻIongí. Hangē ko e Temipale Nāvuú, naʻe fakakau ʻi he palani ʻo e Temipale Sōlekí ha ngaahi fakaʻilonga naʻe ʻuhinga ke ne fakafofongaʻi e lakanga fakataulaʻeikí, ngaahi fuakava ʻo e temipalé, mo e palani ʻo e fakamoʻuí.4

ʻI hono fakapapauʻi ke langa ʻa e temipalé ʻaki ʻa e “ngaahi naunau lelei taha ʻe [lava] ke maʻu ʻi he ʻotu moʻunga ʻo ʻAmelika Noaté,” naʻe faifai pea fakakaukau ʻa e Kāingalotú ke langa ʻa e temipalé ʻaki ʻa e maka kalānite fakalotofonuá.5 Ne fakatokangaʻi ʻe kinautolu naʻa nau fakalaka atu ʻi he Temipale Sikueá ʻa e “ngaahi ongo ngatata” ʻi hono tā hokohoko ʻo e ngaahi tutuʻú ʻi he ngaahi maká, “naʻe fakafiefiaʻi heni ʻa kinautolu naʻa nau fiefia ʻi he faʻahinga ongo peheé,” ʻi hono fakafuo ʻe he kau tā maká ʻa e maka ke fokotuʻu ʻi he ngaahi holisi ʻo e temipalé.6

ʻĪmisi
fakatātā ʻo e tā palani ʻo e Temipale Sōlekí

Fakatātā ʻo e tā palani naʻe fai ʻe Tulūmani O. ʻEnisolo ki he matafale fakatonga ʻo e Temipale Sōlekí.

ʻI he lolotonga ʻo e ʻuluaki taʻu ʻe 20 ʻo e langá, naʻe fetuku ʻe he kau ngāué ʻa e maká ʻaki ha ngaahi kulupu saliote ʻi ha ngaahi maile ʻe 20 (kilomita ʻe 32) mei Litolo Kotoniuti Kenioni ki he tuʻuʻanga ʻo e temipalé. Naʻe fakatuaiʻi ʻe he ʻalotāmakí mo e ngaahi ututaʻu ʻikai leleí ha ngāue lahi ne ʻosi fāifeinga pē ke fakahoko. Naʻe ʻiloʻi hake ʻi he fakavaʻe ʻo e temipalé ha ngaahi vaivai ʻa ia naʻe fie maʻu ai ke toʻo ha ngaahi konga ne ʻosi kakato ʻi he ʻū holisi ʻo e ngaahi loki naʻe ʻi lalo falé pea mo hono fetongi ʻo e ngaahi konga ʻo e fakavaʻé, ne toe fakatoloi atu ai e langá ʻi ha taʻu nai ʻe nima. Ne fetokoniʻaki ʻa e ngaahi uōtí mo e ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki hono ʻoatu ha kau ngāue ke kei fakahoko hono tā mo fetuku ʻo e maká. Naʻe ʻomi ʻe hono fakatūʻuta atu ʻo e ʻū halanga lēlué ʻi he ngaahi taʻu 1870 tupú ha founga vave mo falalaʻanga ange ke fetuku ʻaki e maká.

Ne fakakakato ʻe he Kāingalotu ne ʻi he Vahefonua ʻIutaá ʻa e Temipale Seni Siaosi ʻIutaá ʻi he 1877, Temipale Lōkani ʻIutaá ʻi he 1884, mo e Temipale Manitai ʻIutaá ʻi he 1888. Ko e ʻilo ne nau maʻu lolotonga hono langa ʻo e ngaahi temipale ko ʻení naʻá ne ueʻi ʻe ia ha ngaahi palani foʻou ki he ngaahi ouau ʻi he temipalé.7 Ko e ngaahi palani ki he loto Temipale Sōlekí naʻe liliu ia kimui mei he ngaahi palani naʻe ʻuluaki fakahinohino ʻe Pilikihami ʻIongí ki he ngaahi palani ne fakalahi ʻe Uilifooti Utalafí. Ne tokangaʻi ʻe Siosefa Toni Kālosi ʻIongi, ko ha ʻenisinia ne akoʻi fakapalōfesinale pea ko e taha ia ʻo e ngaahi foha ʻo Pilikihami ʻIongí, ʻa hono fakakakato ʻo e ngaahi tauá mo e loto temipalé. Naʻá ne fakakau ha ʻū tekinolosia foʻou, ʻo kau ai ha ʻesia sitila, maama ʻuhila, lētieta fakamāfana, mo e ʻū lifí.8

ʻĪmisi
tuʻuʻanga ʻo e temipalé

Ko e tuʻuʻanga ʻo e temipalé ʻi he 1886.

Lolotonga e ngaahi taʻu fakaʻosi ʻo e langá, naʻe talatalaakiʻi fefeka ʻe he puleʻanga ʻo ʻIunaiteti Siteití ʻa e Kāingalotu ne nau fakahoko ʻa e mali tokolahí, pea naʻe fakamanamanaʻi ʻe ha ngaahi lao foʻou ke toʻo ʻa e ngaahi temipalé mei he Siasí.9 Hili hono tuku atu ʻe Uilifooti Utalafi ʻa e Fanongonongo Fakamafaiʻí ʻi he 1890 ʻo fakahā hono loto ke nau fepoupouaki mo e kau maʻu mafaí, naʻe toe feinga ʻa e Kāingalotú ke fakaʻosi e temipalé.10 ʻI he taimi naʻe kakato ai ʻa e tafaʻaki ki tuʻá, ne fakataha mai e fuʻu kakai tokolahi ki loto pea takatakai ʻi he Temipale Sikueá ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli 1892, ki ha ouau ke fakahā mahino hono fokotuʻu ʻo e maka tumuʻakí fakafuofua ki he fute ʻe 12 (meimei ko e mita ʻe 4) ki he taua ʻi loto mālie ki he tafaʻaki fakahahaké ko e tā tongitongi ne ʻiloa ko e ʻāngelo ko Molonaí.11 Naʻe fakaʻilongaʻi foki ʻe he momeniti ko iá ʻa e kamataʻanga ʻo ha ngāue fakavavevave ke fakaʻosi ʻa e tafaʻaki ki lotó ki he fakamanatu ʻo e taʻu ʻe 40 ʻo hono tanupou ʻo e temipalé.

Ne fie maʻu ʻe he kau taki ʻo e Siasí ke kau kotoa pē ʻa e Kāingalotú ʻi hono fakatapui ʻo e temipalé ki he ʻEikí. Ke fakafaingamālieʻi e niʻihi kotoa naʻa nau fie kau atú, ne nau fakahoko ha ngaahi sēsini tuʻo ua he ʻaho ʻi he meimei ʻaho ʻe 20, kau ai ha ngaahi sēsini maʻá e fānaú. Kimuʻa he sēsini takitaha, naʻe ʻahia ʻe kinautolu naʻe ʻi aí ʻa e falé. Naʻe fai ʻe Palesiteni Uilifooti Utalafi ʻa e lotu fakatapuí lolotonga e ʻuluaki sēsiní ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli 1893. Ne fakamatalaʻi ʻe ha niʻihi tokolahi naʻa nau kau atu ki he ngaahi sēsiní ʻenau ongoʻi ʻa e hōifua ʻa e ʻEikí ki he temipalé pea naʻa nau fakatokangaʻi ha ngaahi fakahā fakalangi.12

ʻĪmisi
fuʻu kakai tokolahi ʻi he fakatapui ʻo e Temipale Sōlekí

Ko e fakatahataha atu ha fuʻu kakai tokolahi ki hono fakatapui ʻo e Temipale Sōlekí ʻi he 1893.

Ko ha fakaleleiʻi lahi naʻe fakahoko ʻi he ngaahi taʻu ʻo e 1960 tupú pea naʻe fakafoʻou ai e ngaahi meʻa fakamīsiní mo e ʻea fakamokomokó, pea ne fai hano fakamaʻa lahi ʻo e tafaʻaki ki tuʻa ʻo e temipalé ʻi he 1993 ʻo toe fakafoki ʻa e lanu ʻo e maká ki hono lanu kalānite totonú. Ko ha toe fakaleleiʻi mahuʻinga ʻe taha naʻe fanongonongo ʻi he 2019 ke fakafefekaʻi ʻa e alanga falé ki he lulu ʻa e mofuiké pea toe fokotuʻutuʻu foʻou ʻa e fōtunga ʻo e kelekele takatakai aí.13

Ngaahi Tefito Fekauʻakí: Langa ʻo e Temipalé, Ngaahi Fakatapui ʻo e Temipalé mo e Ngaahi Lotu Fakatapuí, Teleʻa Sōlekí, Pilikihami ʻIongi, Fale ʻEnitaumení, ʻĀngelo ko Molonaí