Ngaahi Tohí mo e Ngaahi Lēsoní
Vahe 17: Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he ʻAhó ni


Vahe 17

Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he ʻAhó ni

ʻĪmisi
Painting of a young boy kneeling looking up at a grove of trees. At the center of the painting is a young boy (age 14) kneeling. His hands are resting on his thighs and he looks up at a light source above his head. The boy wears grey trousers (with suspenders) and grey vest and an off-white shirt. The shirt has a collar and two button placket at the front and the sleeves are rolled. The young boy had blond hair that is slightly rumpled. The background his a grove of trees, almost all with no leaves. There are some low saplings immediately behind the boy. The foreground has rocks, twings and small plants sprouting. "Walter Rane 04" appears in the lower right corner in red.

Naʻe ʻAve ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí mei he Māmaní

  • Ko e hā hono ʻuhinga naʻe ʻave ai mei he māmaní ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, hili siʻi pē e pekia mo e toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí?

ʻI he taimi naʻe nofo ai ʻa Sīsū ʻi he māmaní, naʻá Ne fokotuʻu ai Hono Siasí, ʻa ia ko e Siasi moʻoni pē ʻe tahá. Naʻá Ne fokotuʻu ʻa Hono Siasí ke lava ʻo akoʻi ʻa e moʻoni ʻo e ongoongoleleí ki he kakai kotoa pē pea fakahoko totonu ʻi he mafai totonu ʻa e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí. ʻI he fokotuʻutuʻu ko ʻení, naʻe lava ke ʻomi ai ʻe Kalaisi ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e fakamoʻuí ki he faʻahinga ʻo e tangatá.

Hili e hāʻele hake ʻa e Fakamoʻuí ki he langí, naʻe liliu ʻe he tangatá ia e ngaahi ouau mo e ngaahi tokāteline kuó Ne fokotuʻu mo ʻEne kau ʻAposetoló. Koeʻuhí ko e Hē mei he Moʻoní, naʻe ʻikai ai ha fakahā fakahangatonu mei he ʻOtuá. Naʻe ʻikai ke kei ʻi māmani ʻa e Siasi moʻoní. Naʻe fokotuʻu ʻe he tangatá ha ngaahi siasi kehekehe ʻo nau tala naʻe moʻoni ka naʻa nau akoʻi ha ngaahi tōkateline hala. Naʻe lahi fau e puputuʻú mo e fakakikihi ʻi he tui fakalotú. Naʻe ʻosi tomuʻa ʻafioʻi pē ʻe he ʻEikí ia e ngaahi tuʻunga ko ʻeni ʻe aʻu ki ai e hē-mei he-moʻoní, ʻo ne folofola ʻe ʻi ai ha “honge [ʻi he] fonuá, kae ʻikai ko e honge mā, pe ko e fieinu vai, ka ko e fanongo ki he ngaahi folofola ʻa [e ʻEikí]. … Te nau … kumi ʻa e folofola ʻa [e ʻEikí], ka ʻe ʻikai te nau ʻilo ia” (ʻAmosi 8:11–12).

  • ʻOku uesia fēfē ʻa e kakaí ʻe he honge ʻoku fakamatala ki ai ʻa e ʻĀmosi 8:11–12?

Naʻe Talaʻofa e ʻEikí ke Toe Fakafoki Mai Hono Siasi Moʻoní

  • Ko e hā ha ngaahi tūkunga ʻi he māmaní naʻe tofa ai e halá ki hono Toe Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí?

Naʻe talaʻofa mai e Fakamoʻuí ʻe toe fakafoki mai ʻa Hono Siasí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Naʻá Ne folofola, “Te u fai leva ha ngāue fakaofo ki he kakaí ni, ʻio ʻa e ngāue fakaofo mo lahi” (ʻĪsaia 29:14).

Ne taʻu lahi e nofo ʻa e kakaí ʻi he fakapoʻuli fakalaumālié. Fakafuofua ki ha taʻu ʻe 1,700 meia Kalaisí, naʻe toe lahi ange ai e fie ʻilo ʻa e kakaí ki he moʻoni fekauʻaki mo e ʻOtuá pea mo e tui fakalotú. Naʻe lava ke mamata hanau niʻihi naʻe ʻikai kei ʻi he māmaní ʻa e ongoongolelei naʻe akoʻi mai ʻe Sīsuú. Naʻe ʻiloʻi ʻe ha niʻihi naʻe ʻikai ha fakahā pea mo ha mafai totonu pea ʻikai kei ʻi he māmaní ʻa e Siasí naʻe fokotuʻu ʻe Kalaisí. Kuo hokosia e taimi ke toe fakafoki mai ai e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ki he māmaní.

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku hoko ai ʻa hono Toe Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí, ko ha “ngāue fakaofó”?

Fakahā Foʻou mei he ʻOtuá

  • Ko e hā naʻe ako ʻe Siosefa Sāmita ʻo fekauʻaki mo e ʻOtuá he taimi naʻá ne fuofua maʻu ai ʻa ʻene ʻUluaki-mata-meʻa-hā maí?

ʻI he faʻahitaʻu failau ʻo e 1820, naʻe hoko ai ha taha ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga taha ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní. Naʻe hokosia e taimi ke fakahoko ai e ngāue lahi mo fakaofo ne folofola ʻaki ʻe he ʻEikí. ʻI he kei talavou ʻa Siosefa Sāmitá, naʻá ne fie ʻilo pe ko e fē ʻa e Siasi moʻoni ʻo Sīsū Kalaisí, ʻi he ngaahi siasí kotoa. Naʻá ne ʻalu ki he vaoʻakau ofi atu ki hono ʻapí ʻo ne lotu ʻi he loto fakatōkilalo mo fakamātoato ki heʻene Tamai Hēvaní, ʻo fehuʻi kiate ia pe ko e fē siasi totonu ke ne kau ki aí. Naʻe hoko ha mana ʻi he pongipongi ko iá. Naʻe hā mai e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi kia Siosefa Sāmita. Naʻe fakahā ange ʻe he Fakamoʻuí ke ʻoua naʻá ne kau ki ha taha ʻo e ngaahi siasí he ʻoku ʻikai ke ʻi māmani ʻa e Siasi moʻoní ia. Naʻá Ne folofola ange foki ko e ngaahi akonaki ʻa e ngaahi siasi ko iá ʻoku “fakalielia ia ʻi hono ʻaó” (Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:19; vakai foki ki he veesi 7–18, 20). Talu mei he meʻá ni, mo hono toe fakahoko fakahangatonu mai ʻo e fakahā mei he langí. Kuo fili ʻe he ʻEikí ha palōfita foʻou. Kuo teʻeki ai ke tāpuni mai ʻa e ngaahi langí, talu mei he taimi ko iá. ʻOku kei hokohoko atu pē ʻa e ngaahi fakahaá ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni ʻo fakafou ʻi Heʻene palōfita kotoa pē kuó Ne fili. Ko Siosefa ʻa e tokotaha ke tokoni ki hono toe fakafoki mai ʻo e ongoongolelei moʻoni ʻo Sīsū Kalaisí.

  • Ko e hā hono ʻuhinga naʻe hoko ai e ʻUluaki mata-meʻa-hā-maí ko e taha ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga taha ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní?

Naʻe Toe Fakafoki Mai e Mafai mei he ʻOtuá

  • Ko e hā naʻe fie maʻu ai ke toe fakafoki mai ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo e Faka-Melekisētekí?

ʻI hono toe fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí, naʻe toe foaki ai ʻe he ʻOtuá ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ki he tangatá. Naʻe haʻu ʻa Sione Papitaiso ʻi he 1829 ke foaki ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele (vakai, T&F 13; 27:8). Hili iá, naʻe haʻu ʻa Pita, Sēmisi mo Sione, ko e kau palesitenisī ʻo e Siasí ʻi he kuonga muʻá, ʻo foaki kia Siosefa mo ʻŌliva ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pea mo e ngaahi kī ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá (vakai, T&F 27:12–13). Naʻe toe fakafoki mai kimui ange ha toe ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻe ha kau talafekau fakalangi hangē ko Mōsese, ʻIlaiase pea mo ʻIlaisiā (vakai, T&F 110:11–16). Naʻe toe fakafoki mai ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ki he māmani ʻi hono Toe Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí. Ko kinautolu ʻoku nau maʻu he ʻahó ni e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku nau maʻu foki e mafai ke fakahoko e ngaahi ouaú ʻo hangē ko e papitaisó. ʻOku nau toe maʻu foki e mafai ke tataki e puleʻanga ʻo e ʻEikí ʻi he māmaní.

Naʻe Toe Fokotuʻu e Siasi ʻo Kalaisí

  • Ko e hā ha ngaahi meʻa naʻe hoko naʻe iku ai ki hono toe fokotuʻu ʻo e Siasí ʻi he māmaní?

ʻI he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli 1830, naʻe toe tataki mai ʻe he Fakamoʻuí ʻa hono fokotuʻu ʻo Hono Siasí ʻi he māmaní (vakai, T&F 20:1). ʻOku ui ʻa Hono Siasí ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (vakai, T&F 115:4). Ko Kalaisi ʻa e ʻulu ki Hono Siasí he ʻahó ni, ʻo hangē pē ko ia ʻi he kuonga muʻá. Kuo folofola ʻa e ʻEikí “ko e siasi moʻoni mo moʻui pē taha ʻi he funga ʻo e māmaní kotoa, ʻa ia ko au, ko e ʻEikí, ʻoku ou leleiʻia aí” (T&F 1:30).

Naʻe fokotuʻu ʻa Siosefa Sāmita ko e palōfita mo e “ʻuluaki kaumātuʻa” ʻo e Siasí (vakai, T&F 20:2–4). Naʻe fokotuʻutuʻu kimui ange ai ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí pea fokotuʻu leva ia ko e Palesiteni. ʻI he taimi naʻe fuofua fokotuʻu ai ʻa e Siasí, ko e faʻungá pē naʻe fokotuʻú. ʻE fakalakalaka pē ʻa e fokotuʻutuʻú ʻi he fakaʻau ke tupu ko ia ʻa e Siasí.

Naʻe fokotuʻu ʻa e Siasí ʻaki e ngaahi lakanga tatau pē mo ia naʻe maʻu he Siasi ʻi he kuonga muʻá. Naʻe kau he fokotuʻutuʻu ko iá ʻa e kau ʻaposetolo, kau palōfita, kau fitungofulu, kau ʻevangeliō (kau pēteliaké), kau faifekau (kau ʻōfisa pule), kau taulaʻeiki lahi, kaumātuʻa, kau pīsope, kau taulaʻeiki, kau akonaki mo e kau tīkoni. ʻOku maʻu e lakanga tatau pē ʻi Hono Siasí ʻi he ʻahó ni (vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:6).

ʻOku tataki e Siasí ʻe ha palōfita ʻoku ngāue ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e ʻEikí. Ko e palōfita ko ʻení ʻoku hoko foki ko e Palesiteni ʻo e Siasí. ʻOkú ne maʻu e mafai kotoa pē ʻoku fie maʻu ke tataki ʻaki e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi he māmaní (vakai, T&F 107:65, 91). ʻOku tokoni ha toko ua ki he Palesitení. ʻOku ʻi ai ha Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Ua, ʻa ia ko ha kau fakamoʻoni makehe ki he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻoku nau akoʻi ʻa e ongoongoleleí mo tokangaʻi e ngaahi ngāue ʻa e Siasí ʻi he ngaahi tapa kotoa pē ʻo e māmaní. ʻOku ʻi ai foki mo ha kau ʻōfisa māʻolunga kehe ʻo e Siasí ʻoku ʻi ai hanau fatongia makehe, ʻo kau ai ʻa e Kau Pīsopeliki Pulé mo e ngaahi Kōlomu ʻo e Kau Fitungofulú, pea ʻoku nau ngāue kinautolu ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí pea mo e Toko Hongofulu Mā Uá.

ʻOku kau ʻi he ngaahi tuʻunga pe lakanga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻa e kau ʻaposetolo, kau fitungofulu, kau pēteliake, kau taulaʻeiki lahi, kau pīsope, kaumātuʻa, kau taulaʻeiki, kau akonaki mo e kau tīkoni. Ko e ngaahi lakanga tatau pē ʻeni mo e ngaahi lakanga naʻe maʻu ʻi he Siasí he kuonga muʻá.

Kuo tupu ʻa e Siasí he taimí ni, ʻo lahi ange ia he kuonga ʻo Sīsuú. ʻI heʻene tupulakí, kuo fakahā mai ai ʻe he ʻEikí mo ha toe ngaahi fokotuʻutuʻu ke fakahoko ʻi he lotoʻi Siasí. ʻI he taimi kuo fokotuʻu kakato ai ʻa e Siasí ʻi ha feituʻu, ʻoku vahevahe leva ʻa e ngaahi feituʻú ki ha ngaahi siteiki. ʻOku tokangaʻi leva ʻa e siteiki takitaha ʻe ha palesiteni fakasiteiki pea mo hono ongo tokoní. ʻOku ʻi ai ha kau aleaʻanga māʻolunga ʻe toko 12 ʻi he siteikí ke tokoni ki he ngāue ʻa e ʻEikí. ʻOku fokotuʻutuʻu leva ʻa e ongo kōlomu ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻi he siteikí ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e palesiteni fakasiteikí (vakai ki he vahe 14 ʻo e tohí ni). ʻOku vahevahe leva ʻa e siteiki takitaha ki ha fanga kiʻi ʻēlia iiki ange ʻoku ui ko e ngaahi uooti. ʻOku tokangaʻi leva ʻa e uooti takitaha ʻe ha pīsope mo hono ongo tokoni.

ʻI he ngaahi feituʻu ko ia he māmaní ʻoku kei langalanga hake ai ʻa e Siasí, ʻoku ʻi ai ha ngaahi vahefonua ia ai, ʻa ia ʻoku tatau pē mo e ngaahi siteikí. ʻOku vahevahe ʻa e ngaahi vahefonuá ki ha fanga kiʻi ʻiuniti iiki ʻo ui ko e kolo, ʻa ia ʻoku tatau pē mo e uōtí.

Naʻe Toe Fakafoki Mai ha Ngaahi Moʻoni Mahuʻinga

  • Ko e hā ha ngaahi moʻoni mahuʻinga kuo toe fakafoki fakataha mai mo e Siasí?

ʻOku akoʻi mo fakahoko ʻe he Siasí he ʻahó ni ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni pea mo e ngaahi ouau tatau pē mo ia naʻe fakahoko he kuonga ʻo Sīsuú. Ko e ʻuluaki ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí ko e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, fakatomala, papitaiso ʻi he fakauku pea mo e hilifaki ʻo e nima ke maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní (vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:4). Naʻe toe fakafoki kakato mai e ngaahi moʻoni mahuʻinga ko ʻení he taimi naʻe toe fakafoki mai ai ʻa e Siasí.

Naʻe liliu ʻe Siosefa Sāmita e Tohi ʻa Molomoná ʻo fakafou ʻi he meʻafoaki mo e mālohi ʻo e ʻOtuá, pea ʻoku hā ai ha ngaahi moʻoni mahinongofua mo mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí. Naʻe ʻi ai mo ha ngaahi fakahā lahi naʻe ʻomai kimui ange ai, pea kuo hiki kinautolu ke hoko ko ha folofola ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá pea mo e Mataʻi Tofe Mahuʻingá (vakai ki he vahe 10 ʻo e tohí ni).

Naʻe kau he ngaahi moʻoni mahuʻinga kehe naʻe toe fakafoki mai ʻe he ʻEikí ʻa e:

  1. ʻOku ʻi ai moʻoni ʻetau Tamai Hēvani ʻokú Ne maʻu ha sino ʻo e kakano mo e hui, pea ʻoku pehē pē mo Sīsū Kalaisi. Ko e Laumālie Māʻoniʻoní, ko ha laumālie pē ia.

  2. Naʻa tau nofo ʻi he maama fakalaumālié ʻo hoko ko e fānau fakalaumālie ʻa e ʻOtuá.

  3. ʻOku fie maʻu e lakanga fakataulaʻeikí ki hono fakahoko ʻo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí.

  4. ʻE tautea pē kitautolu ʻi heʻetau ngaahi angahalá kae ʻikai koeʻuhí ko e maumaufono ʻa ʻĀtamá.

  5. ʻOku ʻikai fie maʻu ke papitaiso ʻa e fānaú kae ʻoua kuo ala fakamaauʻi kinautolu (taʻu valu).

  6. ʻOku ʻi ai ha ngaahi puleʻanga ʻe tolu ʻo e nāunaú ʻi he langí pea ʻoku tuʻunga ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, hano fakapaleʻi ʻo e kakaí ʻo fakatatau mo ʻenau ngaahi tōʻongá pea mo e ngaahi holi ʻo honau lotó.

  7. ʻE lava ke taʻengata ʻa e ngaahi fetuʻutaki fakafāmilí ʻo fakafou ʻi he mālohi faisila ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

  8. ʻOku fie maʻu ʻa e ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakavá ki he fakamoʻuí pea ʻoku ʻatā ia ki he kakai moʻuí mo e kau pekiá fakatouʻosi.

  • Ko e hā ha founga kuo takiekina ai koe mo e niʻihi kehé ʻe he ngaahi moʻoni ko ʻení?

He ʻIkai Teitei Lava ke ʻAuha e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí

  • Ko e hā ʻa e misiona ʻo e Siasí?

Talu mei hono toe fakafoki mai ʻi he 1830, mo e tupu vave moʻoni e tokolahi ʻo e memipasipi ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku ʻi ai ha kāingalotu ʻi he meimei fonua kotoa pē ʻi he māmaní. ʻE kei hokohoko atu pē e tupu ʻa e Siasí. Hangē ko e folofola ʻa Kalaisí, “Ko e Ongoongoleleí ni ʻo e Puleʻangá, ʻe malanga ʻaki ia ʻi he māmaní kotoa pē, ko ha fakamoʻoni ki he ngaahi puleʻangá kotoa pē” (Siosefa Sāmita—Mātiu 1:31). He ʻikai pē ke toe ʻave ʻa e Siasí mei he māmaní. Ko hono misioná ke ʻoatu ʻa e moʻoní ki he tokotaha kotoa pē. ʻI he taʻu ʻe lauiafe kuohilí, naʻe folofola ai ʻa e ʻEikí te Ne “fokotuʻu ha puleʻanga, ʻa ia ʻe ʻikai ʻauha ʻo lauikuonga: pea ʻe ʻikai tuku ʻa e puleʻanga ki ha kakai kehe, … pea ʻe tuʻu maʻu ia ʻo taʻengata” (Taniela 2:44).

  • Ko e hā ha founga kuó ke tokoni ai ki he ngāue ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá? Ko e hā te ke lava ʻo fai ke kei hokohoko atu ai e ngāué ni?

Ngaahi Potu Folofola Kehé