Na Valetabu mai Laie Awai: E Duanadrau na Yabaki ni Vakasokumuni
Ni a vakatabui ena 100 na yabaki sa oti, sa vakatara vei ira na Yalododonu na Valetabu mai Laie Awai me ra sokumuni ka ciqoma na veivakalougatataki ni valetabu ni sa tekivu me tetevi vuravura taucoko na kosipeli.
Nodrau vakatutu vakadaudroini o Hyrum Pope kei Harold W. Burton.
E dua na itavi cecere ni Lotu i Jisu Karisito ena veisiga e muri oqo me vakarautaka na veivakalougatataki ni valetabu vei ira na tamata e vuravura, ruarua vei ira na bula kei ira sa mate. E vakavulica na Parofita o Josefa Simici ni “inaki ni nodra vakasokumuni na … tamata ni Kalou ena itabagauna cava ga ni vuravura … me ra tara vua na Turaga e dua na vale me vakatakila kina vei ira na Nona tamata ko Koya na veicakacaka vakalotu ni Nona vale.”1
Ena itekivu ni ika 20 ni senijiuri, se qai va ga na valetabu e kunei e vuravura, eratou tu kece mai Utah. O koya, sa sala taumada ga kina ni kena rawa ni ciqomi na veivakalougatataki ni valetabu me ra sokumuni yani ki Utah. Ena 1919, sa veisau oqori. Ena 27 ni Noveba, 1919, a vakatabuya kina o Peresitedi Heber J. Grant (1856–1945) na Valetabu mai Laie Awai. Sa vakatakilakilataka oqo e dua na ilesunisala vakairogorogo ena Veivakalesui mai ni sa vura na veivakalougatataki ni valetabu ki na vuqa na matanitu.
Na Valetabu mai Laie Awai sa kena imatai ena veiyasai vuravura ena vuqa sara na vakasama. A qaravi ira sara vakatotolo na lewenilotu mai Awai, Niu Siladi, Samoa, Toga, Taiti, Japani, kei Ositerelia. Ni sa toso na Lotu ena Pasifika raraba kei Esia, sa levu cake tikoga na iwiliwili ni matanitu era vakalougatataki mai na valetabu oqo.
Na yabaki oqo sai ka 100 ni yabaki ni ivakatakilakila bibi oqo ni kena vakasokumuni o Isireli ena yasa ruarua ni ilati.
Vakasokumuni mai Samoa
Na yatu yanuyanu o Samoa e davo koto rauta ni 2,500 na maile (4,023 km) mai Awai. Ena 1919, a kaya o John Q. Adams, na peresitedi ni kaulotu mai Samoa, “Ni sa tara oti na valetabu mai Laie, sa curumi ira na neimami e dua na gagadre kaukauwa me ra kumuna na iyau ni vuravura me rauta na nodra ilakolako ki na valetabu.” O Aulelio Anae, e dua na ivakaraitaki, a veiqaravi voli vakadaukaulotu ena 20 na yabaki ka sega ni saumi. Ena vuku ni dede ni nona solibula tu, a sega ni veirauti na ilavo e tu vua me lako ki Awai. Sa mani volitaka o Baraca Anae na veika kece e taukena ka kumuna vata kina e rauta ni $600 se $700 ni Amerika.2 Era a solia na veika era rawata o Baraca Anae kei na so tale na kai Samoa me ra toki ki Laie ena 1920 vakacaca.
E dua na matavuvale, o iratou na Leotas, eratou tadu yani ki Awai ena iMatai ni Siga ni Yabaki 1923. E nanuma toka o Vailine Leota yabaki vitu, “Na imatai ni neitou [raica] na valetabu … sa dua na ka totoka au qai raica.”3 Ena rua ga na macawa ka tarava, erau sa ciqoma na itubutubu nei Vailine, o Aivao kei Matala, na nodrau edaumeni ka rau vauci vakaveiwatini, ka ra vauci vei rau na luvedrau. Erau a veiqaravi tu ena yalodina na Leotas ena vale ni Turaga me 50 na yabaki ka rau bulu toka ga “volekata na valetabu erau dau taleitaka vakalevu.”4 Nikua e drau vakadrau na nodrau kawa yalodina era sa vakaitikotiko wavokiti Awai.
Na iTavi Dredre Sara me Rawati
Ni ra biuta na nodra vanua e vuqa na lewenilotu ena Pasifika me ra toki ki Awai, e vuqa na tabanalevu, kei na tabana mai na veimatanitu era vakarautaka na matailakolako vakailala ki na valetabu. Na ivakarau vakayalo oqo ni vakasokumuni e vakarautaka na sala me ra lakova na lewenilotu na veicakacaka vakalotu ni valetabu ka lesu tale mai me ra tara na Lotu ena nodra dui vanua.
Ena vakatatabu, a masuta na Turaga o Peresitedi Grant me dolava na sala vei ira na Yalododonu mai Niu Siladi kei na veiyatu yanuyanu ni Pasifika ka vakarautaka na nodra ivolatukutuku ni kawa me ra lako mai kina ki na valetabu ka yaco me ivakabula vei ira na tubudra.
Era a tekivuna na ilakolako ki na valetabu e dua na ilawalawa Yalododonu ni Maori mai Niu Siladi ni oti ga e ono na vula mai na vakatatabu. E dina ni 5,000 na maile (8,045 km) na kedra yawa mai Awai, era rekitaka na Yalododonu oqo na itukutuku ni vakatatabu.
Erau mateca voli o Waimate kei Heeni Anaru me rau lewena na imatai ni ilakolako ki na valetabu. Ia e kena irairai ni na sega ni rawa ena vuku ni dravudravua ni matavuvale kei na 1,200 na paudi ni Niu Siladi e gadrevi me isau ni ilakolako—e dua na umailavo levu. Erau na gadreva na cakacaka mana.
Ena vica na yabaki, eratou a muria na matavuvale na Anaru na ivakasala ni parofita ka sokumuna na nodratou ivolatukutuku ni kawa. Oti era sa qai mai bini tu na ivolatukutuku oqori ni ratou waraka tiko na Anaru me yaco e dua na cakamana. E kila tu na luvedrau tagane, o Wiwini, na nodrau vakabauta na nona itubutubu: “E sega vakadua ni yalolailai o Tinaqu ni na dua na siga ena tekiduru vata kei Tamaqu ena icabocabo ni soro ni dua na valetabu.”
A qai yaco dina e dua na cakamana. A soli vei Waimate e dua na konitaraki mai na matanitu o Niu Siladi me vakatorocaketaki e dua na tikiniqele levu. Na ilavo a saumi taumada mai ena cakacaka oqo sa rawa kina me sotavi na ivodovodo ki Awai. Erau a vorata o Waimate kei Heeni nodrau dau rerevaka na soko ka rau lako vata kei na dua na ilawalawa Yalododonu lewe 14 ki Awai ena Me 1920. Erau ciqoma nodrau edaumeni ka rau vauci vata. Sa yaco na ka a dredre me yaco.
Na kedrau italanoa na Anaru e dua ga vei ira na udolu vakaudolu baleti ira na Yalododonu Edaidai era a lako ki na Valetabu mai Laie Awai me ra ciqoma na veicakacaka vakalotu ka taura me nodra na yalayala e yalataka na Turaga ena Nona vale. A gadrevi kina na solibula vakaitamera, ia a vakabasikata eso na Yalododonu yaloqaqa ka ra a lesu ki na nodra vanua ka vakarau tu me ra liutaka na Lotu.5
Tarai Cake ko Laie
Na sasaga ni Lotu me vakavoui o Laie sa tomana na nodra vakalougatataki na Yalododonu Edaidai ena Pasifika raraba. Ena maliwa ni 1950 vakacaca ki na 1960 vakacaca, era a kacivi na daukaulotu mai Awai, Toga, Samoa, Niu Siladi, Taiti, na Yatu Kuka, Viti, kei na Vualiku kei Amerika me ra solia nodra taledi vakavanua kei na kila ni taravale me ra veivuke ena kena tara na Koronivuli ni Lotu mai Awai (sa Brigham Young University–Hawaii tu nikua), na Polynesian Cultural Center, kei na dua na vale ni vulagi ena valetabu. Era a ciqoma nodra cakacaka vakalotu ni valetabu e vasagavulu kavitu na daukaulotu mai Toga kei Samoa ena 3 ni Me, 1960—dua na ivakaraitaki ni veivakalougatataki vakayalo ka salavata kei na nodra cakacaka vakayago (raica na Building Missionaries in Hawaii, 1960–1963, Church History Library, Salt Lake City, 100).
A kama vakaca sara e dua na daukaulotu, o Matte Teʻo, ni se bera ni biuti Samoa, ia a yaco mai ki Awai. Era a leqataka na vuniwai de na gadrevi me musu na ligana sa kama vakaca sara tu. Era a masulaki koya e vuqa na nona itokani dakaulotu. Ni tiko voli ena valetabu, a tagi vua na Turaga o Baraca Teʻo, “Ni tara mada na liga oqo.” “Ni vakavinakataka mada na liga oqo me rawa niu veivuke ena ka lailai cava au rawa ni cakava.” Sa tekivu me mamaca mai ena gauna vata oya. Nikua e sega ni dua na kena imawe e tu e ligana. Sa veiqaravi tiko oqo vakadauveivauci ena Valetabu e Laie Awai ka kaya vaqo, “Na valetabu oqo … e mana na kena veivakayarayarataki ena veivanua, sega walega eke, ia ena Pasifika raraba” (ena Christensen, Stories of the Temple in Lāʻie, Hawaiʻi, 328–330).
Vakasokumuni Vakayalo mai Esia
Ni oti na iKarua ni iValu Levu kei na tauyavu tale ni Lotu e Japani, era a vakarautaka na Yalododonu mai kea na imatai ni ilakolako ni Valetabu mai Esia. Ena 1965 a vuka mai Tokio ki Awai e dua na waqavuka ka sinai tu ena 165 na Yalododonu yalodina me ra mai ciqoma nodra cakacaka vakalotu ni valetabu. A vakabasikati mai ena ilakolako oqo na igu vakasakiti ena Lotu mai Japani. E ciwasagavulu kalima na pasede vei ira na lewenilotu oqo era a tudei tu ena Lotu. E lima era a qai yaco e muri me ra peresitedi ni valetabu mai nodra vanua, oka kina o Elder Yoshihiko Kikuchi, na imatai ni Vakaitutu Raraba mai Japani.6
Ena 1970 era a lako ki Laie e dua na ilala lewenilotu mai Korea. A kaya kina o Choi Wook Whan, e dua na peresitedi ni tabana, “Keimami a lako ki na valetabu ka dolava na neimami vakasama ka vakayadrati keimami ki na sala keimami na vakabulai kina. Sa yaco me ka dina na ituvatuva tawamudu; sa vaqaqacotaki vakalevu sara na neimami ivakadinadina ka dredre kina me vakamacalataki. Sa dua dina na veivakalougatataki cecere vei ira na kai Korea me rawa ni ra lako ki na valetabu.”7
iTaba ni droini ena Valetabu mai Awai na iloloma ni Church History Library; itaba ni lutu na karobo ena Valetabu mai Laie Awai mai vei Carla Johnson
Vakasokumuni na Noda Era sa Mate
Ni sa rawa vei ira ena dua na matanitu me ra qarava na cakacaka vakalotu ni valetabu, era sa kauta mai na veivakalougatataki ni Turaga sega walega vei ira era tiko ena vanua oya ia vei ira talega mai na vanua oya era sa tiko ena yasa ni ilati kadua. Na veivakalougatataki oqo era sa vakila na lewenilotu ena veimatanitu e Esia, ka volaitukutukutaki tu kina vakamatailalai na nodra itukutuku ni kawa me yabaki drau me vaka na nodra ivalavala vakavanua.
Erau a biuvanua mai Jaina na itubutubu nei Kwai Shoon Lung ki Awai. A sucu mai Kauai ena 1894 ka papitaiso ena 1944 ena ika 50 ni nona siganisucu. E dau vakavulica o Baraca Lung na tuvakawa ena lotu ka tukuna vei ira nona kalasi, “Au a raica e dua na raivotu ena dua na bogi kau raici ira kina e lewevuqa na wekaqu era sa mate ka ra yalovi au tiko mai meu cakacakataki ira.” Ni oti e tolu na siga a ciqoma nona ituvatuva ni kawa mai vei nona nei mai Jaina: 22 na draunipepa ena volavola vaka-Jaina ka tukuni kina na nona kawa me lesu tale ki na AD 1221. Eratou sa cakava oti e udolu vakaudolu na cakacaka vakalotu ena valetabu vata kei na luvena o Glenn kei na vugona o Julina me baleti ira na nodratou matavuvale. Erau a qai veiqaravi e muri ena yalodina o Glenn kei Julina Lung vakaperesitedi kei na metereni ni Valetabu mai Laie mai na 2001 ki na 2004.8
Na iVivivi ka na Sega ni Rawa ni Kama
A lako mai ki Awai mai Japani o Michie Eguchi ena itekivu ni 1900 vakacaca ka kauta voli mai e dua na ivivivi silika ni Japani. A veiqaravi vakadaukaulotu mai Japani na makubuna o Kanani Casey ka qai kila i muri ni nona ivivivi ni buna e tukuni ira na tubuna me lesu tale voleka ni dua na udolu na yabaki.
Ena 2013, a kama yavu vakadua na vale nei Kanani. E voleka ni ratou a vakayalia taucoko o koya kei na nona matavuvale na veika kece eratou a taukena ena kama oya. Eratou a maroroya tu na nodratou ivola ni kawa ena tavu palasitika ena ruku ni nodratou imocemoce. Ni oti na kama, eratou lesu tale ki vale, ka raica e dua na ibinibini dravusa kei na kubou vavaku.
“Na ka ga au a vinakata vakalevu duadua na ilavelave ni ivivivi kei na kena ivakadewa kei na itukutuku makawa,” e kaya o Kanani “A vakadeitaki tale vei au ni cakacaka kece ni valetabu sa caka oti ena vukudra na tubuqu ni Japani, ia sa rui vakamareqeti vei au na ilavelave ni ivivivi.”
Ni rau vuto ena dravusa o Kanani kei Billy na watina, erau qai raica e dua na taga palasitika karakarawa. Erau raica ena loma ni taga oya na ilavelave ni ivivivi, kei na kena ivakadewa kei na dua na ivola ni itukutuku makawa ni matavuvale, e kurabuitaki ni taqomaki vinaka tu. E kama ga vakalalai na batibatini ivivivi, ia oya duadua ga na ka ena nodrau rumu a bula.
E nanuma o Kanani ni a maroroya na Turaga na ivivivi “me baleti ira na noqu kawa me ivakadinadina ni Nona lomani keitou ka vakaraitaka na bibi ni tuva kawa kei na cakacaka ni valetabu” (ena Christensen, Stories of the Temple in Lāʻie, Hawaiʻi, 172–74).
Sokumuni ena Vuli
Na veivakalougatataki ni Valetabu mai Laie Awai sa gole talega vei ira era soqoni yani ki Laie me baleta na vuli torocake. Me tekivu mai na 1950 vakacaca, era sa dau lako yani e udolu vakaudolu na gonevuli ki na BYU–Awai tu nikua mai na Polinisia raraba kei Esia. E vuqa vei ira na gonevuli oqo era sa dau qarava na papitaiso me baleti ira na mate ka veiqaravi vakaliganicakacaka vakalotu ni valetabu. Sa vukei ira na gonevuli na Valetabu e Laie me ra taleitaka na tuva kawa kei na cakacaka ni valetabu ka sa vakalougatataki ira me ra vakarau vakavinaka cake me ra veiqaravi ni sa tara ena nodra vanua na valetabu.
Erau a lako mai ki BYU–Awai ena 1970 vakacaca o Choon Chua James kei na tacina, ka rau kai Singapore. Erau a vakamautaka ruarua na tagane mai na duatani na matanitu ena 1978. A nanuma lesu o Sister James, “Na neirau vakamau ena valetabu e Laie e kauta vata mai e rua na saumaki mai ki na lotu kei na rua na itovo vakavanua me baleta na gauna oqo kei na gauna tawamudu—na itekitekivu ni veika keimami nuitaka ni dua na isolisoli vakawa ni veivakalougatataki ni valetabu ena neitou matavuvale. Na neirau e rua walega vei ira na drau vakadrau na vakamau tawamudu ni gonevuli e BYU–Awai sa vakayacori oti ena valetabu e Laie, e dua beka vei ira na isolisoli cecere duadua ena onosagavulu na yabaki ni kena sa cici tiko na univesiti” (ena Christensen, Stories of the Temple in Lāʻie, Hawaiʻi, 236).
E Tomani Tiko na Sokumuni
Ni dabe toka ena veilatai ni sala ena Pasifika ena kedrau maliwa o Amerika kei Esia, sa dolava na Valetabu e Laie Awai na katuba ni veivakalougatataki ni valetabu ki na vuqa na veimatanitu. O koya oqo, sa yaco kina na sokumuni kei Isireli me dua na vakasokumuni vakayalo, ni sa rawa vei ira na lewenilotu me ra ciqoma na nodra veivakalougatataki ni valetabu ka lesu me tara cake na Lotu ena nodra dui vanua. Na madigi oqo sa vukea na vakatetei yani ni kosipeli vakalesui mai ki na vuqa na veivanua kei na tamata ena yasa ruarua ni ilati.
Ni da marautaka na ika 100 ni yabaki ni Valetabu e Laie Awai, sa ka dokai kina me da vakadinadinataka e dua na ivakatakilakila ena Veivakalesui mai ka vakataucokotaki kina na nona parofisai na parofita o Jekope ena iVola i Momani: “Sa ka levu na nona vosa ni yalayala na Turaga vei ira ka tiko ena veiyanuyanu ni wasawasa” (2 Nifai 10:21.)