2020
Ko e ʻUhinga ʻOku Tau Fie Maʻu ai ʻa Sīsū Kalaisí
Tīsema 2020


Ko e ʻUhinga ʻOku Tau Fie Maʻu ai ʻa Sīsū Kalaisí

Mei he lea ʻi ha fakataha lotu, “A Message at Christmas,” [Ko ha Pōpoaki ʻi he Kilisimasí] naʻe fakahoko ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ʻi he ʻaho 12 ʻo Tīsema 2017.

Kiʻi tukunoaʻi ʻa e ngaahi fakahohaʻa ʻo e faʻahitaʻu faka-Kilisimasi ko ʻení kae fakakaukauloto ki he fakaofo mo e fakaʻeiʻeiki e ʻAlo ʻo e ʻOtuá.

ʻĪmisi
painting of shepherds coming to see Mary and baby Jesus

ʻOfa ʻa e Kau Tauhisipí, tā ʻa Michelangelo Merisi da Caravaggio, Bridgeman Images

ʻOku ou houngaʻia, ʻi he fakalahi mai ki he Kilisimasí, ʻoku ʻomi ʻe Tīsema ha meʻa ke fakakaukau ai ki he moʻui mo e ngaahi tokoni ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻi he hoko hono ʻaho fāʻeleʻí ʻi he ʻaho 23 ʻo Tīsemá. ʻOku faingataʻa ke fakahoungaʻi kakato ʻa e ngaahi meʻa naʻá ne lavaʻi ʻi heʻene hoko ko e meʻangāue ʻi he toʻukupu ʻo e ʻEikí, ʻi ha ʻātakai ne hoko maʻu pē ai ʻa e fakafepakí, fakatangá mo e faingataʻá. ʻI ha taimi ʻamui ange, te tau mamata ki hono fakalangilangiʻi ʻo e Palōfita ko Siosefá ko ha takimuʻa lelei ʻo e kuonga fakakosipeli maʻongoʻonga mo fakaʻosi ko ʻení-ko e kuonga fakakosipeli naʻe fakataumuʻa ke ikuna, neongo e fakaiku ʻo hē mei he moʻoní ʻa e ngaahi kuonga fakakosipeli kotoa ki muʻá.

ʻOku ʻikai ke u tui kuo ʻi ai ha taha ʻi he kuonga fakakosipeli ko ʻení kuo ako ke manavahē ki he ʻOtuá kae ʻikai ki he tangatá ʻo lelei ange ʻi he Palōfitá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:7–8). Naʻe fie maʻu ʻe he ʻEikí ha ngaahi meʻa faingataʻa meia Siosefa. Naʻá ne fai ia, pea ʻoku tau kai monū kotoa ai.

Ko hono liliu mo hono pulusi ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ko ha lavameʻa mahuʻinga ia pea ko ha makatuʻunga ia ki he ola lelei e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi he kuonga fakakosipeli fakaʻosi ko ʻení. Naʻe fakahaaʻi ʻe Siosefa ʻi he Tohi ʻa Molomoná mo ʻene ngaahi vīsoné mo e ngaahi fakahaá, ʻa e natula totonu ʻo Sīsū Kalaisí ʻi Heʻene hoko ko e ʻAlo Tofu pē Taha ʻo e ʻOtuá mo e Huhuʻi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.

Tautautefito ki he faʻahitaʻu ko ʻení, ʻoku tau manatua ai e vā fetuʻutaki fakafoʻituitui ʻa e Palōfitá mo e Fakamoʻuí mo e “fakamoʻoni fakamuimui taha, ʻa ia [naʻá ne fai] ʻo kau [kia Kalaisi]: ʻOkú ne moʻui!” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:22) ʻOku ʻomi ʻe he fakamoʻoni ʻa Siosefa fekauʻaki mo e Kalaisi moʻuí ki heʻeku fakakaukaú, ʻa e lea ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008): “‘He ʻikai ha Kilisimasi kapau naʻe ʻikai ha Toetuʻu. Naʻe mei hoko pē valevale ko Sīsū ʻo Pētelihemá ko ha toe pēpē angamaheni pē ka ne taʻeʻoua e Kalaisi huhuʻi ʻo Ketisemani mo Kālevalé, pea mo e foʻi moʻoni fakaʻeiʻeiki ʻo e Toetuʻú.”1

Ko e hā e ʻUhinga ʻOku Tau Fie Maʻu ai ʻa Sīsū Kalaisí?

Naʻe fehuʻi mai ʻe ha mēmipa fuoloa ʻo e Siasí, ʻi ha taimi fuoloa siʻi pē mei heni, pe “Ko e hā e ʻuhinga ʻoku ou fie maʻu ai ʻa Sīsū Kalaisí? ʻOku ou tauhi e ngaahi fekaú; Ko ha tokotaha lelei au. Ko e hā e ʻuhinga ʻoku ou fie maʻu ai ha Fakamoʻuí?” Te u pehē pē, ne u fakatumutumu ʻi he ʻikai ke mahino ki he mēmipa ko ʻení ʻa e konga mahuʻinga taha ʻo ʻetau tokāteliné, ʻa e ʻelemēniti mahuʻinga taha ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí.

Naʻá ku tali ange, “Sai, ko e ʻuluakí, ʻoku ʻi ai e kiʻi meʻa siʻi ko ʻení fekauʻaki mo e maté. Te u pehē pē ʻoku ʻikai te ke fie maʻu ke hoko hoʻo maté ko ho tuʻunga fakaʻosí ia, pea ka ʻikai ʻa Sīsū Kalaisi ʻe ʻikai ha toetuʻu ia.”

Ne u talanoa fekauʻaki mo ha ngaahi meʻa kehe, hangē ko e fie maʻu ko ia [ʻe he tokotaha kotoa pē] ʻo aʻu pē ki he kakai lelei tahá, ke maʻu ʻa e fakamolemolé mo e fakamaʻa ko ia ʻoku malava ʻo fakahoko tuʻunga ʻi he ʻaloʻofa ʻo e fakalelei ʻa e Fakamoʻuí.

ʻI ha tuʻunga ʻe taha, mahalo ko e fehuʻí ʻe pehē mai, “ʻOku ʻikai lava nai ʻe he ʻOtuá ʻo fai ha faʻahinga meʻa pē ʻokú Ne finangalo ki ai pea fakahaofi kitautolu koeʻuhí ʻokú Ne ʻofa ʻiate kitautolu, taʻe kau ki ai ha Fakamoʻui?” Kapau ʻe fakalea peheni, mahalo ʻe ʻi ai ha niʻihi he ʻahó ni te nau vahevahe ʻa e fehuʻi ko iá. ʻOku nau tui ki he ʻOtuá mo ha moʻui hili ʻa e maté ka ʻoku nau fakakaukau, koeʻuhí ʻoku ʻofa e ʻOtuá ʻiate kitautolu, ʻoku ʻikai fuʻu mahuʻinga ia pe ko e hā e meʻa ʻoku tau fai pe taʻe faí; ʻokú Ne tokangaʻi pē ha ngaahi meʻa.

ʻOku ʻi ai e maʻuʻanga tokoni fakakuongamuʻa ʻa e fakakaukau ko ʻení. Hangē ko Nēhoá, “naʻá ne fakamoʻoniʻi foki ki he kakaí ʻe fakamoʻui ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻi he ʻaho fakaʻosí, pea ʻoku ʻikai totonu ke nau manavahē pe tetetete, ka ke nau hanga hake honau ʻulú ʻo fiefia; he kuo ngaohi ʻe he ʻEikí ʻa e kakai fulipē, pea kuó ne huhuʻi foki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá; pea, ʻi he ngataʻangá, ʻe maʻu ʻe he kakai fulipē ʻa e moʻui taʻengatá” (ʻAlamā 1:4).

ʻOkú ke fakatokangaʻi ʻa hono toe fakaongo mai ʻe he tokāteline ʻa Nēhoa ki he fakamoʻuí ha founga ne ʻomi ʻe Lusefā, ko ha “foha ‘o e pongipongí,” ko e tokotaha loto-mamahi taha ʻi he kakai kotoa pē (ʻĪsaia 14:12; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:25–27). Pea hangē naʻe fakamatalaʻi tuʻo taha ʻe he ʻOtuá, ko Lusefā “ko ia ia naʻe ʻi ai talu mei he kamataʻangá, pea naʻá ne haʻu ki hoku ʻaó ʻo pehē—Vakai, ko au ʻeni, fekauʻi au, te u hoko ko ho ʻAlo, pea te u huhuʻi ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá, koeʻuhí ke ʻoua naʻa mole ha foʻi laumālie ʻe toko taha, pea ko e moʻoni kuo pau ke u fai ia; ko ia ke ke foaki kiate au ʻa ho lāngilangí.

“Kae vakai, ko hoku ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻa ia ko hoku ʻOfaʻanga mo e Tokotaha kuó u Fili talu mei he kamataʻangá, naʻe pehē mai ʻe ia kiate au—ʻE Tamai, ke fai pē ʻa ho finangaló, pea ke ʻoʻou ʻa e lāngilangí ʻo taʻengata” (Mōsese 4:1–2).

Naʻe ʻikai ko ha meʻa siʻisiʻi ʻeni ʻo hono poupouʻi ʻe Sīsū e palani ʻa e Tamaí kae fokotuʻu atu ʻe Lusefā ia ke fai ha kiʻi liliu. Ne mei fakaʻauha ʻe he fokotuʻu ʻa Lusefaá ʻa e palaní, ʻaki hono toʻo hotau faingamālie ke ngāue tauʻatāiná. Naʻe fakavaʻe e palani ʻa Lusefaá ʻi he fakamālohi, pea ʻai kotoa e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine kehe ʻa e ʻOtuá—ʻa kitautolu kotoa—ko ʻene fanga kiʻi meʻavaʻinga ʻokú ne puleʻi. Hangē ko hono fakamāʻopoʻopo ʻe he Tamaí:

“Ko ia, ko e meʻa ʻi he angatuʻu ʻa Sētane kiate aú, ʻo ne feinga ke fakaʻauha ʻa e tauʻatāina ke fili ʻa e tangatá, ʻa ia ko au, ko e ʻEiki ko e ʻOtuá, kuó u foaki kiate iá, pea ko e tahá foki, ke u foaki foki kiate ia ʻa hoku mālohi ʻoʻokú; ko ia ʻi he mālohi ʻo hoku ʻAlo pē taha naʻe Fakatupú, naʻá ku pule ke kapusi hifo ia ki lalo;

“Pea naʻá ne hoko ko Sētane, ʻio, ko e tēvoló, ko e tamai ʻa e ngaahi loi kotoa pē, ke kākaaʻi mo fakakuihi ʻa e tangatá, pea ke tataki pōpula ʻa kinautolu ʻi heʻene faʻitelihá, ʻio ʻa kinautolu kotoa pē ʻe ʻikai tokanga ki hoku leʻó” (Mōsese 4:3–4; tānaki atu e fakamamafá).

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻi hono fakahoko ko ia ʻi he founga ʻa e Tamaí, ʻokú ne foaki mai kiate kitautolu ha aʻusia mahuʻinga ʻi he moʻui fakamatelié. ʻI hono fakaʻaongaʻi ʻa e ongo foʻi lea “moʻui fakamatelié,” ʻoku ou ʻuhinga ai ki hono fili hotau halá, “[ʻahiʻahiʻi] ʻa e meʻa mahí, koeʻuhí ke [tau] ʻiloʻi hono fakamahuʻingaʻi ʻa e leleí” (Mōsese 6:55); ʻi he ako, fakatomala, mo e tupulaki, ʻo hoko ko ha kakai ʻoku lava ʻo ngāue maʻatautolu pē kae ʻikai ke toki “[fakangāueʻi]” (2 Nīfai 2:13); pea iku ai ki hano ikunaʻi ʻo e koví pea fakahaaʻi hotau loto mo e ivi malava ke moʻui ʻaki ha fono fakasilesitiale.

ʻOku fie maʻu heni ha ʻilo ʻo e leleí mo e koví mei hotau tafaʻakí, pea maʻu e ivi malava mo e faingamālie ke fili ʻi he vahaʻa ʻo e ongo meʻá ni. Pea ʻoku fie maʻu ʻa e haʻisia ki he ngaahi fili kuo fakahokó—ka ʻikai, ta ʻoku ʻikai ko ha ngaahi fili moʻoni ia. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku fie maʻu ki he filí ha fono pe ko e ngaahi ola mahinó. Kuo pau ke tau lava, ʻi ha ngāue pe fili pau, ke fakatupu ha ola pau—pea fakatupu ʻe he fili ki he tafaʻaki fehangahangaí ʻa e ola ʻoku fehangahangai. Kapau ʻoku ʻikai ha ngaahi nunuʻa pau ki he ngaahi ngāué, ta ʻoku ʻikai pule ha taha ki he ngaahi olá, pea ʻoku taʻeʻaonga leva ʻa e filí.

ʻĪmisi
painting of Jesus visiting the Nephites

TOKOTAHA TAKI TAHA, FAI ʻE WALTER RANE

Fonó mo e Fakamaau Totonú

ʻI hono fakaʻaongaʻi ʻa e fakamaau totonú ko ha ʻuhinga tatau ʻo e fonó, ʻoku fakamatalaʻi ʻe ʻAlamā ʻo pehē, “Ko ʻeni ʻe ʻikai lava ʻo fakaʻauha ʻa e ngāue ʻo e fakamaau totonú [ʻa ia ko e ngāue ia ʻa e fonó]; ka ne pehē, he ʻikai toe ʻOtua ʻa e ʻOtuá” (ʻAlamā 42:13). Ko ʻEne ʻilo haohaoá ia mo hono fakaʻaongaʻi ʻo e fonó—pe ko hono fakalea ʻe tahá, ko ʻEne fakamaau totonú—ʻoku maʻu ai ʻe he ʻOtuá ʻa Hono mālohí. ʻOku tau fie maʻu e fakamaau totonu ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ko ha faʻunga ʻo ha ngaahi fono tuʻu maʻu mo taʻe faʻa liliu, ʻokú Ne muimui ki ai mo fakaʻaongaʻi koeʻuhí ke tau lava ʻo maʻu pea ngāue ʻaki e tauʻatāina ke filí.2 Ko e fakamaau totonu ko ʻení, ko e fakavaʻe ia ʻo ʻetau tauʻatāina ke ngaūé pea ko hotau hala pē ia ki he fiefia taupotu tahá.

ʻOku fakahā mai ʻe he ʻEikí kiate kitautolu, “ko ia ia ʻoku puleʻi ʻe he fonó ʻoku maluʻi foki ia ʻe he fonó pea ʻoku fakahaohaoaʻi mo fakamāʻoniʻoniʻi ʻe ia ia” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:34). Ka kuo pau ke tau tali ʻoku ʻikai ha taha ʻiate kitautolu ʻoku taʻetūkua mo faʻa “puleʻi ʻe he fonó.” Pea he ʻikai ke tau lava ʻo sio ki he fonó pe ko e fakamaau totonú ke fakahaofi mo fakahaohaoaʻi kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau maumauʻi ai ʻa e fonó (vakai, 2 Nīfai 2:5). Ko ia ai, ne fakatupu ʻe he Tamai Hēvaní e ʻaloʻofá ʻi he fakamaau totonu mo e ʻofa foki. Naʻá ne fai ʻeni ʻi Heʻene foaki Hono ʻAlo Tofu Pē Tahá ko e feilaulau totongi ki heʻetau angahalá, ko ha Tokotaha te Ne lava, ʻi Heʻene Fakaleleí, ʻo fakahoko e fakamaau totonú maʻatautolu, pea fakatonutonu kitautolu ki he fonó koeʻuhí ke toe tokoniʻi mo tokangaʻi kitautolu kae ʻikai fakahalaʻiaʻi kitautolu. ʻOku fakamatalaʻi ʻe ʻAlamā:

“Pea ko ʻeni, ʻe ʻikai lava ke fakahoko ʻa e palani ʻo e ʻaloʻofá taʻefai ha fakalelei; ko ia naʻe fai ʻe he ʻOtuá tonu ʻa e fakalelei ki he ngaahi angahala ʻa e māmaní, ke fakahoko ʻa e palani ʻo e ʻaloʻofá, ke fakalato ai ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú, koeʻuhi ke hoko ʻa e ʻOtuá ko ha ʻOtua haohaoa, mo angatonu, kae ʻumaʻā ko ha ʻOtua ʻaloʻofa foki. …

“Ka kuo foaki mai ha fono, pea fokotuʻu mo ha tautea [pe nunuʻa], pea fakangofua ha fakatomala; ʻa ia ko e fakatomala, ʻoku maʻu ʻi he ʻaloʻofá; ka ʻikai, pea ʻe maʻu ʻe he fakamaau totonú ʻa e tokotaha ko iá, ʻo fakahoko ʻa e fonó, pea ʻe hilifaki ʻa e tautea ʻe he fonó; ka ne ʻikai ke pehē, ʻe fakaʻauha ʻa e ngaahi ngāue ʻa e fakamaau totonú, pea he ʻikai ke toe ʻOtua ʻa e ʻOtuá.

“Ka ʻoku ʻikai ke tuku ʻe he ʻOtuá ʻa ʻEne hoko ko e ʻOtuá, pea ʻoku maʻu ʻe he ʻaloʻofá ʻa e faʻahinga ʻoku loto-fakatomalá, pea ʻoku hoko mai ʻa e ʻaloʻofá tuʻunga ʻi he fakaleleí” (ʻAlamā 42:15, 22–23).

Ko e moʻoni ko e loto-fakatomalá, ko kinautolu ia ʻoku fatongia ʻaki mo tali ʻa ʻEne ʻaloʻofá ʻaki ʻenau fakatomalá. Pē, ko hono fakalea ʻe tahá, ko e fakatomalá ʻoku fie maʻu ke tau fai ke maʻu ʻa e meʻaʻofa mahuʻinga ʻo e fakamolemolé ʻa ia ko ha Tamai ʻi Hēvani te ne lava ʻo foaki mai maʻa tautolu koeʻuhí naʻe pekia Hono ʻAlo pe Tahá maʻa ʻetau ngaahi angahalá.3

ʻĪmisi
painting of Jesus Christ praying in Garden of Gethsemane

Lotu ʻa Kalaisi ʻi he Ngoue ʻo Ketisemaní, fai ʻe Hermann Clementz

Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí

ʻE lava ke tau toe fakaakeake mei he ngaahi fili halá tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. Ko e nunuʻa ʻo e ngaahi angahala mo e ngaahi fehalaaki ʻa e niʻihi kehé kiate kitautolú pea mo e taʻe-fakamaau totonu kotoa pē, ʻoku fakaleleiʻi ia tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku tau fie maʻu ha Fakamoʻui ke ngaohi kitautolu ke tau kakato mo māʻoniʻoni. Ko ia ai, ko e tali ki heʻetau fehuʻí, “ʻIkai, ʻoku ʻikai lava ʻa e ʻOtuá ʻo ʻai ha faʻahinga founga pē ʻokú Ne fiemālie ki aí ke fakahaofi ha tokotaha. He ʻikai lava ke Ne fakahaofi noaʻia pē pea toe fakamaau totonu foki ʻi he taimi tatau pē. Pea kapau ʻoku ʻikai fakamaau totonu Ia, ʻoku ʻikai ko e ʻOtuá Ia.” Ko ia ai, ko e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí, kuo pau ke fakahoko ia ʻi ha founga ʻoku poupou pea tauhi ki he fono taʻe faʻa liliú, pea ki he fakamaau totonú. Pea fakafetaʻi ki he ʻOtuá, he kuó ne poupou ki he fakamaau totonú ʻaki ʻene ʻomi ha Fakamoʻui.”

Manatuʻi, naʻe ʻikai fili ʻa Lusefā ke hoko ko hotau fakamoʻui ʻi he fakataha alēlea lahi ʻi he maama fakalaumālié. Naʻe ʻikai ke ne fie faingataʻaʻia pe mate pe lilingi hono totó koeʻuhí ko kitautolu. Naʻe ʻikai feinga ia ke hoko ko e sīpinga ʻo e fakamaau totonú, ka ke hoko ia ko ha fono maʻana pē.4 ʻOku ou fakakaukau, ko e pehē ko ia ki he Tamaí, “Foaki kiate au ʻa ho langilangí,” (Mōsese 4:1) ko e pehē ange ia ʻe Lusefā, “ʻOmi kiate au ʻa e totonu ke pulé,” ʻo fakataumuʻa ke ngāue ʻaki tavale e mālohi ko iá. Ko e hā pē meʻa te ne lea ʻakí ʻi ha faʻahinga taimi pē, ko e fonó ia. ʻI he founga ko iá, he ʻikai lava ha taha ia ke ngāue tauʻatāina ʻiate ia pē. ʻE māʻolunga taha pē ʻa Lusefā pea he ʻikai lava ha taha ke fakalakalaka hake.

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe mahino kia Sīsū ʻe fiemaʻu fakatouʻosi e fakamaau totonu ʻoku taʻe-faʻa-liliú mo e ʻaloʻofá ke fakalakalaka ai Hono kāingá. Naʻá Ne finangalo mo e Tamaí ke ʻoua naʻa fakamālohiʻi mo fakaaoao ʻiate kitautolu, ka ke fakatauʻatāinaʻi pea hiki hake kitautolu koeʻuhí ke tau malava ʻo “māʻolunga ange leva ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē” pea “maʻu ʻa e mālohi kotoa pē” mo e Tamaí (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132: 20).

ʻOku totonu ke tau fiefia he naʻe finangalo lelei ʻa e ʻUluaki ʻAló ʻi he laumālié ke hoko ʻi he kakanó ko e ʻAlo Tofu Pē Taha Naʻe Fakatupú, ke mamahi taʻemafakatataua pea pekia ʻi ha mateʻanga fakamā ke huhuʻi kitautolu. ʻOkú Ne fakatahaʻi haohaoa ʻa e fakamaau totonú mo e ʻaloʻofá. ʻOkú Ne fakahaofi kitautolu mei he—ʻikai ʻi he, ka mei he—ʻetau ngaahi angahalá (vakai, Hilamani 5:10–11; vakai foki, Mātiu 1:21).

Pea ʻokú Ne huhuʻi foki kitautolu mei he Hingá, mei he mate fakalaumālié mo e fakatuʻasinó. ʻOkú Ne fakaava ʻa e matapā ki he moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengatá. ʻE faingataʻa ʻaupito ke fakafuofuaʻi e loloto ʻo ʻEne ʻofá. “Ko e moʻoni kuó Ne toʻo kiate Ia ʻa ʻetau ngaahi vaivaí, ʻo Ne fua ʻa ʻetau ngaahi mamahí: …

“… Ka naʻe lavea ia koeʻuhi ko ʻetau ngaahi angahalá, naʻe fakavolu ia koeʻuhi ko ʻetau ngaahi hiá: naʻe ʻiate Ia ʻa e tauteá koeʻuhi ke tau fiemālie; pea ʻi hono ngaahi tā ʻoku tau moʻui ai” (ʻĪsaia 53:4–5).

ʻĪmisi
painting of shepherds looking at baby Jesus, held by Mary

ʻOfa ʻa e Valevale ko Sīsuú, tā ʻa Matthias Stomer, Bridgeman Images

Fakafetaʻi ki he ʻOtuá

Naʻá ku fakatokangaʻi ʻi he ofi mai ʻa e Kilisimasí, mahalo ʻe ʻi ai e niʻihi te nau loto hohaʻa mo tailiili fekauʻaki mo e kahaʻú. Mahalo ʻe lahi e “fakahohaʻa” ʻi hoʻo moʻuí, ʻo hangē ko e ngāue ʻaki taʻetuku ʻo e ʻinitanetí, ʻikai ha taimi ke kiʻi fakalongolongo ai pea fakalaulauloto mo fakakaukau, ʻikai ha taimi ke vakavakaiʻi e moʻuí ke ʻiloʻi e tuʻunga ʻokú ke ʻi aí mo e tuʻunga ʻoku totonu ke ke fakataumuʻa ki aí. Mahalo ʻe tākiekina koe ʻe ha ngaahi fakaʻamu ʻoku taukakapa, hangē ko e [fakakaukau] “ʻoku totonu ke hoko vave pē ʻa e haohaoá” pe “ʻoku totonu ke hoko ʻa e fiefia mo e lavameʻa taʻetūkuá ko e meʻa angamaheni ia ʻi he moʻuí.”

ʻOku ou fakaʻamu te mou siʻaki ʻa e ngaahi maʻuhala ko ʻení, tukunoaʻi e ngaahi “fakahohaʻá,” pea tuku ha taimi ʻi he faʻahitaʻu Kilisimasi ko ʻení, ko ha foʻi houa pē ʻe taha, pe lahi ange ai—ke fakalaulauloto ki he “fakaofo mo e fakaʻeiʻeiki ʻo e … ʻAlo ʻo e ʻOtuá.”5 Tuku ke hoko ia ko ha houa ʻo e fakapapau mo e fakafoʻou kiate koe.

ʻI ha taimi Kilisimasi ki muʻa, naʻá ku hiki ʻa e pōpoaki ko ʻení:

“ʻI heʻetau talanoa ki hono ʻaloʻi ʻo Sīsū Kalaisí, ʻoku tau vakai fakalelei ai ki he ngaahi meʻa ne hoko kimuí. Naʻe taʻefakangatangata ʻa e mahuʻinga ʻa Hono ʻaloʻí koeʻuhí ko e ngaahi meʻa ko ia te Ne aʻusia mo kātekiná kae lava ke Ne tokoniʻi kitautolu—ko hono tumutumú kotoa ʻa Hono Tutukí mo e Toetuʻú (vakai, ʻAlamā 7:11–12). …

“[Ka] ʻoku ou tui [foki] ʻoku mahuʻinga ʻi he taimi ko ʻeni ʻo e taʻú ke u fakakaukau fekauʻaki mo e pēpē ko ia ʻi he ʻaiʻangakaí. ʻOua naʻa lōmekina pe kāsia koe ʻe he ngaahi meʻa ʻe hoko maí. … Fakaʻaongaʻi ha momeniti lōngonoa ke fakalaulauloto ai ki he kamataʻanga ʻo ʻEne moʻuí—ʻa e tumutumu ʻo e kikite fakalangí ka ko e kamataʻanga fakaemāmani kiate Ia.

“Fakafaingamālieʻi ha taimi ke ke mālōlō ai, maʻu ha fiemālie, pea mamata ki he kiʻi valevale ko ʻení ʻi hoʻo fakakaukaú. ʻOua te ke fuʻu tokanga … he ngaahi meʻa [ka] hoko mai ʻi Heʻene moʻuí pe ʻi hoʻo moʻuí. Kae kumi ha faingamālie lōngonoa ke fakalaulauloto ai ki he ngaahi momeniti fisifisimuʻa ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní—ʻi he taimi naʻe pā mavava kotoa mai ai ʻa langi mo e pōpoaki ‘Fakafetaʻi ki he ʻOtuá ʻi [langi taupotu], pea [ke] ʻi māmani ʻa e melinó, ko e ʻofa ki he kakaí’ (Luke 2:14).”6

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Kōtoni B. Hingikelī (2016), 362.

  2. “Pea ʻoku tuku ki he puleʻanga kotoa pē ha fono; pea ʻoku ʻi he fono kotoa pē ha ngaahi ngataʻanga mo ha ngaahi tuʻunga foki. Ko e kakai kotoa pē ʻoku ʻikai nofo maʻu ʻi he ngaahi tuʻunga ko iá, ʻoku ʻikai fakatonuhiaʻi ʻa kinautolu” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:38–39). ʻOku nofo maʻu mo ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi he fono ʻo e puleʻanga māʻolunga tahá. Ko ia ai, “Okú ne ʻafioʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē, pea ʻoku ʻi hono ʻaó ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē, pea ʻoku takatakai ʻiate ia ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē; pea ʻoku māʻolunga ia ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē, pea ʻokú ne ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē mo nofoʻia ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē, pea ʻokú ne takatakai ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē; pea kuo tupu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻiate ia, pea meiate ia, ʻio ko e ʻOtuá, ʻo taʻengata pea taʻengata” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:41).

  3. “ʻIo, pea ʻo ka fakatomala maʻu pē ʻa hoku kakaí te u fakamolemoleʻi ʻa kinautolu ʻi heʻenau ngaahi angahala kiate aú” (Mōsaia 26:30).

  4. Ko kinautolu ʻoku muimui ʻia Sētané, ʻoku nau tulifua ki he taumuʻa tatau ko iá, kae hangē ko e fakahā ʻa e ʻEikí, “ko ia ia ʻokú ne maumauʻi ha fono, ʻo ʻikai talangofua ki he fonó, ka ʻokú ne feinga ke hoko ko e fono kiate ia pē, ʻo ne loto ke nofo ʻi he fai angahalá, mo ne nofo ʻaupito ʻi he fai angahalá [ʻa ia ko e tuʻu ʻi ha tuʻunga ʻo e talangataʻa ki he fonó], ʻoku ʻikai lava ke fakamāʻoniʻoniʻi ia ʻe he fonó, pe ko e ʻaloʻofá, pe ko e fakamaau totonú pe ko e fakamāú. Ko ia, kuo pau ke nau kei ʻuli ai pē” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:35).

  5. Ngaahi Akonakí: Kōtoni B. Hingikelī, 363.

  6. D. Todd Christofferson, “Fiemālie Pē,” Liahona, Tīsema 2015, 36.