2014
Kapau ʻe Hanga Taha ʻa Homou Matá ki Hoku Nāunaú
ʻEpeleli 2014


Kapau ʻe Hanga Taha ʻa Homou Matá ki Hoku Nāunaú

ʻOku nofo ʻa Katalina Nalesoni ʻi ʻIutā, USA. ʻOku nofo ʻa Haiti Makongikī ʻi Telauea, USA.

ʻE tokoniʻi fēfē kitautolu ʻe hono moʻui ʻaki e lea ʻoku tāú, ʻulungāngá, pea mo e fōtungá ke fakaulo atu ʻa e māmá mo fakalāngilangiʻi e ʻOtuá?

ʻI he Fakataha Alēlea ‘i he maama Fakalaumālié ‘i Langí, ʻi he taimi na’e loto ai ʻa Sīsū Kalaisi ke hoko ko hotau Fakamoʻuí, naʻá Ne pehē ki he Tamaí, “Ke fai pē ‘a Ho finangaló, pea ke ‘o’ou ‘a e lāngilangí ʻo taʻengata” (Mōsese 4:2).

Kuo fokotuʻu maʻu pē ʻe he ʻEikí ha sīpinga ʻo hono fakalāngilangiʻi e Tamaí. Lolotonga ʻEne ngāue faifekau ʻi he moʻui fakamatelié, naʻe ʻikai pē ke ne tohoakiʻi ʻa e tokangá kiate Ia ka naʻá ne tataki ʻEne kau muimuí ki he Tamaí, ʻo akoʻi, “Ko ia ʻoku tui kiate aú, ʻoku ʻikai tui kiate au pē, ka kiate ia naʻá ne fekau aú” (Sione 12:44). Naʻe akoʻi kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ki hono mahuʻinga ʻo e ʻulungaanga māú, ʻi he tōʻongá, fōtungá, leá, mo e ngāué.

ʻI heʻenau tukupā ko ia ke muimui ki he Fakamoʻuí, ʻoku hā mei he fakamatala ʻa e kakai lalahi kei talavoú ʻi he talanoa ko ʻení ʻa honau ʻulungaanga mo honau fōtunga molumalú mo vahevahe ʻa e anga hono hanga ʻe heʻenau tukupā ke fakaongoongoleleiʻi e ʻOtuá ʻo fakafōtunga honau ʻulungāngá mo tataki ʻenau tōʻongá.

Fakafetaʻi ki he ʻOtuá pea Fakaulo Atu ʻa e Māmá

ʻOku tau fakatokangaʻi lahi ange ʻa e anga hono hanga ʻe he anga molumalú ʻo fakalāngilangiʻi e ʻOtuá ʻi he taimi ʻoku mahino ai e ʻuhinga totonu ʻo e anga molumalú. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tuʻu maʻu ʻi he Tuí ʻo pehē: “Ko e anga molumalú ko e loto ʻoku fakatōkilalo pea taau ʻi he teungá, teuteú, leá, mo e ʻulungāngá. Kapau ʻokú ke anga molumalu, ʻoku ʻikai ke ke tohoakiʻi ʻe koe ha faʻahinga tokanga ʻoku ʻikai fie maʻú kiate koe. Ka, ʻokú ke feinga ke ʻfakaongoongoleleiʻi ʻa eʻOtuá ʻi homou sinó, pea ʻi homou laumāliéʼ (1 Kolinitō 6:20).”1

ʻI heʻetau ako ke fakafōtunga atu ʻa e anga molumalú ʻo tatau mo ia naʻe fakahoko ʻe he Fakamoʻuí, ʻoku tau tali fiefia e Laumālié ki heʻetau moʻuí, mo fakahoko e talaʻofa “kapau ʻe hanga taha ʻa homou matá ki hoku nāunaú [ʻOtuá], ʻe fakafonu ʻa homou [sinó] kotoa ʻaki ʻa e māmá” (T&F 88:67). ʻI hoʻo lau ʻo kau ki he anga e mahino ʻa e kakai lalahi kei talavoú ki he anga tāú, ʻe lava ke ke fakakaukau ki ha founga ke fakatupulaki ai hoʻo ngaahi maama fakalaumālié ʻaki hono fai ʻo e ngaahi liliu ke fakaleleiʻi hoʻo tukupā ʻo e lotó ke hā ki tuʻa hoʻo moʻui tāú.

Taau ʻi he Lea mo e ʻUlungaanga

“ʻE lava ke maʻu ʻe hoʻo ngaahi leá mo e ngaahi ngāué ha ivi tākiekina lahi kiate koe, pea ki he niʻihi kehé. Fakahaaʻi koe ʻo fakafou ʻi he lea ʻoku maʻa, lelei, langaki moʻui mo e ngaahi ngāue ʻokú ne ʻomi ʻa e fiefiá ki he niʻihi ʻoku mou feohí. Ko hoʻo ngaahi feinga ke fakapotopoto ʻi he leá mo e ngāué ʻoku fakaiku ki ha tataki lahi ange mo e fakafiemālie mei he Laumālie Māʻoniʻoní.”2

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Tasa Sesina Sitikou ʻo Volokalati, Lūsiá, ʻo pehē, ʻoku taau ʻetau leá ʻi he taimi ʻoku tau feohi ai mo e niʻihi kehé ʻi he fakaʻapaʻapa mo fakaʻaongaʻi ʻa e “leʻo molū mo fakahā ʻi he nonga ʻetau ngaahi fakakaukaú kae ʻikai ko hono fakaʻaongaʻi ha ngaahi lea kovi pe taʻe taau.” Ko e lea tāú ʻoku tauʻatāina ia mei he ngutu laú, lea ʻitá, manukí, mo e fakatāú. ʻOku ʻikai te ne teitei tukuhifoʻi ha taha pe hīkisia; ka ʻokú ne fakahā ʻa e angaʻofá pea mo fakatokangaʻi ʻa e anga faka-ʻOtua ʻi he fānau kotoa ʻa e Tamai Hēvaní.

ʻOku totonu ke fakahaaʻi foki ʻe heʻetau leá ʻa e fakaʻapaʻapa ki he toluʻi ʻOtuá: “Fakaʻehiʻehi mei he ngaahi lea koví mo hono ngāue ʻaki, hala ʻa e huafa ʻo e ʻEikí ʻoku lahi ʻene hā ʻi he māmaní. … Ko e natula manuki ʻo e faʻahinga lea ko iá … ʻokú ne maumauʻi [hotau] faingamālie ke lava ʻo maʻu ʻa e ngaahi ueʻi fakalongolongo ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.”3

ʻOku lava ke maumauʻi ʻe he lea ʻoku taʻe taau hangē ko e ngutu laú mo e manukí ha ngaahi vā fetuʻutaki, ka ko e lea tāú ʻokú ne fakatupulaki ha tukupā loloto ange mo e ʻOtuá, ʻo hangē ko e fakamatala a Keli Pulu ʻo ʻIutaá, “fakatupulaki hotau mālohi ke langa ha vā fetuʻutaki lelei mo e niʻihi kehé. ʻE tokoni ʻetau ngaahi lea tāú ke ʻohake ʻa e lelei tahá mei he niʻihi kehé.”

ʻOku fengāueʻaki fakataha ʻa e lea ʻoku tāú mo e ʻulungaanga tāú. ʻOku pehē ʻe Maika ʻOloseni ʻo ʻIutaá, “ʻOku mahuʻinga ke taau hoʻomou leá mo e ʻulungāngá koeʻuhí he ʻokú ne fakahaaʻi mai ko hai koe mo e meʻa ʻokú ke mahuʻingaʻia aí.” ʻOku fakatokangaʻi ʻe he kakaí ʻa e taimi ʻoku ʻikai tatau ai hoʻo leá mo hoʻo ngāué. ʻOku totonu ke ʻalu fakataha ʻetau ngāue leleí mo ʻetau lea ʻokú ne fakahikihikiʻi ʻa e niʻihi kehé mo fakaongoongoleleiʻi ʻa e ʻOtuá. ʻOku fakahaaʻi heʻetau ngāue tokoní mo e anga ʻofá, ʻetau tukupā ke fakahikihikiʻi ʻa e niʻihi kehé mo fakaʻapaʻapaʻi ʻOtuá ʻa ʻene tō loloto ange ia ʻi heʻetau ngaahi leá. ʻE hoko ʻetau sīpinga fakaakonga ʻi he leá mo e ngāué, ko ha ivi tākiekina ki he leleí.

ʻOku pehē ʻe Keli Kalasoni ʻo Kololato, USA, “ʻOku ou houngaʻia moʻoni ʻi he ʻulungaanga mo e lea ʻoku tāú. ʻOku ʻi ai ha meʻa fakafiefia ʻi ha taha ʻoku loto-fakatōkilalo pea ʻoku ʻikai ke ne fai ʻa e ngaahi meʻa ke maʻu ai ʻa e tokangá. Ko kinautolu ʻoku nau lea ʻi he tāú ʻoku nau hoko ko ha ngaahi vaka mālohi maʻá e ʻEikí.”

Taau e Valá mo e Fōtungá

ʻOku pehē ʻe Paula Keivi ʻo ʻIutā, “ʻOku tokoni ʻa e teunga taau [ʻi he valá] ke ne ʻomi ʻa e lelei tahá ʻiate kitautolu ʻaki hono tokoniʻi kitautolu ke tau tokanga taha ki he meʻa fakalaumālié kae ʻikai ko e tangata fakakakanó.” ʻI he teunga tāú, ʻoku tau poupouʻi e niʻihi kehé ke nau ʻiloʻi lelei mo fakahoungaʻi ʻetau tōʻongá mo e ʻulungāngá kae ʻikai ko e anga ʻetau fotu atú ʻi he teunga tāú.

ʻOku ʻikai ke ngata pē hono fakahā ki he niʻihi kehé ʻe he vala ʻoku tau tuí ʻa e founga ʻoku totonu ke nau fakafeangai ai kiate kitautolú, ka ʻokú ne toe uesia foki ʻa e anga ʻetau vakai mo tauhi kitautolú. ʻOku pehē ʻe Lui Ta Kulusi ko e Siʻí ʻo Palāsilá “ʻOku tau ako mei he ongoongoleleí ko hotau sinó ko e meʻaʻofa ia mei he ʻOtuá. ʻOku tokoni hotau sinó ke tau fakalakalaka pea hoko ʻo hangē ko e Tamaí. Ko hono ʻuhinga ʻeni ʻoku mahuʻinga ai ke teunga tāú. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau fakahā ki he ʻOtuá mo e niʻihi kehé ʻoku tau fakaʻapaʻapaʻi e meʻaʻofa ko ʻení mo e niʻihi kehé.”4

Naʻe pehē ʻe Keli, “ʻOku fakataumuʻa ʻa e vala taʻefeʻungá ke fakahaaʻi ko e sinó ko ha meʻa fakatuʻasino ʻoku kehe ia mei he laumālié pea ʻoku ʻi ai honoʻulungaanga mo e tōʻonga. Neongo kuó u fakamoleki ha paʻanga mo ha taimi lahi ange ʻi he vala tāú, ka kuo tokoni ia ke ne akoʻi au keu ʻiloʻi ko hoku sinó ko e vaka ʻo ha laumālié mahuʻinga mo ha tūkunga mo ha ikuʻanga fakalangi, naʻe fakatupu mo ohi hake ʻe ha Mātuʻa Fakalangí. ʻOku totonu ke lahi ange e tokanga mo e fakaʻapaʻapa ʻoku fai ki aí ʻi he meʻa ʻoku foaki ʻe he māmaní.”

ʻOku akoʻi ʻe he Tuʻu maʻu ʻi he Tuí: “Makehe mei he fakaʻehiʻehi mei he [vala ʻoku taʻe tāú], ʻoku totonu ke ke fakaʻehiʻehi mei he vala ʻoku fuʻu tōtuʻá, fōtungá, pea mo e ākenga ʻo e ʻulú. Fekauʻaki mo e valá, teuteú, mo e ʻulungāngá, ʻai maʻu pē ke ke ʻasi maau mo maʻa, ʻoua te ke ʻaiʻainoaʻia.”5 ʻOku tau fakahaaʻi ʻetau fakaʻapaʻapa ki he ʻOtuá, kitautolu, mo e niʻihi kehé, ʻi hotau valá mo ʻetau fakafōtungá.

Tukupā ke Vilitaki

ʻI heʻetau feinga ke muimui ki he ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ʻo e moʻui tāú, ʻoku tau fakahaaʻi ʻetau tukupaá ʻi he vilitaki, ʻi hono tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí ʻi he taimi kotoa pē kae ʻikai ko e taimi pē ʻoku toki faingamālié.

ʻOku makatuʻunga maʻu pē ʻa e tukupā moʻoní ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Naʻe pehē ʻe ʻAnitoni Lōpeti ʻo ʻIutā, “Ko e anga tāú ko ha tuʻunga ʻo e ʻatamaí, ko ha holi ke ʻaʻeva fakaʻaho he mahino ʻo e ongoongoleleí mo e palani ʻo e fakamoʻuí.” ʻE lava ke loloto ʻetau uluí pea tupulaki ʻetau holi ke moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, ʻi heʻetau nofo maʻu he ongoongoleleí.

Ke mahino Ho Natula faka-ʻOtuá

ʻOku tokoni ke mahino mo hounga kiate kitautolu hotau natula totonú ʻi he hokohoko atu ʻetau moʻui tāú, pea ueʻi kitautolu ʻe he ʻilo fekauʻaki mo hotau natula fakalangí ke tau moʻui taau ange. Naʻe pehē ʻe Lafaele Felini mei Fololeni, ʻĪtali, “ʻOku hanga ʻe he moʻui tāú ʻo tāpuekina ʻeku moʻuí koeʻuhí he ʻokú ne tokoniʻi au ke u ongoʻi hangē ko ha ʻofefine makehe ʻo ʻeku Tamai Hēvaní, pea ʻoku hanga ʻe he ʻilo ko iá, ʻo ʻai au ke u moʻui taau.”

ʻE lava ke maumauʻi hotau ngeiá ʻi hono fakaʻatā ʻa e māmaní ke ne fakamatalaʻi pe ko hai kitautolú. ʻOku fakamatalaʻi ʻe Suliana ʻAuna ʻo ʻIutaá ʻa ʻene aʻusiá: “Ki muʻa peá u maʻu ha fakamoʻoni ki he tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻui tāú, naʻá ku ʻi ha feituʻu ʻoku fakamamahi mo ʻikai malu fakalaumālie. ʻI hono tuku ki he māmaní ke ne fakamatalaʻi aú naʻe fakatupu loto mamahi mo lavengatāmaki fakalaumālie koeʻuhí ko e manako ʻa e māmāní ki he ngaahi meʻa fakaemāmāni, mo fakatuʻasino ʻoku fakamamahi mo taʻefieauná. ʻI he taimi pē naʻá ku fili ai ke ʻoua te u fanongo ki he māmaní kae tuku ke hanga heʻeku fetuʻutaki mo e ʻOtuá ʻo fakamatalaʻi aú, naʻe toe faingofua ange ʻa e moʻuí, tauʻatāina, mo toe fiefia ange.” ʻI he taimi ʻoku tau kole ai ha ngofua mei he Tamai Hēvaní kae ʻikai ko e māmaní, te tau toe maʻu ha fiefia lahi ange ʻi he moʻuí pea mo ha toe holi lahi ange ke moʻui taau.

Moʻui Taau

ʻOku pehē ʻe Kalina Vikitolona Savuka ʻo Novosipisi ʻi Lūsiá, “ʻOku fakamatalaʻi ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku tau faí ʻa e moʻui tāú: ʻetau leá, ʻetau fōtunga ki tuʻá, ʻetau tōʻonga moʻuí, ʻo aʻu ki he ngaahi feituʻu ʻoku tau ʻeva ki aí.” ʻOku fetuʻutaki vāofi ʻa e moʻui tāú moʻetau tukupā ki he ongoongoleleí pea mo hotau vā fetuʻutaki mo e ʻOtuá.

Ko e moʻui taau moʻoní ʻoku fakatou fakatahaʻi ai ʻa e ʻulungāngá mo e tōʻonga moʻuí. ʻE tokoni ke tau fakatupulaki e meʻa kehé ʻi he ngāue ke fakalakalakaʻi hotau ʻulungāangá pe ko e anga ʻetau fakakaukaú. ʻE taʻofi haʻatau maʻu e ngaahi tāpuaki kakato ʻo e moʻui tāú, kapau ʻe taau pē hotau ʻulungāngá mo e fōtungá kae ʻikai ke fakatupulaki ha tukupā ʻoku tolonga. Kapau ʻoku tau tui ko ha kakai moʻui taau kitautolu ka ʻoku ʻikai ke pehē ʻa e tōʻonga moʻuí ia ta ʻoku tau kākaaʻi pē kitautolu.6

ʻI he puipuituʻa ʻo e moʻui tāú, ʻoku ʻuhinga ʻetau pehē ko ia ʻoku hanga taha hotau matá ki he nāunau ʻa e ʻOtuá, ko ʻetau tukupā ke ʻasi atu mei heʻetau ngāué mo e tōʻongá ʻoku tau moʻui taau. Kuo pau ke fenāpasi hotau fōtunga ki tuʻá mo e tōʻongá mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻui tāú, ʻo hangē pē ko e hanga ʻa e fofongá ki he ʻOtuá. ʻOku ʻikai ke hanga ʻe he hanga pē ʻa e matá ki he ʻOtuá ʻo ʻai ke hanga taha ʻa e matá ki Hono nāunaú; ka kuo pau ke tukutaha ia ʻiate Ia. Ko e meʻa tatau pē, kuo pau ke ʻalu fakataha e teungá mo e teuteú mo ha vīsone ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni taʻengatá.

ʻI he hanga hotau matá ki he ʻOtuá, ʻe faingofua ange leva hono tukutaha ʻetau tokangá mo ʻetau vīsoné ʻiate Iá. ʻE hoko mo e meʻa tatau, ʻi hono tuku taha ʻetau vīsoné he ʻOtuá, ʻe fakanatula pē hono tohoakiʻi hotau matá ki Heʻene tatakí.

ʻI heʻetau feinga ke moʻui taaú, te tau ongoʻi ai ʻa e tupulaki e ivi tākiekina ʻo e Laumālié ʻi heʻetau moʻuí. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē: “ʻOku mahuʻinga e moʻui tāú ke feʻunga ki hono maʻu ʻo e Laumālié. Ke fai fakafeʻunga pē ke ke loto-fakatōkilalo, pea ʻe fakaafeʻi mai ʻe he loto-fakatōkilaló e Laumālié kiate kitautolu.”7 ʻI hono tataki ʻe he Laumālié ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi ngāué, ʻe hanga taha leva hotau matá ki he nāunau ʻo e ʻOtuá pea te tau fonu ʻi he māmá.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí: Ko ha Huluhulu ki he Ongoongoleleí (2004), 96.

  2. Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí, 185–86.

  3. Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí, 185–86.

  4. Vakai, Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí, 10.

  5. Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí, 16.

  6. Vakai, Lynn G. Robbins, “Ko e hā ʻa e Anga ʻo e kakai Tangatá mo Fefiné ʻoku Taau Mo Kimoutolú?” Liahona, Mē 2011, 103.

  7. Robert D. Hales, “Teunga Tāú: Ko e Fakaʻapaʻapa ki he ʻEikí,” Liahona, ʻAokosi 2008, 18.