2014
Ko e Loto Falala ʻo e Moʻui Tāú
ʻEpeleli 2014


Ko e Loto Falala ʻo e Moʻui Tāú

Mei ha faeasaiti ʻa e toʻu tupú naʻe fai ʻi he ʻaho 31 ʻo Tīsema 2006.

ʻĪmisi
ʻEletā Jeffrey R. Holland

ʻOku ou fie lea lahi ʻo fekauʻaki mo e founga ʻe lava ke maʻu ai ha faʻahinga loto-falala makehe.

Ko ʻeku pōpoaki kiate kimoutolú ko ha taha ʻo e ʻamanaki lelei mo e fakalotolahi ki he taimí ni pea ki he toenga ʻo hoʻo moʻuí. ʻOku lahi e ngaahi faingataʻa ʻi he māmaní, ka ʻoku ʻi ai maʻu pē ha ngaahi faingataʻa ʻi he taʻu motuʻa pea mo e kuonga kotoa pē. ʻOua naʻá ke tokanga kiate kinautolu, pea ʻoua te ke loto-foʻi ai. ʻE fonu e ngaahi taʻu ka hoko maí ʻi ha ngaahi faingamālie fakaʻofoʻofa mo ha ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga. ʻE hokohoko atu ke ʻi ai e fakalakalaka ʻi he saienisí mo e tekinolosiá, faitoʻó mo e fetuʻutakí—he ngaahi tafaʻaki kotoa pē ʻoku nau fai ha ngaahi meʻa lahi ke fakaleleiʻi ʻetau moʻuí. ʻOku mou moʻui ʻi he ngaahi taimi nāunauʻia taha kuo ʻiloa ʻi māmaní, pea lahi ange ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e ʻahó ʻoku haʻu ki ha kakai tokolahi ange ʻi he funga māmaní ʻi ha toe taimi ʻi he hisitōliá. Manatuʻi—naʻe ʻikai ke teitei fakakaukau hoʻo kui fefiné ʻe ʻi ai ha digital tablet ʻi he taimi naʻá ne ʻi homou toʻú aí, pea teʻeki ai pē ke ʻiloʻi ʻe hoʻo kui tangatá pe ʻoku anga fēfē ʻa hono ʻave ha pōpoaki ʻi he telefoní (text). Ko ia, ke ke fiefia mo moʻui lelei pea mo fakatuʻamelie.

Naʻá ku fai ʻeni koeʻuhí ko ha fakamatala naʻá ku lau kimuí ni ʻa ia naʻe pehē ko e puke lahi taha he lotolotonga e toʻu tupú he ʻaho ní ʻoku ʻikai ko e suká, mahaki mafú pe kanisaá. (Ko e ngaahi palopalema ko ʻení ʻoku faʻa fakatatali pē maʻa hoku toʻú, ka e ʻikai ko kimoutolu.) ʻIkai, naʻe lipooti ko e mahaki ʻoku puke lahi taha ai e toʻu tupú ʻi he taʻu hongofulu tupú mo e taʻu uofulu tupú, ko e loto-veiveiuá, manavahē ki he kahaʻú, ʻikai fakakaukau lelei kiate ia, pea mo e siʻi e loto falala pē kiate kinautolú pea ʻi he ʻātakai ʻoku nau ʻi aí.

Neongo ʻoku ou fuʻu motuʻa ange ʻiate kimoutolu, ʻoku mahino kiate au ʻa e ngaahi hohaʻa ko iá koeʻuhí ko e konga lahi ʻo ʻeku moʻui kei talavoú naʻe hangē ʻoku ou fehangahangai mo e ngaahi tūkunga naʻe ʻikai ke u maʻu ai ha loto falala lahi. ʻOku ou manatuʻi ʻeku feinga ke maʻu ha maaka lelei, mo ʻamanaki ke maʻu ha faingamālie ki ha sikolasipi, mo fifili pe ko e hā ʻoku talēnitiʻia ai ha niʻihi ʻi he kulupu ko iá ʻiate aú. ʻOku ou kei manatuʻi e ngaahi taʻu lahi ʻo e feʻauhi sipoti ne u feinga ke kau ki ai ʻi he loto-falala ʻoku fie maʻu ke lavameʻa ʻi he akoʻanga māʻolungá mo e sipoti he kolisí, mo fie maʻu fakamātoato ke mālohi ʻi he vaʻinga lalahí pe ikunaʻi mo foki kuó ne ikuna e feʻauhi ki he haú ne nau fakaʻamu ki aí. ʻOku ou manatuʻi lelei ʻa ʻeku mā ke lea ki he tamaiki fefiné, ʻo faʻa fakatupu loto-hohaʻa ki he kau talavoú. ʻOku ou fakamālō ko e faingamālie naʻe ʻomai ʻe Sisitā Hōlani kiate aú. ʻIo, ʻoku ou manatuʻi e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku mou manatuʻí—pea ʻikai ke fakapapauʻi fekauʻaki mo hoku fōtungá pe tali koā au pe ko e hā e meʻa ʻoku teu mai ʻe he kahaʻú maʻakú.

Ko ʻeku taumuʻa hení ʻoku ʻikai ke aleaʻi kotoa e ngaahi meʻa ʻoku fehangahangai mo ha taha kei talavou ʻokú ne ʻomi ha loto-veiveiua pea ʻikai loto-falala ha niʻihi, ka ʻoku ou loto ke lea ʻo fakamamafa ki he founga ʻo hono maʻu ha loto-falala makehe—ha loto-falala, ʻa ia kapau ne ngāueʻi totonu, ʻokú ne fakahoko ha meʻa fakaofo ʻi he tapa kotoa pē ʻo ʻetau moʻuí, kae tautautefito ki hotau ngeiá mo e anga ʻetau vakai ki he kahaʻú. Ke fakamamafaʻi ʻení, ʻoku fie maʻu ke u fai atu ha talanoa.

Ko e Mahuʻinga ʻo e Moʻui Taau Fakatāutahá

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuo hilí, kimuʻa pea toki ui au ko ha Taki Māʻolungá, ne u kau atu ai ko ha tokotaha lea ʻi ha konifelenisi maʻá e kau tāutaha kei talavoú. Naʻe fakaʻosi ʻa e konifelenisí ʻaki ha houalotu fakamoʻoni ne tuʻu ai ha talavou matātangata ne toki ʻosi ngāue fakafaifekau ʻo vahevahe ʻene fakamoʻoní. Naʻá ne ʻasi lelei, maʻa, mo maʻu ha loto falala—ʻo hangē pē ko ia ʻoku totonu ke hā mei ha taha ʻosi ngāue fakafaifekau.

ʻI he kamata ko ia ke ne leá, naʻe kamata ke ne tangi. Naʻá ne pehē ʻokú ne houngaʻia ke tuʻu ʻi he lotolotonga ʻo ha kulupu fakaʻofoʻofa ʻo e Kāingalotu kei talavou ʻo e Siasí pea mo ongoʻi lelei ʻi he moʻui naʻá ne feinga ke moʻui ʻakí. Ka naʻá ne pehē ko e ongo ko iá ne toki malava pē ke ne maʻu, koeʻuhí ko ha meʻa naʻá ne aʻusia ha ngaahi taʻu kimuʻa, ko ha meʻa naʻá ne hanga ʻo fakafōtunga ʻa ʻene moʻuí ʻo taʻengata.

Naʻá ne fakamatala ki heʻene foki ki ʻapi mei ha teiti hili ha taimi nounou mei hono fakanofo ia ko ha kaumātuʻa ʻi he hoko hono taʻu 18. Naʻe hoko ha meʻa ʻi he teiti ko ʻení naʻe ʻikai ke ne laukau ʻaki. Naʻe ʻikai ke ne fakamatala ha fakaikiiki, pea naʻe ʻikai pē totonu ke ne fai ia ʻi ha haʻohaʻonga ʻo ha kakai. ʻOku aʻu ki he ʻahó ni ʻoku ʻikai ke u ʻiloʻi e natula ʻo e meʻa naʻe hokó, ka naʻe mahuʻinga kiate ia ke ne maʻu e ueʻi hono laumālié mo ʻene ongoʻi mahuʻingaʻia ʻiate iá.

ʻI heʻene tangutu taimi nounou ʻi heʻene kaá ʻi he tauʻanga meʻalelé hono ʻapí, ʻo fakakaukau ki he meʻa kuo hokó pea mo ʻene fakavavevave mei he falé ki heʻene kaá. Naʻe fakafokifā ʻa hono fakahoko ange naʻe tō e tehina ʻo e tamasiʻi ko ʻení ʻi honau ʻapí, pea naʻe tau lahi hono ʻulú pea hangē ʻoku teté. Naʻe fetuʻutaki leva ʻa e tamai ne ʻikai kau ki he Siasí ki ha meʻalele faka-falemahaki, ka ʻe ʻi ai ha kiʻi taimi kae toki maʻu e tokoni lelei tahá.

Naʻá ne tangi ʻo pehē, “Haʻu ʻo fai ha meʻa.” “ʻIkai ʻoku fai ʻi homou Siasí ha meʻa he taimi pehení? ʻOkú ke maʻu honau lakanga fakataulaʻeikí. Haʻu ʻo fai ha meʻa.”

ʻI he taimi ko ʻení naʻe ʻikai ke ʻilo lahi ʻene faʻeé ki he Siasí, ka naʻá ne ʻilo ha meʻa kau ki he ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ka neongo iá, ʻi he pō ko ʻení naʻe fie maʻu ʻe ha taha naʻá ne ʻofa ai ʻa ʻene tuí mo hono mālohí, ne ʻikai lava ʻe he talavoú ni ʻo fai ha tali. Koeʻuhí ko e ngaahi ongo ne toki fefaʻuhi mo iá pea mo e tukulolo ko ia naʻá ne ongoʻi naʻá ne faí—neongo pe ko e hā—ka naʻe ʻikai te ne lava ʻo kole ki he ʻEikí e tāpuaki naʻe fie maʻú.

Naʻe fakafokifā pē ʻene lele mei he kaá he halá ki he ʻapi ʻo ha tangata matuʻotuʻa moʻui taau ne fakakaungāmeʻa ange mei he uōtí talu mei he ului ʻa e tamasiʻí ʻi he taʻu ʻe ua pe tolu kimuʻá. Naʻá ne fai ange ha fakamatala, peá na foki ki he ʻapí kimuʻa pea toki aʻu mai e kau tokoni fakafaitoʻó. Ko e fakaʻosinga fiefia ʻo e talanoa ko ʻení ʻi hono fakamatalaʻi ʻi he houalotu fakamoʻoni ko iá ko e foaki ʻe he tangaʻeiki matuʻotuʻá ʻi he taimi ko iá ha tāpuaki fakaʻofoʻofa mo mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻo maʻu ʻe he kiʻi tamasiʻi kafó ha nonga pea mālōlō pea toki aʻu mai e tokoni fakafaitoʻó. Naʻe ʻilo mei ha fononga vave ki he falemahakí pea mo ha sivi fakaʻauliliki ne fai ne ʻikai ha maumau lahi ne hoko. Kuo mōlia atu ha taimi fakamanavahē mei he fāmili ko ʻení.

Pea naʻe lea ʻaki ʻeni ʻe he taha ʻosi ngāue fakafaifekau ʻoku ou talanoa ki aí: “ʻOku ʻikai ha taha ʻoku teʻeki ke ne fehangahangai mo e meʻa naʻá ku fehangahangai mo ia ʻi he pō ko iá te ne ʻilo ʻa e ongoʻi mā mo e loto mamahi ne u maʻu ʻi he ʻikai ke u moʻui taau ke fakaʻaongaʻi ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ko ia naʻá ku maʻú. Ko ha manatu fakamamahi lahi ange kiate au koeʻuhí ko hoku kiʻi tehiná naʻá ne fie maʻu aú pea mo ʻeku ongomātuʻa ʻofeina teʻeki siasí ʻa ia naʻá na manavasiʻi pea ʻi ai ʻena totonu ke ʻamanaki ki ha meʻa lahi ange meiate au. Naʻá ne pehē, “ka ʻi heʻeku tuʻu ʻi muʻa ʻiate kimoutolu he ʻahó ní, ʻoku lava ke u palōmesi atu ʻeni, “ʻOku ʻikai ke u haohaoa, ka mei he pō ko iá ʻo fai atu ʻoku teʻeki ai ke u fai ha meʻa te ne taʻofi au mei haʻaku ʻalu ki he ʻEikí mo e loto-falala ʻo kolea ʻEne tokoní ʻi he taimi ʻoku fie maʻu aí. Naʻá ne pehē, “Ko e moʻui taau fakatāutahá ko ha tau ʻi he māmani ʻoku tau ʻi aí, ka ko ha tau ʻoku ou ikunaʻí. Ne tuʻo taha ʻeku ongoʻi e tuhu mai e nima ʻo e fakamalaʻiá, pea ʻoku ʻikai ke u loto ke toe maʻu ʻa e faʻahinga ongo ko iá ʻo kapau te u lava ʻo fai ha meʻa ki ai. Naʻá ne pehē, “Pea ko e moʻoni, te u lava ʻo fai e meʻa kotoa pē ʻo kau ki ai.”

Naʻá ne fakaʻosi ʻene fakamoʻoní pea tangutu ki lalo. ʻOku ou kei lava pē ʻo fakakaukau kiate ia. ʻOku ou kei lava pē ʻo vakai ki he feituʻu naʻa mau ʻi aí. Pea ʻoku ou kei manatuʻi pē ʻa e fakalongolongo mahino mo ongo hili ʻene leá ʻi he maʻu ʻe he taha kotoa ha taimi ke nau toe kiʻi fekumi loloto ange, mo fakapapau ange ke moʻui ʻaki e ngaahi folofola mālohi naʻe fai mai ʻe he ʻEikí:

“Tuku ke ngaohi ke fakaʻofoʻofa maʻu ai pē ʻe he angamaʻá ʻa hoʻo ngaahi fakakaukaú; pea ʻe ʻāsili mālohi ʻa hoʻo falalá ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá; pea ko e tokāteline ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻe mokulu ia ki ho laumālié ʻo hangē ko e ngaahi hahau mei he langí.

“ʻE hoko ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko ho takaua maʻu ai pē, pea ko ho tokotokó, ko e tokotoko taʻe-faʻa-liliu ʻo e māʻoniʻoni mo e moʻoni” (T&F 121:45–46; tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Fiefia ʻi he Laumālie ʻo e ʻOtuá

ʻE hoku kaungāmeʻa kei talavou, ʻofa ke mou maʻu ha moʻui ʻoku lelei. Fakakaukau ki he lelei tahá mo ʻamanaki ʻa e lelei tahá pea maʻu ha tui ki he kahaʻú. ʻOku ʻi ai ha moʻui nāunauʻia ʻi ho kahaʻú. ʻOku ʻofa hoʻo Tamai Hēvaní ʻiate koe. Kapau kuo fai ha ngaahi fehalaaki, ʻe lava ke fakatomala mei ai pea fakamolemoleʻi ʻo hangē pē ko ia naʻe hoko ki he talavoú ni. ʻOkú ke maʻu ʻa e meʻa kotoa pē ke moʻui, palani pea tui ki ai. ʻOku fakaʻatā koe ʻi hoʻo maʻu e fakangofua ho konisēnisí ʻi he taimi ʻokú ke tokotaha ai mo hoʻo ngaahi manatú ke ke ongoʻi ʻa e Laumālie ʻo e ʻOtuá ʻi ha founga fakatāutaha. ʻOku ou fie maʻu ke ke fiefia ʻi he Laumālie ko iá, ke ongoʻi maʻu pē ʻa e loto-falala ko ia ki he ʻEikí. ʻOfa ke hanga ʻe he ngaahi fakakaukau angamaʻá ʻo tauhi ʻetau ngaahi ngāué ke maʻa he ʻahó ni, ʻapongipongi pea taʻengata.