2015
Tuʻu ko e Kau Fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá
Māʻasi 2015


Tuʻu ko e Kau Fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá

Mei ha lea ʻi ha fakatahaʻanga lotu, “Witnesses of God,” naʻe fai ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi–ʻAitahoó ʻi he ʻaho 25 ʻo Fēpueli 2014. Ke maʻu kakato ʻi he lea faka-Pilitāniá, ʻalu ki he www2.byui.edu/DevotionalsandSpeeches.

ʻI heʻetau hoko ko e “māsima ʻo e māmaní,” ko kitautolu ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí kuo pau ke tau tauhi maʻu ʻetau koná ʻaki hono moʻui ʻaki ʻetau tui fakalotú pea ʻi hono fakahaaʻi ko e kau fakamoʻoni kitautolu ʻo e ʻOtuá.

ʻĪmisi
Illustration for Stand as Witnesses of God

Tā fakatātaaʻi ʻe Scott Greer

ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku ʻfakaʻikaiʻi ʻe ha tokolahi ʻoku ʻi ai ha ʻOtua pe ko e mahuʻinga ʻo ʻEne ngaahi fekaú. ʻOku ou fakaʻamu pē ʻe tokoniʻi kimoutolu ʻe he meʻa te u lea ʻakí ke lelei ange hoʻomou fua fatongiá ke fakamoʻoniʻi ʻa e ʻOtuá pea ke ngāue ki he moʻoní mo e angatonú.

I.

Te u kamata ʻaki ʻa e ʻuluaki tefitoʻi tui ʻe tolu ʻo ʻetau Ngaahi Tefito ʻo e Tuí:

“ʻOku mau tui ki he ʻOtua, ko e Tamai Taʻengatá, pea ki Hono ʻAlo, ko Sīsū Kalaisí, pea ki he Laumālie Māʻoniʻoní.

“ʻOku mau tui ʻe tauteaʻi ʻa e tangatá koeʻuhi ko ʻenau ngaahi angahala ʻanautolú pē, kae ʻikai ko e maumau-fono ʻa ʻĀtamá.

“ʻOku mau tui ʻe lava ʻo fakamoʻui ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí, tuʻunga ʻi he talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí.” (Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:1–3).

Naʻe akoʻi ʻe ha palōfita maʻongoʻonga ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻa e ngaahi moʻoni tatau ko ʻení:

“Tui pe ki he ʻOtuá; tui ʻokú ne ʻi ai, pea naʻá ne fakatupu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē, ʻi he langí pea ʻi he māmaní fakatouʻosi; tui ʻokú ne maʻu ʻa e poto kotoa, mo e māfimafi kotoa, ʻi he langí mo e māmaní fakatouʻosi; tui ʻoku ʻikai ʻiloʻi ʻe he tangatá ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku lava ke ʻafioʻi ʻe he ʻEikí.

“Pea ko e tahá, tui foki ʻoku totonu ke mou fakatomala mei hoʻomou ngaahi angahalá pea liʻaki ia, pea fakavaivaiʻi ʻa kimoutolu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá; pea kole ʻi he loto-fakamoʻomoʻoni ke ne fakamolemoleʻi ʻa kimoutolu” (Mōsaia 4:9–10).

ʻI hono fehangahangaí, ʻoku fakaʻikaiʻi pe veiveiua ha tokolahi ʻi he ʻahó ni pe ʻoku ʻi ai ha ʻOtua pea nau taukaveʻi ʻoku faʻu ʻe he tangatá ʻa e ngaahi lao kotoa pē ʻo e ʻulungāngá pea ʻe lava ke tali pe fakafisingaʻi ʻi he loto ki aí.

Ko e hā ʻoku ou lea ai kau ki ha ngaahi tefitoʻi moʻoni hangē ko ia ʻoku ʻi ai ʻa e ʻOtuá pea mo e moʻoni matematé ʻo e tonú mo e halá ʻa ia ʻokú ne puleʻi hotau ʻulungāngá? Ko e taimi ʻe niʻihi ko e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu lahi taha te tau lava ʻo akoʻí ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau faʻa fakahehema ke toʻo maʻamaʻaʻí. Te tau lava ʻo fakaliʻeliʻaki ʻa e ngaahi moʻoni tefito faingofua koeʻuhí he ʻoku tau pehē ʻoku mahino ia ki he kakai kotoa pē, ka ʻoku ʻikai. Kuo pau ke tau fakamamafaʻi ʻa e ngaahi moʻoni tefito ʻoku fakatefito ai ʻetau tuí. Ko hono aofangatukú, ʻoku kau heni ʻa e ʻi ai ha ʻOtuá mo e ngaahi moʻoni taʻengata ʻo e ngaahi moʻoní pea mo e ʻ totonú mo e halá ʻa ia kuo fakamahinoʻi mai ʻe Heʻene ngaahi akonakí mo ʻEne ngaahi fekaú.

II.

Kuo hoko ʻo fakalotoʻingofua he ʻahó ni ʻa e fakaʻikaiʻi ʻo e ʻOtuá pe ko hono fakahalaʻi Hono fatongia ʻi he ngaahi meʻa ʻa e tangatá ʻa ia naʻe kamata ʻi he Fakaakeake ʻo e Lotú. Kuo ʻi ai e ngaahi nunuʻa lelei mo kovi ʻo e fakalāngilangiʻi ʻo e fakaʻuhinga ʻa e tangatá. Kuo fai ʻe he ngāue ʻa e saienisí ha ngaahi fakalakalaka taʻefaʻalaua ʻi heʻetau moʻuí, ka kuo hoko ʻa e fakafisingaʻi ʻo e mafai fakalangí ko e fakavaʻe taupotu taha ia ʻo e totonú mo e halá ʻe kinautolu kuo nau fetongi ʻa e ʻOtuá ʻaki e saienisí ke fai ʻe he kakai tui fakalotu tokolahi ʻa e fehuʻi ko ʻení: “Ko e hā ʻoku felāveʻi lahi ange ai [ʻa e] loto ʻo e kau filōsefa mataotao ʻo e talatukufakaholo lahi [pe naʻa mo e loto ʻo ha konga ʻo e Fakamaauʻanga Lahi ʻo e ʻIunaiteti Siteití] … ki he ngaahi fili kau ki he ʻulungaangá ʻi he finangalo ʻo e ʻOtuá”?1

Ko kinautolu kuo nau fakaʻaongaʻi ʻa e fakaʻuhinga ʻa e tangatá ke ne fetongi ʻa e ivi takiekina fakalangi ʻi heʻenau moʻuí kuo nau tukuhifo kinautolu pea fakamaʻamaʻaʻi ʻa e sōsaietí ʻi he founga ngāué.

ʻOku ou fakamālō heʻeku ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha founga ʻe ua ʻo e maʻu ʻo e ʻiló—ko e founga fakasaienisí pea mo e founga fakalaumālié, ʻa ia ʻoku kamata ʻaki e tui ki he ʻOtuá mo e fakafalala ki he ngaahi folofolá, akonaki ueʻi fakalaumālié, mo e fakahā fakatāutahá. ʻOku ʻikai ha fepakipaki lahi ʻi he vā ʻo e ʻilo naʻe maʻu ʻi he ongo founga kehekehe ko ʻení koeʻuhí ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá, ʻa ʻetau Tamai Taʻengata ʻoku tokaimaʻanangá, ʻa e moʻoni kotoa pē mo taʻalo mai ke tau ako fakatouʻosi ʻiate kinaua.

ʻOku tomuʻa fakahā ʻe he ngaahi kikite ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí ʻa e fakafepaki lahi ki he moʻoni mo e ngāue ʻoku ueʻi fakalaumālié. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi kikite ko ʻení ʻoku fekauʻaki mo e fakafili ʻo Kalaisí, pea mo ha niʻihi kehe ʻoku lea kau ki he fuʻu siasi lahi mo fakalieliá.

Fili ʻo Kalaisí

ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he ʻAposetolo ko Sioné e foʻi lea ko e fili ʻo Kalaisí ke fakamatalaʻi ha taha ʻokú ne “fakafisinga ʻi he Tamaí mo e ʻAló” (1 Sione 2:22). ʻOku ui he ʻahó ni ʻa kinautolu ʻoku nau fakaʻikaiʻi ʻoku ʻi ai ʻa e ʻOtuá ko e kau fakaʻotuamate. ʻOku manukiʻi ʻe he niʻihi ko ʻení ʻa e tui ʻa kinautolu ʻoku nau tui ki he meʻa ʻoku ʻikai lava ke fakamoʻoniʻi, ʻo tatau pē ia mo ʻenau fakaʻikaiʻi mālohi ʻa e ʻi ai ha ʻOtuá ʻa ia ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo fakaʻikaiʻí.

ʻOku tau mateuteu ki he faʻahinga fakaʻikaiʻi ko ia ʻo e ʻOtuá ʻi he fakamatala ʻo e Tohi ʻa Molomoná ki ha tangata ko Koliholá. ʻI he fokotuʻu ʻoku fai ʻe he ngaahi tohi fakaʻotuamate lahi taha ʻi hotau kuongá, naʻe akonaki ʻa Koliholá, ʻa ia ʻoku ui tuʻo ua ko ha “Fili ʻo Kalaisi” (ʻAlamā 30:6, 12), ʻo pehē:

“ʻOku ʻikai te mou lava ʻo ʻiloʻi ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai te mou mamata ki ai; ko ia ʻoku ʻikai te mou lava ʻo ʻiloʻi ʻe ʻi ai ha Kalaisi.

“ʻOku mou vakai atu ki muʻa mo pehē ʻoku mou sio ki ha fakamolemoleʻi ʻo hoʻomou ngaahi angahalá. Kae vakai, ko e fua ia ʻo ha fakakaukau vale; pea ko e anga mamio ko ʻeni ʻo hoʻomou fakakaukaú ʻoku tupu ia mei he ngaahi talatukufakaholo ʻa hoʻomou ngaahi tamaí, ʻa ia ʻoku tohoakiʻi atu ʻa kimoutolu ki ha tui ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke moʻoni” (ʻAlamā 30:15–16).

Naʻe fakahā foki ʻe Kolihola “ʻoku ʻikai lava ke ʻi ai ha fakalelei ʻe fai koeʻuhi ko e ngaahi angahala ʻa e tangatá.” ʻOku tatau tofu pē ʻene fakamatala ki he nunuʻa ʻo ʻene fakafisingaʻi ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e angahalá mo e Fakamoʻuí mo e tui ʻa ha tokolahi ʻi hotau kuongá ni: “ʻoku tuʻu ʻa e tangata ʻi he moʻuí ni ʻo fakatatau ki he anga ʻo ʻene ngāue ʻaʻaná; ko ia ʻoku tuʻumālie ʻa e tangata taki taha ʻo fakatatau ki hono ʻatamaí, pea … ikuna ʻe he tangata taki taha ʻo fakatatau ki hono iví; pea ʻilonga ha meʻa ʻoku fai ʻe ha tangata ʻoku ʻikai ko e hia ia” (ʻAlamā 30:17; tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Fakakaukau Fakaeʻulungāngá

ʻOku tau ui he ʻahó ni ʻa e fakakaukau ʻa Koliholá ko e fakakaukau fakaeʻulungaanga. ʻOku fakamatalaʻi ʻe ha ongo mamata ʻa e fakakaukau ko iá ʻo peheni: “ʻI heʻene aʻu ki he ngaahi meʻa fakaeʻulungāngá ʻoku ʻikai ha tali fakamāmani lahi ʻe tonu pe hala, ʻikai ha fakamaau taʻe totonu pe totonu, pea ʻikai ha founga ʻuhinga lelei pe taʻe ʻuhinga ke hoko ai e ngaahi faikehekehe fakaeʻulungaanga ʻe ʻaonga ʻi he taimi kotoa pē, ʻi he feituʻu kotoa pē, pea ki he tokotaha kotoa pē.”2

Ko e tui ʻeni ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe ha tokolahi ʻi he mītia ʻoku manakoá, pea ko e tali ia ki he mālohi fakatoʻú. “Tukuange ʻa e ngaahi lao motuʻá. Fai e meʻa ʻoku ongo lelei kiate koé. ʻOku ʻikai ha moʻua ʻe ope atu ʻi he meʻa ʻoku fakamālohiʻi ʻe he lao ʻa e tangatá pe taʻe loto mei he kakaí kiate kinautolu ʻoku ʻefihiá maʻú.” Ko e tupuʻanga ʻo e ngaahi fakakaukau peheé ʻa e fakamahamahalo ko ia ʻoku ʻikai ʻi ai ha ʻOtuá pe, kapau ʻoku ʻi ai, kuo teʻeki ke Ne tuku mai ha ngaahi fekau ʻe fekauʻaki mo kitautolu ʻi he ʻaho ní.

Fakakaukau Fakaetangatá

ʻOku hoko lahi taha ʻa e fakafisingaʻi ʻo ha ʻOtua ʻoku ʻikai lava ʻo fakamoʻoniʻí mo e fakaʻikaiʻi ʻo e tonú mo e halá ʻi he māmani ʻo e ako māʻolunga angé. ʻOku fakahaaʻi ʻa e fakakaukau fakaetangatá, ko ha konga ʻo e tui fekauʻaki mo e tangatá ʻa ia mahalo ne fakahingoa pehē koeʻuhí ko ʻene fenāpasi tonu mo e fakaemāmaní, ʻi he ʻiloʻilo pau pe ko e fehalaaki ʻi he ngaahi akonaki ʻa e kau faiako ʻi he ngaahi kolisi mo e ngaahi ʻunivēsiti lahi.

Ko e tafaʻaki taʻe fakafiemālie ki he kakai lotú, ʻi he ngaahi fakakaukau fakaetangata kehekehé ko ʻenau fakafisingaʻi ʻa e ʻi ai ha ʻOtuá mo ʻenau fakaʻikaiʻi ʻa e ngaahi moʻoni tefito fakaeʻulungaanga ʻoku fakatefito ʻi Heʻene ngaahi fekaú. Ko ia ai, naʻe fakafisingaʻi ʻe he Fakamafaiʻi Fakaetangata ʻi he 1973 ʻa e “ngaahi tuʻunga tukufakaholo fakaeʻulungāngá” mo e “tukufakaholo fakalotu mālohi pe ngaahi tui fakalotu pule ʻoku nau ʻai ke māʻolunga ange ʻa e fakahaá, ʻOtuá, founga lotú, pe ko e tuí ʻ ʻi he ngaahi fie maʻu mo e aʻusia ʻa e tangatá.” Naʻe toe pehē, “He ʻikai ke tau lava ʻo ʻilo ha taumuʻa fakalangi … maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá. … ʻOku fatongia ʻaki ʻe he tangatá ʻa e meʻa ʻoku tau ʻi aí pe ko ia te tau hoko ki aí. He ʻikai ha ʻotua te ne fakahaofi kitautolu; kuo pau ke tau fakahaofi pē kitautolu.”3

Ko e moʻoni, kuo fai ʻe he kau muimui ʻo e fakakaukau fakaetangatá, ʻa ia ʻoku ui ko e tangatá, ha ngaahi tokoni lelei lahi. Hangē ko ʻení, kuo nau poupouʻi e temokalatí, totonu ʻa e tangatá, akó, mo e fakalakalaka fakamatelié. Kehe pē ke ʻoua ʻe taʻe fakakau ʻe he ngaahi fakalakalaka ko ʻení ʻa e kakai tuí, ko ʻetau palopalema mo e tangatá ko ʻenau liʻaki ʻa e mafai fakalangí mo e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻingá.

ʻĪmisi
Illustration depicting three adults holding arrows above their heads. The arrows are pointing straight down.

Hangē ko ia kuo tohi ʻe he palōfesa mataotao mālōlō ʻo BYU ko Chauncey Riddle, “ʻOku ngaohi ʻe he fakakaukau fakaetangatá ʻa e tangatá ke hoko ko e ʻotua, ko e tokotaha fakaleveleva, pea hoko ʻa e ʻatamai poto ʻo e tangatá ko e taki ʻo e meʻa kotoa pē ʻoku moʻoni, lelei mo fakaʻofoʻofáa.” Naʻá ne toe fakamanatu mai kiate kitautolu ko e fakakaukau fakaetangatá ʻoku “saiʻia ʻi he faiongoongo lelei ʻi he māmaní he ʻahó ni koeʻuhí ko e faʻahinga kakai ʻeni ʻoku tokolahi taha ai ʻa e kau faʻu tohí, fai pulusí, kau mataotao fakaʻatamaí mo e kakai mītiá.”4

Ko e tokolahi ʻoku nau fakaʻikaiʻi pe veiveiua kau ki he ʻi ai ʻa e ʻOtuá mahalo te nau fakaʻatā kinautolu mei he fakakaukau fakapoto fakaeʻulungāngá. Te nau mamata ai kiate kinautolu ʻi ha ngaahi tuʻunga moʻui mei tuʻa ʻo e totonú mo e halá, neongo ʻoku faingataʻa ke fakamatalaʻi ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui tuʻuloa ʻoku ʻikai makatuʻunga ʻi he tui ki he ʻOtuá. Ko e kau tangata fakakaukau fakaemāmani ʻoku nau fakafisingaʻi ʻa e “tukufakaholo fakalotu fakaeʻulungāngá” mo fakahā ʻenau falala ki he “ngaahi sivi ʻo ha fakamoʻoni fakasaienisí,”5 hangē ʻoku fakahoko ha kikite ʻo e Tohi ʻa Molomoná kiate kinautolu “naʻe moʻui taʻe kau atu ʻa e ʻOtuá ʻi he māmaní” (Mōsaia 27:31).

Ko e Siasi Lahi mo Fakalieliá mo e “Ngaahi Siasi Kehé”

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi kikite ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻa e “fuʻu siasi lahi mo fakalielia ʻo e māmaní kātoá, ʻa ia ko hono tupuʻangá ko e tēvoló” (1 Nīfai 14:17). ʻOku kikiteʻi ʻa e “siasi” ko ʻení ke maʻu ʻa e “pule ki he māmaní kotoa pē pea ʻi he ngaahi puleʻanga, mo e ngaahi faʻahinga, mo e ngaahi lea, mo e kakai fulipē” (1 Nīfai 14:11). Naʻe ui ko e “fuʻu fakalielia taha ʻi he ngaahi siasi kehe kotoa pē”, naʻe toe pehē foki ʻoku ngāue ʻa e siasi ko ʻení “ki hono fakavīkiviki ʻa e māmaní” ʻi hono ʻomi ʻo e “kau māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá … ʻo ʻohifo ai ʻa kinautolu ki he pōpulá” (1 Nīfai 13:5, 9).

Koeʻuhí kuo teʻeki ʻi ai ha tuʻunga fakalotu—faka-Kalisitiane pe taʻe faka-Kalisitiane—kuo “pule” ki he ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻo e māmaní pe ko e malava ke ʻohifo ʻa e kāingalotu kotoa pē ʻo e ʻOtuá ki he “pōpulá,” kuo pau ke mafola lahi ange ʻa e siasi lahi mo fakalielia ko ʻení ʻi ha “siasi” ʻe taha, hangē ko ia ʻoku mahino kiate kitautolu ʻa e kupuʻi lea ko iá he ʻaho ní. Kuo pau ko ha faʻahinga fakakaukau fakapoto pe kautaha ʻoku nau fakafepakiʻi ʻa e tui ki he ʻOtuá. Pea ko e “pōpula” ko ia ʻoku fekumi e “siasi” ko ʻení ke ʻohifo ki ai e kāingalotú he ʻikai lahi ange ki he pōpula fakaesinó ʻo hangē ko e pōpula ki he ngaahi fakakaukau halá.

Naʻe fakahā kia Nīfai ʻi he fakahā ʻoku ʻi ai ʻa e “siasi ʻe ua pē”: “ko e siasi ʻo e Lami ʻa e ʻOtuá” mo e “siasi ʻo e tēvoló” (1 Nīfai 14:10; vakai foki, 13:4–6). ʻOku fokotuʻu mai ʻe he fakamatala ko ʻení ʻa e faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo kinautolu ʻoku tui ki he ʻOtuá mo feinga ke tauhi kiate Ia ʻo fakatatau ki he mahino lelei taha ʻoku nau maʻú mo kinautolu ʻoku nau fakaʻikaiʻi ʻoku ʻi ai ʻa e ʻOtuá (vakai, 1 Nīfai 14:10).

ʻĪmisi
Illustration depicting groups of people holding arrows.

ʻOku fakaʻaongaʻi foki ʻe he ngaahi akonaki kehe ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻa e foʻi lea ko e siasí ke fakahā ʻa e tuí pe ko e taʻetui ki he ʻOtuá. ʻOku kikite ʻa e ngaahi vahe fakaʻosi ʻo e 2 Nīfaí ʻe langa ʻe he kau Senitailé ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ʻa e “ngaahi siasi lahi” ʻe “manuki ki he mālohi mo e ngaahi mana ʻa e ʻOtuá, pea nau vikia pē ʻa honau poto ʻonautolú mo ʻenau ʻiló, koeʻuhi pē ke nau maʻu ha totongi” (2 Nīfai 26:20). ʻOku nau fakamatala ki ha “ngaahi siasi ʻa ia kuo fokotuʻu, kae ʻikai ki he ʻEikí” (2 Nīfai 28:3), ʻa ia te nau “akonaki ʻaki ʻa honau potó” mo “fakaʻikaiʻi ʻa e māfimafi ʻo e ʻOtuá” (2 Nīfai 28:4, 5). Te nau “pehē ki he kakaí: Tokanga mai kiate kimautolu, pea mou fanongo ki heʻemau ngaahi akonakí; he vakai ʻoku ʻikai ha ʻOtua he ʻahó ni” (2 Nīfai 28:5).

ʻI he ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻi he lotolotonga ʻo e kau Nīfaí, naʻá Ne fakatokanga ki ha siasi ʻoku ʻikai ke “langa ia ʻi heʻeku ongoongoleleí, [ka] ʻoku langa ia ʻi he ngaahi ngāue ʻa e tangatá, pe ko e ngaahi ngāue ʻa e tēvoló” (3 Nīfai 27:11; vakai foki, ki he akonaki ʻo kau ki he “fuʻu fale lahi mo ʻataʻataá” ʻi he 1 Nīfai 8:26–33; 11:35; mo e 12:18). ʻOku ʻikai fakangatangata pē ʻa e ngaahi fakatokanga ko ʻení ki he ngaahi kautaha fakalotú. ʻI he ngaahi tūkunga ʻo hotau kuongá, ʻoku fakakau atu ki ai mo ha fuʻu kakai tokolahi ʻo e ngaahi fakakaukau mo e ʻekitivitī fakamāmaní.

III.

ʻOku aʻusia ʻe he kakai tokolahi ʻoku nau tui ki he ʻOtuá mo e totonu mo e hala ʻoku ʻi ai koeʻuhí ko ʻEne ngaahi fekaú ʻa e taʻe fakaʻapaʻapa mo e manuki mei he ngaahi akonaki fakaemāmaní mo e fakaʻikaiʻi ʻo e ʻOtuá ʻoku hoko ʻi he ngaahi kautaha lahi, kau ai e ngaahi potungāue akó mo e mītiá. ʻOku fehangahangai ʻa e kakai ʻoku manavahē ki he ʻOtuá mo hōloa honau tokolahí mo e ngaahi faingataʻa pehē naʻe kikiteʻí ʻa ia ʻoku nau vahevahe ʻetau tui ki he ʻOtuá mo e totonu mo e hala ʻoku ʻi ai koeʻuhí ko ʻEne ngaahi fekaú. ʻOku toutou hoko heni ʻa e meʻa naʻe hoko ʻi he taimi ʻo e Fakamoʻuí.

Neongo ʻoku “fakaʻapiʻapi ʻa [kitautolu] mei he potu kotoa pē,” ʻoku ʻikai “taʻe ha tokoni” kiate kitautolu (2 Kolinitō 4:8). ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku fie maʻu ʻe heʻetau tupulaki fakalaumālié ʻa e “fehangahangai ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē” (2 Nīfai 2:11). ʻOku tau ʻiloʻi foki ʻoku “ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻoku taau ke valokiʻi ʻa hono kakaí; ʻio, ʻokú ne siviʻi ʻenau kātakí mo ʻenau tuí” (Mōsaia 23:21). Ka ʻoku toe akoʻi foki ʻe he folofolá te Ne fakahaofi ʻa kinautolu ʻoku nau falala kiate Iá (vakai, 1 Samuela 17:37, 45–46; Saame 34:22; Lea Fakatātā 3:5–6; ʻAlamā 36:27; 38:5).

Te u fokotuʻu atu he taimí ni ʻa e ngaahi meʻa ʻe tolu te tau lava ʻo fai ke tali ki he ngaahi tuʻunga lolotongá, ʻo kamata ʻaki e meʻa faingofua tahá. ʻOku tali kotoa ʻeni ki ha akonaki māʻongoʻonga ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻa ia ʻoku totonu ke tau “tuʻu ko e kau fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá ʻi he taimi kotoa pē pea ʻi he meʻa kotoa pē, pea ʻi he feituʻu kotoa pē te [tau] ʻi ai, ʻo aʻu ki he maté” (Mōsaia 18:9).

Fakaʻapaʻapaʻi e Huafa mo e ivi tākiekina ʻo e ʻOtuá

ʻOku akoʻi kitautolu ke “tui kia Kalaisi, pea ʻikai fakaʻikaiʻi ia” (2 Nīfai 25:29); ke “sio pē kia [Kalaisi] ʻi he fakakaukau kotoa pē; ʻoua ʻe tālaʻa, ʻoua ʻe manavahē” (T&F 6:36); pea ke “lea ʻia Kalaisi,” “fiefia ʻia Kalaisi” pea “malanga ʻaki ʻa Kalaisi” (2 Nīfai 25:26). Te tau lava ʻo fai ʻeni ʻi he founga ʻe ua ʻa ia ko ʻetau ngaahi lotu fakatāutahá mo ʻetau ʻofa fakatāutahá.

ʻI heʻetau ngaahi lotu fakafoʻituitui mo fakafāmilí, ʻoku totonu ke tau kole ki he ʻOtuá ke tokoniʻi kitautolu mo hotau kaungāʻapí mo e kau takí ke ʻiloʻi ʻa e ʻOtua ko hotau Tupuʻangá mo e totonu mo e hala ʻoku ʻomi ʻe Heʻene ngaahi fekaú. ʻOku totonu ke tau fai ʻeni ki he lelei ʻo ʻEne fānaú ʻi he feituʻu kotoa pē.

ʻOku totonu ke tau toe fakapapauʻi kitautolu ʻi he ʻalunga lolotongá ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi maʻuʻanga tokoni fakalotú ʻo aʻu ki he ngaahi fetuʻutaki fakafoʻituituí. Kuo mei mole ʻi he ngaahi taʻu kimuí ni maí, ʻa hono fakakau ʻo e ngaahi fakaʻilonga fakalotú mo e ngaahi lea ʻaʻapá ʻi he ngaahi kaati pōpoaki faka-Kilisimasí mo e fie kaungāmamahí. ʻI heʻetau fai ʻa e ngaahi fili fekauʻaki mo e faʻahinga fetuʻutaki ko ʻení, ʻoku totonu ke ʻoua te tau kau ʻi hono tamateʻi ʻo e ngaahi fakamanatu toputapú mei heʻetau ngaahi fetuʻutaki fakatāutahá. ʻI heʻetau hoko ko e kakai tuí, ʻoku tau maʻu ha fatongia ke fakatolonga ʻa e huafa mo e ivi takiekina ʻo e ʻOtuá mo Kalaisi ʻi heʻetau ngaahi fetalanoaʻakí, ʻetau moʻuí, mo hotau anga fakafonuá.

Fakahā ʻi he Kakaí ʻa e Ngaahi Tāpuaki ʻa e ʻOtuá

Poupouʻi hono fakahā ʻi he kakaí ʻa e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá. ʻOku feinga ʻeni ke fakafepakiʻi ʻaki ʻa e hōloa ʻo e fakamatala kau ki he tui fakalotú mo e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ki he ʻOtuá mo ʻEne ngaahi tāpuakí ʻi heʻetau ngaahi malangá. Fakafaikehekeheʻi ʻeni, hangē ko e ngaahi tohi kakai lolotongá mo e lea ʻa e kau taki ʻo e puleʻangá ʻi he ʻIunaiteti Siteití mo e ngaahi meʻa fakapepa tatau mo e ngaahi lea ʻa e kau takí lolotonga e ʻuluaki senituli ʻe ua ʻa ʻAmeliká. Te ke maʻu ha fakamoʻoni ʻo e ngaahi ngāue fakamātoató ʻi he fakafaikehekeheʻi ko iá ke fakatonutonu ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ki he ʻOtuá mo e ivi takiekina ʻo e tui fakalotú ʻi hono ʻiloʻi mo fakatolonga ʻo ʻAmeliká.

Ko e hā te tau lava ʻo fai ki he meʻá ni? ʻUluakí, te tau lava ʻo fokotuʻu ʻa e faʻifaʻitakiʻanga totonú ʻi hotau fāmilí mo e ngaahi akonaki ʻa e Siasí ʻaki hono ʻiloʻi e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEikí ʻi heʻetau moʻuí pea ʻi hotau ngaahi fonuá. Ke fai ʻeni “ʻi he fakapotopoto mo e maau” (Mōsaia 4:27), ʻoku totonu ke ʻoua ʻe hangē ʻoku tau fakaʻikaiʻi ʻa e kau mo e tāpuekina hotau ngaahi fonuá ʻe he kau tangataʻifonua ʻo e kau Siú, Musilimí, mo e ngaahi poupou kehe taʻe faka-Kalisitiané, pea pehē ki he kau fakaʻotuamaté. Ka ʻoku totonu ke tau lea moʻoni ki he foʻi moʻoni ko iá, hangē ko ʻení, naʻe ʻilo ʻa e ʻIunaiteti Siteití ʻe he kakai mo e kau taki naʻa nau anga faka-Kalisitiane pea naʻa nau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo ʻenau tuí ʻi he Konisitūtoné, laó, mo e anga fakafonua.6

ʻOku pehē ʻi ha fakamatala kimuí ni mai ʻa Misa Keleitoni Kulisiteniseni, ko e palōfesa ʻi he ʻApiako Pisinisi ko Hāvatí pea ko ha Fitungofulu Fakaʻēlia mālōlō, ko e tui fakalotú ko e fakavaʻe ia ʻo e temokalatí mo e tuʻumālié fakatouʻosi. ʻOkú ne fakamanatu mai ʻoku fakafalala ʻa e temokalatí mo e pisinisí fakatouʻosi ʻi he talangofua lahi ki he taʻe fakamālohí pea ko e fie maʻu pau ko ʻení ʻoku makatuʻunga ia ʻi he tui fakalotu ʻokú ne akoʻi ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga hangē ko ia “ko e tuʻunga tatau ʻa e kakaí, mahuʻinga ʻo hono fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ngaahi koloa ʻa e niʻihi kehé, mo e faitotonu mo e angatonu fakatāutahá.” ʻOku ʻikai ha mālohi pe polokalama fakaemāmani, ʻa ia ʻoku feinga ke fetongi ʻa e tui fakalotu ʻoku fakatefito ʻi he tui ki he ʻOtuá, ke ʻomi e meʻa ʻoku ui ʻe Misa Kulisiteniseni “ko e fakavaʻe ʻoku fie maʻu pau ki he talangofua lahi ki he taʻe fakamālohí.”7

Taukaveʻi ʻa e Tauʻatāina ki he Tui Fakalotú

Taukaveʻi ʻa e Tauʻatāina ki he Tui Fakalotú. ʻOku toe faingataʻa ange ʻeni he ʻoku fie maʻu ʻa e ngāue fakataha ʻa e kakai tui ʻo e ngaahi tui fakalotu kehekehé. ʻI he feituʻu ʻoku fakapapauʻi mai ʻe he puleʻangá ʻa e tauʻatāina ʻo e tui fakalotú, ʻoku totonu ke tau vilitaki ke fai pau ʻa e kau ʻōfisa fakapuleʻangá ki he ngaahi fakapapau ko iá. Te u fakamamafaʻi heni ha ongo sīpinga ʻo e hohaʻa lolotongá.

ʻOku kau ʻi he ʻuluakí ʻa e lotu ʻi he kakaí. ʻOku fakahoko ʻa e lotú ʻi he taimi ʻoku fakataufolofola ai ʻa e kakaí ki he Tokotaha Fakalangí, tatau ai pē pe ko e hā ʻenau fakakaukau ki he ʻOtuá mo e founga ʻoku nau fili ke lea ʻaki kiate Iá. Tatau ai pē pe ko e hā e fakalea ʻo ha lotu, ʻa ia ʻe kehekehe pē ʻo fakatatau mo e tui ʻa e tokotaha ʻoku lotú, ʻi he taimi ʻoku fai ai ha lotu ʻi he feituʻu kakaí, ʻoku mahuʻinga ia ko ha fakamahino pe fakaʻilonga ʻo e fakafalala fakataha mo e ʻaʻapa ʻa ha falukunga kakai ki he ʻOtuá. Ko e natula ʻeni ʻo e ngaahi lotu naʻe fai ʻi he kamataʻanga ʻo e ngaahi fakatahaʻanga fakafalealeá pe ngaahi fakataha alēleá pea ʻi he ngaahi fuakava naʻe fakahoko ki muʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo e fakamaauʻangá pe ko e ngaahi fakangofuá. Tatau ai pē pe ko e hā e fakakaukau ʻa e tokotaha lotú ki he ʻOtuá pea tatau ai pē pe ko e hā ʻene tui fakalotú pe fakalea ʻo e lotú, ʻoku ou fakaʻamu te tau fakamoʻoniʻi ʻetau tui ki he ʻOtuá ʻaki ʻa e fakaʻilonga ʻo e lotú, mo hono fakahoko fakapotopoto mo tauʻatāina. ʻOku mahuʻinga ia ke taukaveʻi.

Uá, ʻoku totonu ke tau tokanga ke fakafepakiʻi ʻa e kau ʻōfisa fakapuleʻangá mo e tuʻutuʻuni ki he kakaí ʻa ia ʻoku fokotuʻu atu ʻoku fakangatangata pē ʻa e tauʻatāina ʻo e tui fakalotú ki he “tauʻatāina ʻo e lotú.” Hangē ko ʻení ʻi he ʻIunaiteti Siteití, ʻoku maluʻi ʻe he fakapapau ʻo e “ngāue tauʻatāiná” ʻa e totonu ke hū ki tuʻa mei heʻetau ngaahi feituʻu liló, kau ai e ngaahi ʻapisiasí, ngaahi fale lotu lahí, mo e ngaahi feituʻu faiʻanga lotú, ke ngāueʻi ʻetau tuí, ʻo haʻisia pē ki he ngaahi mālohi fakalao fakapuleʻanga ʻoku fie maʻu ke maluʻi ʻaki e moʻui lelei, malu, mo e lelei ʻa e kakaí. ʻOku maluʻi moʻoni ʻe he ngāue tauʻatāiná ʻa e kau tangataʻi fonua fakalotú ʻi hono ngāueʻi ʻenau tuí ʻi he ngaahi felāfoaki ʻi he tuʻutuʻuni fakapuleʻangá mo e filí ʻi heʻenau hoko ko e kau tangataʻi fonuá pe kau faʻu laó.

Hangē ko e lea ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi ha lea mālie ki ha haʻofanga fakamāmani lahi ʻo e kau taki faka-Kalisitiané, ko kitautolu ko e kāingalotú ʻoku tau “vēkeveke ke fetakinima … ke fakapapauʻi ʻa e tauʻatāina ke lotú ke fakangofua ai kitautolu kotoa ke tau lava ʻo lea [mo ngāue] ki he ngaahi meʻa ʻoku kau ki he fakakaukau faka-Kalisitiane fekauʻaki mo e ngaahi kaveinga fakasosiale ʻo hotau kuongá.”8

ʻOku fie maʻu ke tau poupouʻi e fengāueʻaki ʻa e kau taki fakalotú mo e kakai manavahē ʻOtuá ʻa ia ʻoku nau fakataha mai ke taukaveʻi ʻa e anga fakafonua tukufakaholo ʻo e tui ki he ʻOtuá mo e fakahā ko ia ʻo ʻEne ngaahi tāpuakí.

ʻĪmisi
People holding arrows.

IV.

Ko hono fakaʻosí, ʻoku ou fokotuʻu atu ki he kakai tui kotoa pē he feituʻu kotoa pē ke tau maʻu ha fatongia fakalotu moʻoni ke hoko ko e kau fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá. Kuo pau ke tau fakapapauʻi ʻetau ngaahi tui fakalotú, faaitaha ke taukaveʻi ʻa ʻetau totonu ki he tauʻatāina ʻo e ngāueʻi ʻetau tui fakalotú, pea fakaʻapaʻapaʻi ʻenau ngaahi fatongia mahuʻinga ʻi hono fokotuʻu mo fakatolonga mo fakatuʻumālie ʻa e ngaahi puleʻangá.

ʻOku ou fakamanatu ki hoku kaungā Kalisitiané ʻa e ngaahi akonaki toputapu ʻa e ʻAposetolo ko Sioné:

“Pea ko e laumālie kotoa pē ʻoku ʻikai fakahā kuo haʻu ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he sinó, ʻoku ʻikai ʻo e ʻOtuá ia: pea ko ʻeni ia ʻa e Fili ʻo Kalaisí, ʻa ia kuo mou fanongo ki ai ʻe haʻú; pea ʻoku lolotongá ni ʻene ʻi māmani” (1 Sione 4:3).

ʻOku hā ʻi he akonaki ʻa e Fakamoʻuí kau ki he māsima kuo mole hono koná ʻa e nunuʻa ʻo e ʻikai ke tau lea ko e kau fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá. ʻI hono tuifio mo e ngaahi meʻa kehé—hangē pē ko e lava ke fakavaivaiʻi kitautolu ʻe he ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻinga ʻo e māmaní—ʻoku mole hono ivi takiekina makehé ʻi he tuifio ko iá. Hangē ko ia ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí, “Ngata ai, ʻoku ʻikai ʻaonga ia, ka ke lī ki tuaʻā, pea ke molomoloki ia ʻe he kakaí” (Mātiu 5:13).

ʻI heʻetau hoko “ko e māsima ʻo e māmaní” (Mātiu 5:13), kuo pau ke tau tauhi maʻu ʻe kitautolu ko e Kāingalotú ʻetau koná ʻaki hono moʻui ʻaki ʻetau tui fakalotú pea fakapapauʻi kitautolu ko e kau fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau fakafehokotaki kitautolu mo kinautolu te nau maʻu ʻa e ikuna taupotu taha ʻo e moʻoní mo e anga māʻoniʻoní, ʻi he taimi “ʻe peluki ʻa e tui kotoa pē … pea ʻe vete ʻa e ʻelelo kotoa pē ki he ʻOtuá” (Loma 14:11) pea ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻoku tau lotu ki aí pea ko ʻEne kau tamaioʻeikí kitautolu.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Stephen L. Carter, The Culture of Disbelief: How American Law and Politics Trivialize Religious Devotion (1993), 226; vakai ki he kotoa ʻo e vahe 11.

  2. Francis J. Beckwith mo Gregory Koukl, Relativism: Feet Firmly Planted in Mid-Air (1998), 12–13.

  3. ʻI he Paul Kurtz, ed., Humanist Manifestos I and II (1973), 14, 15–16.

  4. Chauncey Riddle, Think Independently: How to Think in This World but Not Think with It (2009), 120, 121.

  5. ʻI he Kurtz, Humanist Manifestos I and II, 16.

  6. Vakai, John A. Howard, Christianity: Lifeblood of Americaʻs Free Society, 1620–1945 (2008), 51.

  7. Clayton Christensen, “Religion Is the Foundation of Democracy and Prosperity,” vakai, mormonperspectives.com/2011/02/08/religion-is-the-foundation-of-democracy-and-prosperity.

  8. Jeffrey R. Holland, “Ko e Faaitaha ʻi he Ngāue ʻa Kalaisí,” Liahona, ʻAokosi 2012, 26.