2015
Talanoa fekauʻaki mo e Ngaahi Tefito Faingataʻá
Māʻasi 2015


Hotau Ngaahi ʻApí, Hotau Ngaahi Fāmilí

Talanoa fekauʻaki mo e Ngaahi Tefito Faingataʻá

ʻOku nofo ʻa e tokotaha faʻu tohí ʻi Saute ʻAfilika.

ʻI he fehangahangai hoʻo fānaú mo e ngaahi faingataʻá, ʻoku mahuʻinga ke talanoa mo kinautolu ʻi ha ngaahi founga te ne fakamālohia ho vā fetuʻutaki mo kinautolú.

ʻĪmisi
A mother and daughter sitting together at a table in their home. They are seen through a window.

ʻI hoʻo hoko ko e mātuʻá, ʻokú ke ʻiloʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi faingataʻá mo e ʻahiʻahí ki he tupulaki ʻa hoʻo fānaú, ka ʻoku kei faingataʻa pē ke mamata ki he faingataʻaʻia hoʻo fānaú. Ka neongo ia, ʻe lava ke hoko ʻa e ngaahi faingataʻa ko ʻení ko ha faingamālie ke ke langa ai ha ngaahi vā fetuʻutaki mālohi mo hoʻo fānaú ʻi hoʻo fakatupulaki ha ʻātakai ʻo e ʻofá ʻi ʻapi. Naʻe fakalotolahiʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ʻa e mātuʻá ke ngaohi ha ʻātakai pehē: “Ko ʻeku kolé—pea ʻoku ou fakaʻamu ne u toe mahino ange ʻi hono fakahoko iá—ko ha kole ke fakahaofi e fānaú. Ko e tokolahi ʻo kinautolu ʻoku nau ʻaʻeva ʻi he mamahí mo e ilifiá, ʻi he taʻe-latá mo e siva e ʻamanakí. ʻOku fie maʻu ʻe he fānaú ʻa e laʻaá. ʻOku nau fie maʻu ʻa e fiefiá. ʻOku nau fie maʻu ʻa e ʻofá mo e tokangá.”1

ʻOku ʻi ai ha ngaahi faingataʻa lahi ʻe lava hoʻo fānaú ke fehangahangai mo ia, hangē ko e houtamakí, lea koví, kākā ʻi he akó, manako pē ʻi he tuʻunga tangata pe fefine tatau, palopalema founga maʻu meʻatokoní, loto-mamahí, mo e ngaahi fakakaukau taonakitá, hangē ko ʻení. ʻI hoʻo hoko ko ha mātuʻa ʻi he Siasí, ʻokú ke ʻiloʻi ʻokú ke “maʻu ha fatongia toputapu ke ohi hake [hoʻo] fānaú ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni,”2 ka te ke fakahoko fēfē ia ʻi he taimi ʻoku fefaʻuhi ai hoʻo fānaú mo e ngaahi faingataʻá, tatau ai pē pe ʻi heʻenau moʻuí pe ʻi he moʻui ʻa honau ngaahi kaungāmeʻá? Ko ha fakahinohino ʻeni.

Fai ha ngaahi fehu‘i okú ne fakaafeʻi ʻa e fetalanoaʻakí. ʻE lava ke ke fai ha fehuʻi hangē ko ʻení: “Hangē ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻokú ne fakahohaʻasi koé. ʻOkú ke fie talanoa nai ki ai? ʻOku ʻikai ngata pē hono fakahaaʻi he fehuʻi ko ʻení kuó ke fakatokangaʻi ha meʻa ʻokú ne uesia hoʻo kiʻi tamasiʻí, ka ʻokú ne toe fakaava ha matapā ki hoʻo fānaú ke nau vahevahe ai ha meʻa lahi (pe siʻi) ʻo fakatatau ki heʻene filí.

Hili hono vahevahe ʻe hoʻo kiʻi tamasiʻí ha ngaahi fakakaukau ʻe niʻihi fekauʻaki mo e palopalemá, te ke lava ʻo tali ange: “ʻOku ou fakamālō atu hono vahevahe mai ia kiate aú, pea fakamālō atu ʻi hoʻo falala mai kiate au ʻi he fakamatalá ni. ʻOku ou lava pē ʻo fakakaukauloto atu ki he ongo ko iá. Te u lava fēfē ʻo tokoní?”

ʻOku faʻa fakaava ʻe he ngaahi tali ko ʻeni ʻi he ʻofá e matapā ki he fepōtalanoaʻaki hokohokó. ʻOku mahuʻinga ke ʻiloʻi ʻe he fānaú hoʻo fakamātoató. ʻE toe lava foki ke tokoni ha fāʻofua pe ko ha sio ʻi he ʻofa ke fakahaaʻi ʻa e loto tokanga moʻoni.

Fakafanongo ke mahino. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “Ko e taimi ke fakafanongó ʻa e taimi ko ia ʻoku fie maʻu ʻe ha taha ke fanongoá. ʻOku fakanatula pē ʻa e loto vēkeveke ʻa e fānaú ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá. … Kapau te nau feinga ke fakahaaʻi ʻenau mamahí, ʻoku malava nai ke tau fakafanongo tauʻatāina ki ha aʻusia fakaʻohovale taʻe te tau ʻohovale mo kitautolu? Te tau lava nai ʻo fakafanongo taʻe hohaʻasi pea ʻoua ʻe vave ke fakamaau he ʻe tāpuni ai e matapā ʻo e fepōtalanoaʻakí? ʻE lava ke kei ava pē ia ʻi heʻetau fakapapauʻi loto fiemālie ange ʻoku tau falala kiate kinautolu pea mahino kiate kitautolu e ongo ʻoku nau maʻú. ʻOku ʻikai totonu ke fakangalingali ʻa e kakai lalahí naʻe ʻikai ke ʻi ai ha meʻa ʻe hoko koeʻuhí pē ko ʻenau fakaʻamu ne ʻikai hoko e meʻa ko iá.”3

Fakahaaʻi ha tokaʻi. ʻOku ʻomi ʻe he folofolá ʻa e fakahinohino lelei taha ki he founga hono fakatupu ha ʻātakai ʻo e ʻofá mo e fakaʻapaʻapá. Fakatokangaʻi e niʻihi ʻo e ngaahi foʻi lea tefito ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:41–42: feifeingaʻi (ʻikai fakamālohi), faʻa kātaki fuoloa (ʻikai hoko leva he taimi pē ko iá, fakamālohiʻi ke talangofua pe ʻikai faʻa kātaki), angavaivai (ʻikai leʻo-lahi, fakaehaua pe fakamālohi e fetuʻutakí), angamalū (ʻikai tali fakamaʻitoʻa pe fakaaoao), angaʻofa (ʻikai puleʻi taʻeʻofa), mo e ʻofa taʻe-mālualoi (fakahaaʻi loto moʻoni mo fakamātoato ʻo e ʻofá). ʻI heʻetau toe fakaloloto ange ʻetau uluí, “ʻoku fakaʻau ke fonu ʻetau tōʻonga ki he niʻihi kehé ʻi he faʻa kātakí, angaʻofá, tali fiemālié, pea mo ha holi ke fai ha tokoni lelei ʻi heʻenau moʻuí.”4

Fakaʻehiʻehi mei he fakaangá. ʻOku feinga ʻa e ngaahi mātuʻa ʻo e Siasí ke faʻifaʻitaki ʻenau moʻuí ki he Fakamoʻuí. Naʻe fonu ʻa ʻEne ngaahi fengāueʻakí ʻi he ʻofá, manavaʻofá, mo e tokanga fakamātoató. Ne aʻu ki he fakahoko ʻe he kakaí e ngaahi angahala mamafá, naʻá Ne ui ke fakatomala kae ʻikai ke fakahalaiaʻi (vakai, Sione 8:3–11). Fakaʻehiʻehi mei hono fakaangaʻi hoʻo fānaú, ʻa ia ʻe ala iku ke hōloa ai ʻenau fakamahuʻingaʻi pē kinautolú pea fakalotosiʻi kiate kinautolu; kae kumi pea fakamamafaʻi ʻa e lelei ʻi hoʻo fānaú takitaha.

Mapuleʻi hoʻo ʻitá. “Ko ia ʻoku fakatotoka ki he ʻitá ʻoku lelei hake ia ʻi ha taha ʻoku mālohi” (Lea Fakatātā 16:32), pea “[ko e] laumālie ʻo e fakakikihí … ʻoku ʻo e tēvoló ia, ʻa ia ko e tamai ʻa e fakakikihí, pea ʻokú ne ueʻi hake ʻa e loto ʻo e kakaí ke fefakakikihiʻaki ʻi he ʻita” (3 Nīfai 11:29). ʻOku hanga ʻe he ʻitá ʻo kapusi ʻa e Laumālié pea malava ke ne fakaʻauha ʻa e ngaahi vā fetuʻutaki pelepelengesi ʻo e mātuʻá mo e fānaú. ʻI he konifelenisi lahí, naʻe pehē ʻe Palesiteni Hingikelī, “ʻOku ou kole atu kiate kimoutolu ke mou mapuleʻi hoʻomou ʻitá, pea mou fofonga malimali he ʻe hanga ʻe hoʻo fofonga malimalí ʻo toʻo atu ʻa e ʻitá; lea ʻofa mo nonga, loto houngaʻia mo anga fakaʻapaʻapa. Kapau te mou fai ʻeni, he ʻikai ha taimi te [mou] ongoʻi fakatomala ai ʻi [hoʻomou] moʻuí. ʻE tolonga ʻa hoʻo nofomalí pea mo hoʻo fetuʻutaki fakafāmilí. Te ke toe fiefia ange.”5

Fakamālohia ʻo e vā fetuʻutakí. ʻE lava ke ʻaonga kotoa e ngaahi fokotuʻu ko ʻení, ka ʻo kapau he ʻikai lava ke ke manatuʻi kinautolu lolotonga ha fepōtalanoaʻaki faingataʻa mo hoʻo kiʻi tamasiʻí, fehuʻi loto pē kiate koe, “Te u fakaʻaongaʻi fēfē e tūkunga ko ʻeni mo ʻeku tamasiʻí ko ha faingamālie ke fakamālohia homa vā fetuʻutakí?” Hili iá pea fakafanongo mo muimui ki he ueʻi fakalaumālie ʻokú ke maʻú.

Feinga pē. ʻE lava ke faingataʻa ʻaupito ʻa e tauhi fānaú, ka ʻe lava ke ke ikunaʻi kapau te ke feinga pē. Naʻe fai ʻe Palesiteni Hauati W. Hanitā (1907–95) ʻa e ngaahi lea fakalotolahi ko ʻení: “Ko ha mātuʻa lavameʻá ha taha kuó ne ʻofaʻi, ha taha kuó ne feilaulau, mo ha taha kuó ne tokangaʻi, akoʻi, pea feau e ngaahi fie maʻu ʻa ha kiʻi tamasiʻi. Neongo kapau kuó ke fai kotoa ʻa e ngaahi meʻá ni pea ʻoku kei talangataʻa pe fakakina pe fakamāmani pē hoʻo kiʻi tamasiʻí, ʻe lava pē ke pehē ko ha mātuʻa lavameʻa koe.”6

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Gordon B. Hinckley, “Save the Children,” Ensign, Nov. 1994, 54.

  2. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōvema 2010, 129.

  3. Russell M. Nelson, “Listen to Learn,” Ensign, May 1991, 22.

  4. Marvin J. Ashton, “The Tongue Can Be a Sharp Sword,” Ensign, May 1992, 20.

  5. Gordon B. Hinckley, “Fakatuotuai Ki he ʻItá,” Liahona, Nōvema 2007, 66.

  6. Howard W. Hunter, “Parents’ Concern for Children,” Ensign, Nov. 1983, 65.