2015
Houʻeiki Fafine ʻi he Kosipeli ʻa Sioné
Māʻasi 2015


Ko e Fakaʻapaʻapaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e Houʻeiki Fafiné

ʻOku nofo ʻa e ongo faʻu tohí ʻi ʻIutā, USA.

ʻI hono ako ʻa e fengāueʻaki ʻa Kalaisi mo e houʻeiki fafiné ʻi he tohi ʻa Sioné, ʻoku lava ke mahino lelei ange kiate kitautolu hotau vā fetuʻutaki mo Iá.

ʻI ha kuonga naʻe angamaheni ʻaki hono fakamāʻulaloʻi ʻo e houʻeiki fafiné, ʻoku fakahā ʻe he Kosipeli ʻa Sioné naʻe angaʻofa mo fakaʻapaʻapaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e kakai fefiné pea mo ia, hangē ko e pehē ʻe ʻEletā Sēmisi E. Talamesi (1862–1933) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá “ko Sīsū ko e Kalaisí ʻa e taukapo maʻongoʻonga taha ʻo e māmaní ki he kakai fefiné mo e tuʻunga fakaefefiné.”1

ʻOku nofotaha ʻa e fakamatala ko ʻení ki he kau fafine ko ʻení ʻi he Kosipeli ʻa Sioné: (1) Mele, ko e faʻē ʻa Sīsuú (vakai, Sione 2:1–11; 19:25–27); (2) ko e fefine Samēlia ʻi he vaikelí (vakai, Sione 4:4–30, 39–42); (3) ko e fefine naʻe moʻua ʻi he tono tangatá (vakai, Sione 8:1–11); mo (4) Mele Makitaline (vakai, Sione 20:1–18). Neongo naʻe lahi ʻa e ngaahi meʻa ʻo e moʻuí naʻe aʻusia ʻe he kau fafine ko ʻení, ka ʻoku fakamamafaʻi ʻe Sione ʻa e mahino ki he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi tūkunga kehekehe ʻo ʻenau moʻuí, peá ne hiki ʻa e ngaahi tāpuaki naʻe maʻu ʻe he fefine takitaha koeʻuhí ko ʻene tui kia Sīsū Kalaisí.

Naʻe Tui ʻa Mele Kimuʻa ʻi he Fuofua Mana he ʻao ʻo e Kakaí

ʻĪmisi
illustration of a biblical man and woman

ʻOku fakafeʻiloaki ʻe Sione ʻa e taha laukongá kia Mele ʻi he konga kimuʻa ʻo ʻene Kosipelí. ʻOku maʻu ʻi heʻene fakamatala ki he fuofua mana ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he ʻao ʻo e kakaí ʻi he taʻane ʻi Kená ha fakalāngilangi ki he tui ʻa Melé.Naʻe hangē

naʻe ʻi ai ha fatongia ʻo Mele ʻi he malí.2 ʻI he “[fie maʻu] uaine [ʻa e kau fakaafé], [naʻe] pehē ʻe he faʻē ʻa Sīsuú kiate Ia, ʻOku ʻikai haʻanau uaine” (Sione 2:3). ʻOku fokotuʻu mai ʻe he potufolofola ko ʻení ko e taimi ko ia naʻe tafoki ai ʻa Mele kia Sīsū Kalaisi ke tokoní, mahalo naʻá ne ʻamanaki ʻi he loto fakaʻapaʻapa ki ha mana.3

Ke tali ki aí, naʻe pehē ʻe Sīsū Kalaisi, “Fefine, ko e hā au kiate koe? ʻOku teʻeki ai hokosia hoku ʻahó” (Sione 2:4). ʻI he liliu mālie ʻa Siosefa Sāmita ki he veesi ko ʻení, naʻe ʻeke ʻe he Fakamoʻuí kia Mele ʻa e meʻa naʻá ne fie maʻu Ia ke faí pea palōmesi ke fai ia.4 ʻE ngali ongo fefeka mo taʻe fakaʻapaʻapa ʻa e hingoa ko e fefiné ki ha taha laukonga ʻo onopooni; ka neongo ia, ko hono fakaʻaongaʻi heni ʻe he Fakamoʻuí ne hangē naʻe ʻuhinga ke fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga fehangahangaí.5 ʻOku fakamatala ʻe ha tokotaha ako ʻo pehē, “Ko e ‘Fefiné,’ pe, ʻʻEikí,’ ʻi he lea faka-Kalisí ko ha hingoa ne fakaʻapaʻapaʻi, naʻe fakaʻaongaʻi foki ia he fakataufolofola ki he kuiní.”6 Naʻe hangē ia naʻá Ne pehē ki Heʻene faʻeé, “Hoku ʻeiki, ʻilonga ha meʻa te ke kole kiate au ʻi he tuí, te u foaki ia kiate koe.” ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he meʻa ko ʻení naʻe mahuʻingaʻia ʻa e Fakamoʻuí ʻi he ngaahi mālohi angamaheni naʻe fehangahangai mo e houʻeiki fafiné. Naʻe fakaʻapaʻapaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻEne faʻeé ʻi Heʻene tokoni kiate ia ʻi heʻene ngaahi kavengá mo e fatongiá.

ʻOku lekooti leva ʻe he fakamatalá naʻe hokohoko atu ʻa e tui ʻa Melé ʻi heʻene fakahinohinoʻi ʻa e kau tamaioʻeikí ke talangofua kia Sīsū Kalaisí: “Ko e meʻa kotoa pē te ne fekau kiate kimoutolú, fai [ia]” (Sione 2:5). Naʻe fakafonu ʻa e ʻū kulo vaí, pea naʻe liliu ʻe he Fakamoʻuí ʻa e vaí ko e uaine ʻi he tali ki he kole tokoni ʻa Melé ke foaki ki he kau fakaafe ʻi he malí. Ko ha lēsoni fakaʻofoʻofa moʻoni ia ʻoku tau ako meia Melé: ʻi he taimi faingataʻaʻiá, fekumi ki ai mo falala kia Sīsū Kalaisi, ʻa ia ʻokú Ne maʻu ʻa e mālohi kotoa pē. Hangē ko Melé, ʻe lava ʻa e kakai fefine ʻo e Siasí he ʻahó ni ʻo fakafalala kia Sīsū Kalaisi ʻi he tuí ʻi he taimi ʻoku nau ongoʻi lōmekina ai ʻi honau ngaahi fatongiá.

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono akoʻi ʻe he kiʻi fakamatala nounou ko ʻení ʻa e mālohi ʻo e tui ʻa Melé ka ʻokú ne toe fakapapauʻi ʻa e tuʻunga moʻoni ʻo Sīsū Kalaisi ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻo fakafou ʻi Heʻene fuofua mana ʻi he ʻao ʻo e kakaí. Ko e fefine hono hoko ʻoku fakafeʻiloaki ʻe Sione ki he taha laukongá ko e fefine Samēliá.

Naʻe Fakahaaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e Fakaʻapaʻapa ki ha Fefine mei Samēlia

ʻĪmisi
illustration of biblical woman with jug

ʻOku fakahaaʻi ʻe he fakamatala ʻi he Sione 4 ʻa e fakaʻapaʻapa ʻa Sīsū Kalaisi ki he houʻeiki fafine kotoa pē, tatau ai pē pe ko e fē honau tupuʻangá pe puipuituʻa fakalotú. Naʻe lau ʻe he kau Siu ʻe niʻihi ʻoku “ʻuli lahi ange ʻa e kau Samēliá ʻi ha Senitaile ʻo ha faʻahinga tangataʻi fonua”7 pea nau fakaʻehiʻehi mei he fengāueʻaki mo kinautolú. Naʻe ʻikai ngata pē hono tukunoaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ngaahi talatukufakaholo ʻo e kuonga ko iá, ka kuo fakahā ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e fakaʻapaʻapa naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ki he fefine ko ʻení: “Ko e fuofua taimi naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ko e Kalaisí Iá, naʻe fai ia ki ha fefine Samēlia ʻi he vaikeli ʻo Sēkopé.”8

Hili haʻanau fononga ʻi he vela ʻo e ʻahó, naʻe afe ʻa Sīsū Kalaisi ke mālōlō mo maʻu ha vai. Naʻe kamataʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e fetalanoaʻaki mo e fefine Samēliá ʻi he vaitupú ʻi heʻene kole ha inú. Fāifai, ne maʻu ʻe he fefiné ha fakamoʻoni ki Hono faka-ʻOtuá ʻi he lolotonga ʻo e fetalanoaʻakí. ʻOku lekooti ʻe Sione naʻá ne ʻuluaki ui ʻa Sīsū “ko e Siu,” pea “palōfita,” pea fakaʻosí “ko e Kalaisí” (vakai, Sione 4:9–29). ʻOku fakahaaʻi ʻe he fakalakalaka ʻo ʻene fili e ngaahi hingoá, naʻá ne tupulaki ʻi he tui kia Sīsū Kalaisí pea naʻá ne ului.

Naʻe akoʻi ia ʻe he Fakamoʻuí naʻá Ne maʻu ʻa e “vai moʻuí” (Sione 4:10) pea ko kinautolu naʻa nau inu mei aí, naʻe ʻikai ʻaupito te nau toe fieinua. Naʻe toe fehuʻi ange ʻe he fefiné ʻi heʻene puputuʻú. Naʻe fakahaaʻi leva ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e moʻui ʻa e fefiné ʻi he kuohilí mo hono vā fetuʻutaki angahalaʻia lolotongá. Mahalo neongo naʻá ne ongoʻi mā, kae mahalo naʻá ne ongoʻi foki naʻe fakaʻapaʻapaʻi ia ʻe Sīsū Kalaisi, koeʻuhí naʻá ne tali fakamātoato, “ʻEiki, kuó u ʻiló ni ko ha palōfita koe” (Sione 4:19). ʻI he ʻosi hono fakahā ʻene angahalá, pea ʻikai ha toe meʻa ke fufuuʻí, naʻe ngāueʻi ʻe he fefiné ʻene tui kia Sīsū Kalaisí ʻi Heʻene akoʻi iá. ʻE lava ke hoko ha taha ʻo ʻEne ngaahi talí ko ha kī ki hono maʻu ʻo e fakamoʻuí: “Fefine [pe, hoku ʻeiki], tui mai kiate au” (Sione 4:21).

Naʻe maʻu ʻe he fefine Samēliá ha fakamoʻoni mei he Laumālié koeʻuhí ko ʻene tuí pea holi ke ne fakamoʻoniʻi ko Sīsū ko e Kalaisí, ko e Mīsaia kuo talaʻofa maí. ʻI hono liʻaki ʻene kulo vaí (ko ha fakataipe ʻo ʻene ngaahi koloa fakamāmaní), naʻá ne ʻalu ki he koló ʻo fakahā, “Haʻu ʻo mamata ki ha tangata, kuó ne tala kiate au ʻa e meʻa kotoa pē naʻá ku faí: ko e Kalaisí ʻeni pe ʻikai?” (Sione 4:29). Naʻe tokoni ʻa e tui mo e vēkeveke ngāue fakafaifekau ʻa e fefine Samēliá ʻi heʻene hoko ko ha meʻangāue ʻi he toʻukupu ʻo e ʻOtuá, ke fakamolū ʻa e loto ʻo e niʻihi kehé ke nau tali ʻa Sīsū Kalaisi.

ʻI hono fakahaaʻi ʻa e aʻusia ko ʻení, ʻoku fakahā ʻe Sione ʻoku ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e kau fafiné mo e ngaahi fakaikiiki ʻo ʻenau moʻuí. ʻIkai ngata aí, ʻokú Ne fakaʻapaʻapaʻi e houʻeiki fafine kotoa pē ʻo tatau ai pē pe ko e hā honau puipuituʻá. Ki he houʻeiki fafine ʻoku ʻikai ke nau ongoʻi ʻoku ʻi ai hanau vā fetuʻutaki mo Kalaisí pe ongoʻi liʻekina ʻi honau sosaietí, ʻoku fakahaaʻi ʻe he fakamatala ko ʻení ʻoku ʻafioʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ngaahi faingataʻa ʻa e fefine takitaha pea ʻoku lava ʻo tali mo hiki hake ia. ʻOku fakamamafaʻi ʻe he Kosipeli ʻa Sioné ʻa e poini ko ʻení ʻaki hono akoʻi fekauʻaki mo e manavaʻofa ʻa Kalaisi ki he fefine tono tangatá.

Naʻe Fakahaaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e Manavaʻofá ki he Fefine Naʻe Tono Tangatá

ʻĪmisi
illustration of woman in red biblical dress

ʻOku fakafaikehekeheʻi ʻe he Sione 8 ʻa e ngaohikovia ʻo e fefiné ʻe he kau Fālesí mo e fakaʻapaʻapa pea mo e manavaʻofa naʻe fakahā ʻe Sīsū Kalaisi kiate iá. Mahalo ʻi ha feinga ke fakaʻatā ʻa e kau Fālesí ke ʻiloʻi mo taʻofi ʻenau ngaohikovia ʻa e fefiné, “naʻe tulolo hifo [ʻa e Fakamoʻuí], pea tohi ʻaki hono tuhú ki he kelekelé, [ʻo hangē naʻe ʻikai ke Ne ongoʻi kinautolú]” (Sione 8:6). Ko e ngāue ʻo e “tohi ʻi he kelekelé ko ha ngāue fakataipe ʻiloa fakakuongamuʻa ia, ʻi hono fakahaaʻi ʻa e taʻe loto ke fekuki mo e meʻa ʻoku lolotonga hokó.”9

Ka neongo iá, naʻe hokohoko atu pē e kau tangata tohí mo e kau Fālesí ke fakahohaʻasi ʻa Sīsū Kalaisi mo fakamaaʻi ʻa e fefiné. ʻI he manavaʻofa ʻa Sīsū ki he fefiné, “[naʻá ne] tuʻu ki ʻolunga, ʻo ne pehē kiate kinautolu, Ko ia ia ʻiate kimoutolu ʻoku taʻe angahalá, ke lī ʻe ia ʻa e fuofua maká. Pea toe tulolo ia, ʻo tohi ki he kelekelé” (Sione 8:7–8). ʻI heʻenau tuʻu fakahāhā mo fakahalaiaʻi pē kinautolú, naʻe mavahe tahataha ʻa e kau tukuakiʻí ʻi heʻenau maá, ʻo liʻaki pē ʻa e fefine tono tangatá ke fehangahangai mo Sīsū.

ʻOku taau ke pehē naʻe nofo ʻa e fefiné ʻi he tafaʻaki ʻo Sīsū Kalaisí kae ʻikai ke ne hola. Naʻe hangē naʻá ne ongoʻi naʻe hiki hake mo fakamālohia ia ʻe he fakaʻapaʻapa naʻe fai ʻe Sīsū kiate iá. Naʻá ne fehuʻi ange, “Fefine [pe, hoku ʻeiki], ko e fē ʻa kinautolu naʻa nau fakaʻiloʻi koé? ʻoku ʻikai fakahalaia koe ʻe ha taha? Pea pehē ʻe ia, ʻEiki ʻoku ʻikai ha taha. Pea talaange ʻe Sīsū kiate ia, Pea ʻoku ʻikai te u fakahalaiaʻi koe: ʻalu pea ʻoua ʻe toe faiangahala” (Sione 8:10–11).10

ʻOku toe fakamoʻoniʻi ʻe he Kosipeli ʻa Sioné naʻe manavaʻofa mo fakaʻapaʻapaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e houʻeiki fafiné neongo ʻenau ngaahi angahalá. Ko e meʻa ʻi he faiangahala ʻa e taha kotoa, ʻe lava ke tau maʻu ha ʻamanaki lelei lahi mei he sīpinga ʻa e fefine ko ʻení ʻa ia naʻá ne ngāueʻi ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí. Hangē ko hono fakahā ʻe he Fakamoʻuí ʻa e manavaʻofá ki he fefiné ni ʻi he ngaahi tūkunga faingataʻa mo fakamamahí, naʻá Ne fakafiemālieʻi ʻa Mele Makitaline ʻi he taimi naʻá Ne ʻilo ai ia naʻa ne tangi he ngoue ʻi he fonualotó.

Naʻe Fili ʻa Mele Makitaline ko ha Fakamoʻoni ʻo e Kalaisi kuo Toetuʻú

ʻĪmisi
illustration of Mary at the tomb

Ko Sione pē ʻa e taha faʻu tohi ʻo e Kosipelí ʻokú ne ʻiloʻi ʻa e fuofua tokotaha ke mamata ki he ʻEiki toetuʻú, ʻo fakahaaʻi ai ʻe lava ke maʻu ʻe he kau fafine ʻo e loto-toʻa mo lavameʻá ʻa e ngaahi fakahā fakalaumālie lahi. ʻOku lekooti ʻe Sione, “ʻI he ʻuluaki ʻaho ʻo e uiké, naʻe haʻu hengihengi ʻa Mele Makitaline ki he fonualotó, ʻi he kei fakapoʻulí, ʻo ne mamata kuo ʻave ʻa e maká mei he fonua lotó” (Sione 20:1). ʻI he vakai ʻa Mele ʻi hono toʻo ʻa e maká, naʻá ne lele ke kumi tokoni mo fakahā ki he Kau ʻAposetoló naʻe pulia ʻa e sino ʻo Sīsuú. Naʻá ne maʻu ʻa Pita mo Sione, ʻa ia naʻá na lele ki he fonualotó ʻo maʻu pē e vala ne tanu ʻakí. Naʻe ʻalu leva ʻa e ongo ʻAposetoló, kae tuku toko taha pē ʻa Mele ʻi he ngoue he fonualotó.

Naʻe tangi ʻa Mele ʻi he ngoué ʻi he veʻe fonualotó: mahalo ne mei lōmekina ia ʻe he fakakaukau ʻo e ʻikai ʻiloʻi e meʻa ne hoko ki he sinó ʻo e ʻEikí. Neongo naʻe hā mai ʻa e Fakamoʻuí mo lea kiate ia, ka naʻe ʻikai ke ne fakatokangaʻi leva Ia. Ka naʻe hili iá naʻe “pehē ange ʻe Sīsū kiate ia, Mele” (Sione 20:16). Naʻe tupu ai ʻene ʻiloʻi ko hono Fakamoʻuí ia. “Naʻe vave hono ʻiló. Naʻe hoko hono vaitafe ʻo e loʻimatá ko e tahi ʻo e fiefia. Ko ia Ia; kuó ne toetuʻu; ʻokú ne moʻui.”11 Hili hono fakamoʻoniʻi ʻo e ʻEiki toetuʻú, naʻe kole kia Mele ke ne fakamoʻoni ki he kau ʻAposetoló naʻá Ne moʻui.

Neongo naʻe taʻetui ʻa e kau ākongá ʻi he kamataʻangá (vakai, Luke 24:11), pau pē naʻe ola lelei ʻa e fakamoʻoni ʻa Melé. Kimui ange aí, naʻe fakataha e kau ākongá ke aleaʻi e ngaahi meʻa ʻo e ʻahó, ʻo ngalingali ko e fakalaulauloto ki he fakamoʻoni ʻa Melé, taimi naʻe “tuʻu [ai ʻa Sīsū] ʻi loto, ʻo ne pehē kiate kinautolu, Fiemalie pē ʻa kimoutolu” (Sione 20:19).

ʻOku fakamamafaʻi ʻe he aʻusia ko ʻení ʻa e fakaʻapaʻapa lahi ʻa Sīsū Kalaisi ki he houʻeiki fafiné, koeʻuhí he naʻe fili ʻa Mele Makitaline ko e fuofua tokotaha ke fakamoʻoni pea toki fakafatongiaʻi ke fakamoʻoni ki he Fakamoʻui kuo toetuʻú. ʻOku hoko atu ʻa e ʻEikí ke falala ki he houʻeiki fafine ʻi hotau kuongá ni ke tuʻu ko e kau fakamoʻoni kiate Ia. Kuo pehē ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati, “ʻOku ʻikai hala hotau kuonga fakakosipelí ni mo ha kau fafine tuʻukimuʻa. ʻOku taʻe faʻalaua ha houʻeiki fafine mei he ngaahi konitinēniti kotoa pē kuo nau ʻosi fai ha ngaahi tokoni kāfakafa ki he ngāue ʻa Kalaisí. … Ko ʻeku fehuʻí, ‘Te ke hoko nai ko ha taha ʻo e kau fafine ko iá? Pea ʻe lava nai ʻe kimoutolu kau tangata maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻo fai ha tali ki he ui tatau ko ʻení?’”12

Te Tau Lava ʻo Muimui ki Heʻenau Sīpingá

Te tau lava ʻo muimui ki he sīpinga ʻo e houʻeiki fafine ko ʻeni ʻi he ngaahi tohi ʻa Sioné, ʻo fakafou ʻi he tui kia Sīsū Kalaisí. Te tau lava ʻo falala ʻoku mahino ki he Fakamoʻuí ʻa e mālohi angamaheni ʻo ʻetau moʻuí pea ʻe lava ke tokoni ke fua ʻetau ngaahi kavengá. Te tau lava ke tui ʻe hiki hake kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi neongo ʻetau ngaahi maumaufonó. Ko e tahá, te tau ʻilo ʻe lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe Kalaisi ʻi heʻetau ngaahi mamahi loloto tahá, ngaahi faingataʻaʻiá, mo e mamahí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. James E. Talmage, Jesus the Christ, 3rd ed. (1916), 475.

  2. Vakai, Bruce R. McConkie, Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. (1965–73), 1:135.

  3. Vakai, James E. Talmage, Jesus the Christ, 145.

  4. Vakai Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Sione 2:4 (ʻi he Sione 2:4, futinouti a).

  5. Vakai, James E. Talmage, Jesus the Christ, 144–145.

  6. ʻI he J. R. Dummelow, ed., A Commentary on the Holy Bible (1909), 778.

  7. James E. Talmage, Jesus the Christ, 172.

  8. M. Russell Ballard, “Women of Righteousness,” Liahona, Dec. 2002, 34.

  9. ʻI he Dummelow, ed., Commentary, 788–89.

  10. Naʻe toe tānaki atu ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá naʻe fakamālō ʻa e fefiné talu mei he momeniti ko iá, ki he ʻOtuá peá ne tui kiate Ia (vakai, Joseph Smith Translation, John 8:11).

  11. Bruce R. McConkie, The Mortal Messiah, 4 vols. (1979–81), 4:263.

  12. M. Russell Ballard, Liahona, Dec. 2002, 38–39.