2023
Fiemālie, Pea Ke Tokalelei: Ko Hono Fakafiemālieʻi Hotau Ngaahi Faingataʻaʻiá
Fēpueli 2023


“Fiemālie, Pea Ke Tokalelei: Ko Hono Fakafiemālieʻi Hotau Ngaahi Faingataʻaʻiá,” Liahona, Fēpueli 2023.

Ko e Ngaahi Mana ʻa Sīsuú

Maʻake 4:35–41; Mātiu 14:22–33

Fiemālie, Pea Ke Tokalelei: Ko Hono Fakafiemālieʻi Hotau Ngaahi Faingataʻaʻiá

Naʻe fakahaaʻi ʻe he ngaahi mana ʻa e ʻEikí ko e taimi ʻe niʻihi ʻokú Ne fakanonga ʻa e matangí, pea taimi ʻe niʻihi ʻokú Ne fakanonga ʻa e tangata folau tahí.

ʻĪmisi
Sīsū mo e kau ākongá ʻi he vaká lolotonga ha afā

The Storm on the Sea of Galilee [Ko e Matangi ʻi he Tahi ʻo Kālelí], tā ʻe Rembrandt Van Rijn, © Isabella Stewart Gardner Museum / Bridgeman Images

ʻOku uesia kotoa kitautolu ʻe he ngaahi faingataʻa pe ʻahiʻahi ʻi he ngaahi tuʻunga kehekehe ʻo ʻetau moʻuí. ʻOku kehekehe pē natula mo e lōloa ʻo e ngaahi faingataʻa ko ʻení pea ʻoku makehe ia ki hotau ngaahi tūkungá. ʻOku tau faʻa ʻohovale ʻi he hoko mai ʻa e ngaahi faingataʻa ko ʻení. ʻI heʻetau feinga he lahi tahá ke teuteu ki he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí, ʻoku tau faʻa ʻiloʻi ai ʻoku ʻikai ke tau maʻu ʻa e mālohi ʻiate kitautolu ke fakanonga kinautolu.

ʻOku ʻomi ʻe he ngāue fakafaifekau mo e ngaahi mana ʻa Sīsū Kalaisí ha ʻamanaki lelei te tau lava ʻo maʻu ha tokoni ʻi heʻetau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ko ʻení. Naʻe fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ha ua ʻo e ngaahi mana ko ʻení ʻi he Tahi ʻo Kālelí. ʻI he ongo meʻá ni fakatouʻosi, naʻe folau ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne kau ʻAposetoló ʻi he tahí ʻi he poʻulí lolotonga e ngaahi matangi mālohí. ʻE lava ke akoʻi mai kiate kitautolu ʻe hano ako fakalelei ʻo e ngaahi tafaʻaki fakalaumālie mo fakatuʻasino ʻo e ongo mana ko ʻení ha ngaahi lēsoni mahuʻinga fekauʻaki mo e mālohi ʻo e Fakamoʻuí ke tokoniʻi kitautolu ke tau matuʻuaki hotau ngaahi faingataʻaʻiá.

Taimi ʻe Niʻihi ‘okú Ne Fakanonga ʻa e Matangí …

Ko e Maná (Maʻake 4:35–41)

ʻOku talamai ʻe Maʻake ko e ʻuluaki ʻo e ongo mana ko ʻení naʻe hoko ia hili hono fakaʻaongaʻi ʻe Sīsū ha konga lahi ʻo e ʻahó ke akoʻi e kakaí ʻi he veʻe Tahi ʻo Kālelí. Naʻe tangutu ʻa e kakaí ʻi ha tafungofunga ʻo hanga hifo ki he tahí pea naʻe ʻafio ʻa e Fakamoʻuí ʻi ha vaka. ʻI he efiafí, naʻe heka ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne kau ʻAposetoló ʻi ha vaka ke folau ki he tafaʻaki fakahahake ʻo e tahí.

Ne ʻikai fuoloa kuo kāpui e vaká ʻe ha matangi mālohi. Lolotonga e tōtōfā fiemālie ʻa e Fakamoʻuí, naʻe ngāue malohi ʻEne kau ākongá ke fakahaofi ʻenau moʻuí. Naʻe fakamanamana ʻa e matangí mo e ngaahi peau māʻolungá ke fakangoto ʻa e vaká. ʻI heʻenau hohaʻá, ne faifai pea fafangu ʻe he kau ʻAposetoló ʻa e Fakamoʻuí ʻaki ʻenau ngaahi lea mamahí, “ʻEiki, ʻoku ʻikai te ke [fakatokangaʻi] te tau mate?” Ne hoko leva ʻa e mana maʻongoʻonga tahá:

“Pea tuʻu hake ia, ʻo lolomi ʻa e matangí, mo ne pehē ki he tahí, Fiemālie, peá ke tokalelei. Pea naʻe malū ʻa e matangí, ʻo mātuʻaki tofukī.

“Pea pehē ʻe ia kiate kinautolu, Ko e hā ʻoku mou manavasiʻi pehē aí? ko e hā ʻoku ʻikai ai haʻamou tuí?” (Maʻake 4:38–40).

Ko e Fīsikí

ʻOku hanga ʻe he tuʻunga fakasiokālafi makehe ʻo e Tahi ʻo Kālelí ʻo ʻai ke ne tuʻu laveangofua ki he ngaahi matangí. ʻI he kilomita ʻe 21 (maile ʻe 13) hono lōloá mo e kilomita ʻe 13 (maile ʻe 8) hono fālahí, ʻoku tuʻu e tahí ʻi ha mita ʻe 210 (fute ʻe 690) ʻi lalo ʻi he fukahi tahí, pea takatakaiʻi ia ʻe ha ngaahi tafungofunga. ʻOku māʻolunga e ngaahi tafungofunga ʻe niʻihi ʻo aʻu ki he kilomita ʻe 610 (fute ʻe 2,000) ʻi ʻolunga he tahí. ʻI he efiafí, ʻoku faʻa ʻalu hake ʻa e ʻea māfana mo hauhau ʻo e tahí, lolotonga iá ʻoku ngaʻunu vave hifo e ʻea mokomoko mei he ngaahi tafungofungá, ʻo fakatupunga ai ʻa e matangi mālohi ʻi he fukahi vaí. ʻIkai ngata aí, ʻoku fuʻu mamaha ʻa e Tahi ʻo Kālelí, pea mita ʻe 76 (fute ʻe 250) hono lolotó, ʻo ne faʻa fakatupu ha ngaahi peau lalahi ange ʻi he taimi ʻoku fuʻu mālohi ai ʻa e havilí.

Neongo kuo ʻi ai ha ngaahi fakalakalaka ʻi hono faʻifaʻitaki mo fakafuofuaʻi ʻo e ngaahi matangí, ka ʻoku ʻikai malava ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ke puleʻi kinautolu. Kuo tau ako ʻi he senituli kuo ʻosí ʻa e founga te tau lava ʻo uesia ai ʻa e anga e tuʻu ʻa e ʻeá mo e matangí fakatouʻosi. Kuo fakaʻaongaʻi ʻa e puleʻi ʻo e ʻaó (cloud seeding) ke fakatupunga ʻaki ʻa e ʻuhá, pea ʻoku ʻi ai ha fakamoʻoni ʻe lava ʻe he ngaahi ʻātakai ʻi he feituʻu koló mo e ʻuli ʻo e ʻeá ʻo liliu e ʻea fakalotofonuá mo e fakaemāmani lahí. Neongo ia, ko e malava ko ia ke fakangata ha matangí, tautautefito ʻi ha kiʻi taimi nounou, ʻoku mahulu atu ia ʻi he meʻa ʻe malava ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku tupu ʻa e matangí mei he kehekehe ʻi he māfana mo e mālohi ʻo e ʻeá. ʻE toki ʻosi pē ha matangi mālohi ʻi he taimi ʻoku potupotutatau ai ʻa e māfaná mo e mālohí.

Ko e Ngaahi Lēsoní

Ko e lēsoni ʻe taha kuó u ako mei he mana ko ʻení ko e maʻu ʻe he Fakamoʻuí ʻa e mālohi ki he ngaahi ʻelemēnití. Ko e Fakamoʻuí naʻá Ne fakatupu ʻa e fonuá, vaí, ʻātakaí, mo e meʻa kotoa pē ʻi he māmaní (vakai, Sione 1:3). ʻI he Fakatupú, naʻá Ne maʻu ʻa e mālohi ke fekauʻi ʻa e ngaahi ʻelemēnití pea naʻa nau talangofua (vakai, ʻĒpalahame 4:18). Naʻe fakahaaʻi ʻe he mana ʻo hono fakanonga ʻo e matangí naʻá Ne maʻu ʻa e mālohi tatau lolotonga ʻEne ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní.

ʻOku ou tui naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻo fekauʻaki mo e mālohi faifakamoʻui mo maluʻi ʻokú Ne maʻú. ʻE lava ʻe he ngaahi matangi ʻo e koví ʻo fakatupu ha ngaahi peau faingataʻa kehekehe ʻi heʻetau moʻuí (vakai, Hilamani 5:12). ʻI heʻetau hanga ki he Fakamoʻuí, ʻe lava ke maluʻi kitautolu mei he koví mo hono ngaahi nunuʻá. ʻE lava ke fakahaofi kitautolu mei he fakaʻauha fakalaumālié. (Vakai, Mātiu 7:24–27.)

ʻOku maʻu moʻoni ʻe he Fakamoʻuí ʻa e mālohi ke fakanonga ʻa e ngaahi matangi mālohi ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ʻoku fakanonga vave ʻa e ngaahi matangí, pea ʻi he taimi ʻe niʻihi kuo pau ke tau kātekina ʻa e ngaahi matangí ʻi ha vahaʻataimi. Kae manatuʻi ʻe lava ʻe he ngaahi matangi tatau pē ʻo fakatupu ha ngaahi peau lalahi ange ʻi he vai mamahá ʻi hono fakafehoanaki atu ki he vai lolotó. ʻI heʻetau fakaloloto ʻetau tui ki he Fakamoʻuí, te tau ʻiloʻi ai ʻoku siʻisiʻi ange hono uesia kitautolu ʻe he ngaahi matangi mo e peau fakalaumālié ne mei tuʻu fakatuʻutāmaki ke ne lōmekina kitautolú.

Taimi ʻe Niʻihi ʻOkú Ne Fakafiemālieʻi e Tokotaha Folau Vaká

ʻĪmisi
Ko e mafao atu ʻa e [toʻukupu] ʻo Sīsuú kia Pita ʻi he vaí

Finisher of Faith [Fakahaohaoaʻanga ʻo e Tuí], tā fakatātā ʻa J. Alan Barrett

Ko e Maná (Mātiu 14:22–33)

ʻI he taimi naʻe muimui ai ha fuʻu kakai tokolahi ki he Fakamoʻuí ki ha feituʻu naʻe ʻikai ke ʻi ai ha tahá, naʻa Ne akoʻi kinautolu peá Ne toki fafanga kinautolu ʻi ha mana. ʻI he efiafí, naʻá Ne fekauʻi atu ʻa e kau ākongá ʻi ha vaka ke nau muʻomuʻa ʻiate Ia ʻo folau atu ʻi he tahí. Naʻá Ne fekauʻi atu ʻa e fuʻu kakaí, peá Ne toki ʻalu hake ʻi ha kiʻi tafungofunga ofi mai pē ke lotu.

Naʻe ʻi ai ha havili mālohi ne ʻi he tahí, pea naʻe ʻikai lava e kau ākongá ke folau atu. Kimui ange ʻi he pō ko iá, naʻe fili ʻa e Fakamoʻuí ke fetaulaki mo kinautolu ʻi ha founga fakaofo: ʻaki ʻEne ʻaʻeva ʻi he fukahi vaí.

ʻI he mamata ʻa Pita kiate Iá, naʻá ne loto ke mavahe mei he malu ʻo e vaká ke faʻifaʻitaki ki he Fakamoʻuí ʻo ʻaʻeva ʻi he fukahi vaí. Ne ʻuluaki lava ʻa Pita ʻo lue atu, ka ʻi heʻene manavaheé, naʻe kamata ke ne ngoto hifo kae ʻoua kuo fakahaofi ia ʻe he Fakamoʻuí. (Vakai Mātiu 14:22–33.)

Ko e Fīsikí

Ko e taha ʻo e ngaahi ʻuhinga fakatuʻasino ʻo e mana ko ʻení, ko e mahino ko ia ʻoku maʻu ʻe he Fakamoʻuí ki he kalāvité, natula ʻo e ngāue ʻa e vaí, mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni kehe ʻo e fīsikí ʻoku ʻi ha tuʻunga ʻoku mahulu hake ia ʻiate kitautolu. ʻI he fakaʻau ʻa e taimí, kuo tupulaki ʻetau mahino fakasaienisí ʻo hangē ko ia ki he kalāvité. ʻI he ngaahi taʻu ʻo e 1600, naʻe fakamatalaʻi fakafika ʻe Sir ʻAisake Niutoni ʻa e kalāvité ko ha mālohi ʻoku ngāue ʻi he vahaʻa ʻo ha ongo meʻa mamafa ʻi he ʻunivēsí. Naʻe fakahaaʻi ʻe he tangata saienisi Pilitānia ko Henelī Kavenitisi, ʻi he fakaʻosinga ʻo e senituli 18, ʻoku malava ke fakafuofuaʻi e ivi ʻo e kalāvité. Naʻe liliu ʻa e fakakaukau ko ha ivi mālohi ʻa e kalāvité ʻi he taimi naʻe pulusi ai ʻe ʻAlipate ʻAinisitaini ʻa ʻene fakakaukau fakalūkufua ki he fegāueʻaki ʻa e ngaahi mālohí [relativity] ʻi he 1915. Naʻe liliu e fakakaukau ki he mālohi ʻo e kalāvité ʻi he taimi naʻe pulusi ai ʻe ʻAlipate ʻAinisitaini ʻa ʻene fakakaukau fakalūkufua ʻo e felāveʻiʻakí ʻi he 1915.

ʻI he tupulaki ko ia ʻetau mahino ki he kalāvité, kuo tau fakaʻaongaʻi e mahino ko iá ʻi ha ngaahi founga kuó ne liliu ʻetau fakakaukau ki he ngaahi fakangatangata kuo ʻomi ʻe he kalāvité kiate kitautolú. Hangē ko ʻení, fakakaukau pe naʻe mei fēfē nai kapau naʻá ke kau ʻi he toko lauiafe ʻi Niu ʻIoke Siti ʻi he Vaitafe Hatisoní ʻi he 1909, ʻi he puna hake ʻa Uilipā Laiti ʻi he langí ʻo puna atu ʻi he vaitafé mo takatakai ʻi he tātongitongi ʻo e Maka Fakamanatu ʻo e Tauʻatāiná [Statue of Liberty] . Naʻe ofo ʻa e kakai ʻo e ʻaho ko iá ʻi he hangē naʻe fakafepakiʻi ʻe Uilipā Laiti e kalāvité. Kuo nau mātā tonu ha mana—ko e mana ʻo e puna vakapuná.

Ngaahi Lēsoní

ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he mana ʻo e hāʻele ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Tahi ʻo Kālelí ʻoku kei lahi pe ʻa e meʻa ke tau ako fekauʻaki mo e kalāvité mo e ngaahi lao fakatuʻasino kehé. ʻOku lahi ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai mahino kakato kiate kitautolu.

Mahalo naʻe akoʻi foki ʻe he Fakamoʻuí ʻEne kau ākongá ʻi he taimi ko iá pea mo e taimí ni fekauʻaki mo Hono mālohi ke fakamālohia, hiki hake, mo fakaiviá. ʻOku tau fehangahangai kotoa mo e havili mo e ngaahi peau ʻo e ngaahi faingataʻa ʻi he moʻui ní. ʻOku tau hangē pē ko Pitá. ʻOku ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai hōlo ʻa e ngaahi afaá, pea ko e founga pē ʻe taha ke foua atu ai mo aʻu ki hotau ikuʻanga taʻengatá ko ʻetau fehangahangai mo e matangí mo ha loto-fakapapau ke tukutaha ʻetau tokangá ʻi he Fakamoʻuí.

Kuo pau ke tau tui ki he mālohi fakaivia ʻo e Fakamoʻuí ke tokoniʻi kitautolu ke tau ikunaʻi ʻetau ngaahi manavasiʻí mo e ngaahi fakangatangatá. Ko ha kaveinga mahuʻinga ʻeni ʻoku fetuiaki ʻi he ongo maná fakatouʻosi.

ʻOku lahi fau ha ngaahi lēsoni mei he ongo mana ko ʻení te nau tokoniʻi mo ueʻi fakalaumālie kitautolu ʻi heʻetau fakalakalaka ʻi heʻetau fonongá. ʻOku tuʻu ʻa e ngaahi mana ʻa e Fakamoʻuí ko ha fakamoʻoni maʻongoʻonga ki Hono faka-ʻOtuá, Hono potó, mo ʻEne feilaulau fakalelei maʻongoʻonga maʻatautolu takitaha. Te tau lava ʻo maʻu ʻa e melinó ʻi Hono mālohí ʻi he taimi ʻoku fakamanamana mai ai ʻa e ngaahi peaú ke ne lōmekina kitautolú, pea te tau lava ʻo maʻu ha loto-falala te Ne hiki hake kitautolu ki ha feituʻu māʻolunga ange ʻi he puleʻanga ʻo ʻetau Tamaí.

ʻOkú Ne maʻu moʻoni ʻa e mālohi ke fakanonga ʻa e ngaahi afaá pea pehē ki he kau kauvaká.