Laipelí
ʻIuniti 14, ʻAho 1: Sione 7


ʻIuniti 14: ʻAho 1

Sione 7

Talateú

Naʻe kau atu ʻa Sīsū ki he Kātoanga ʻo e Ngaahi Fale Fehikitakí ʻi Selusalema, pea akoʻi ʻa e kakaí ʻi he temipalé ʻi he founga ʻe lava ke nau maʻu ai ha fakamoʻoni naʻe ʻomi ʻEne ngaahi akonakí mei he ʻOtua ko e Tamaí. Koeʻuhí naʻe fakakikihi ʻa e kakaí pe ko hai ʻa Sīsū, naʻá Ne fakaʻaongaʻi ha ngaahi ʻīmisi ʻo e vaí mo e maamá ke fakamoʻoni ki Hono tuʻunga fakalangí. Naʻá Ne toe akoʻi foki kinautolu fekauʻaki mo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Sione 7:1–13

ʻOku kau atu ʻa Sīsū ki he Kātoanga ʻo e Ngaahi Fale Fehikitakí

Kuó ke ʻosi fifili nai pe naʻe ʻi ai ha ngaahi tokoua mo ha ngaahi tuofāfine ʻo Sīsū?

Fakatatau ki he folofolá, naʻe ʻi ai ha fānau ʻa Siosefa mo Mele naʻe fāʻeleʻi kimui ʻia Sīsū, pea ʻoku pau pē naʻe ohi hake kinautolu ʻi he ʻapi tatau naʻe ohi hake ai Iá. Ko e ngaahi tokoua mo e tuofāfine ko ʻení naʻa nau faʻē taha pē mo Sīsū, koeʻuhí ko Sīsū Kalaisí ko e foha ia ʻo Mele mo e ʻOtuá, kae ʻikai ʻo Siosefa (vakai Mātiu 13:55–56; Maʻake 6:3).

Fakalaulauloto pe naʻe mei fēfē ha tupu fakataha hake mo Sīsū ʻi ha ʻapi pē ʻe taha.

ʻOkú ke pehē naʻe mei faingofua ange ʻa e tui kiate Iá kapau naʻá ke tupu fakataha hake mo Ia? Ko e hā hono ʻuhingá?

ʻOku tau ako ʻi he Sione 7 ki he anga e sio ʻa e niʻihi ʻo e “kāinga” ʻo Sīsuú kiate Iá (Sione 7:3, 5). ʻOku hangē ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ʻi heni ko e kāinga ki he ngaahi tokoua ʻo Sīsū naʻa nau faʻē tahá, ka ʻoku lava pe ke toe kau ai mo hono kāinga ofi kehé.

Lau ʻa e Sione 7:1–5, ʻo kumi ki he meʻa naʻe lekooti ʻe Sione fekauʻaki mo e kāinga ʻo Sīsuú.

Fakakaukau ke vahevahe ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

“Heʻikai maʻu mola pē ha fakamoʻoni ki he tuʻunga fakalangi ʻo Kalaisí pea mo e mālohi fai-fakahaofi ʻo ʻene ongoongoleleí koeʻuhí ko ha vā fakafāmili. ʻOku maʻu pē ia ʻi he talangofua fakataautaha ki he ngaahi fekau taʻengata ʻoku makatuʻunga ai hono maʻú. …

“ʻOku faʻa fai ʻa e lave makehe ki he ngaahi foha ʻo Siosefa mo Melé ko e ‘kāinga’ ʻo Sīsū. … Neongo naʻe ohi hake kinautolu ʻi he ʻapi pē ʻe taha pea nau ʻinasi ʻi he anga ʻofa [tokanga] ʻa Siosefa mo Melé, neongo naʻa nau ʻilo ki he ngaahi akonaki, ngāue fakafaifekau, mo e ngaahi mana ʻa Sīsuú tonu, naʻe teʻeki pē ke tali ʻe hono ngaahi kāinga ofi ko ʻení Ia ko e Mīsaiá” (Doctrinal New Testament Commentary, vōliume 3 [1965–73], 1:437).

Fakalaulauloto ki he fehuʻi ko ʻení: ʻOku lava fēfē ke ʻikai tui ʻa e niʻihi ʻo e fāmili tonu ʻo Sīsuú kiate Ia, neongo naʻa nau ʻiloʻi ʻEne ngaahi akonakí mo ʻEne ngaahi maná?

Hili hono fakatokangaʻi ʻe ʻEletā Makongikī ko e taimi naʻe hoko ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku lekooti ʻi he Sione 7, naʻe teʻeki ke “tali [ʻe hono kāingá] ko e Mīsaiá ia”, naʻá ne fakamatala ʻo pehē: “Ka ʻoku pehē naʻa nau ului kotoa kimui mai (Ngāue 1:14); ko e taha ʻo kinautolu naʻe ʻiloʻi ʻe Paula ko ‘[Sēmisi], koe tokoua ʻo e ʻEikí’ (Kalētia 1:19), naʻe malanga ʻi he ngāue fakaʻaposetoló; pea mo e toe taha, ko Siutasi, ʻa ia naʻá ne ui ia ko, ‘Sute, … tokoua ʻo [Sēmisí]’ (Sute 1), naʻá ne tohi ʻa e tohi ʻa Suté” (Doctrinal New Testament Commentary, 1:437).

ʻOku lekooti ʻi he Sione 7 ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi Selusalema lolotonga ʻa e Kātoanga ʻo e Ngaahi Fale Fehikitakí (vakai Sione 7:2). Lolotonga ʻa e kātoanga ko ʻení, ʻa ia “naʻe lau ʻe he [kau Siú] ko e lahi taha mo e fakafiefia taha ia ʻi he ngaahi kātoangá kotoa” (Bible Dictionary in the LDS English version of the Bible, “Feasts”), naʻe fononga ha kau Siu tokolahi ki Selusalema ke fakamanatu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá ki he fānau ʻa ʻIsilelí ʻi he taimi naʻa nau nofo ai ʻi he toafá hili ʻenau mavahe mei he nofo pōpula ʻi ʻIsipité (vakai Levitiko 23:39–43). Naʻa nau toe kātoangaʻi foki mo fakamālōʻia ʻa e fua ʻo e ngaahi ʻakau fuá mo e uité ʻi he taʻú (vakai ʻEkesōtosi 23:16). Naʻe feʻunga ʻa e kātoangá ni mo e ʻaho ʻe valu.

Fakatokangaʻi ʻi he Sione 7:3–4, naʻe fie maʻu ʻe he kāinga ʻo Sīsuú Ia ke ʻalu ki he Kātoanga ʻo e Ngaahi Fale Fehikitakí ʻi Selusalemá, ʻo pehē naʻa nau talaange kapau ko e Mīsaiá tonu Ia, ʻoku totonu ke ʻalu ki Selusalema pea fakahā ia ki he kakai kotoa aí.

Hangē ko hono lekooti ʻi he Sione 7:6–10, naʻe fili ʻa Sīsū ke fakatatali ʻEne ʻalu ki he kātoangá, ka naʻá Ne fakalotolahi ki Hono kāingá ke nau ʻalu. Hili ha ngaahi ʻaho mei he kamata ʻa e kātoangá, naʻá Ne aʻu fakapulipuli atu—mo ʻilo naʻe fie maʻu ʻe ha niʻihi ʻi he kau taki ʻo e kau Siú ke tāmateʻi Ia ka ʻoku teʻeki hokosia ʻa e taimi ke pekia aí.

Lau ʻa e Sione 7:11–13, ʻo kumi ki he meʻa naʻe tala ʻe he kakai ʻi Selusalemá fekauʻaki mo Sīsuú.

Hangē pe ko ia ʻi he taimi ʻo Sīsuú, ʻoku lahi ʻa e ngaahi fakakaukau kehekehe fekauʻaki mo Sīsū ʻi hotau taimí. ʻOku ʻilo mo fakamoʻoni ʻa e kakai ʻe niʻihi ko Ia ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá mo e Fakamoʻui ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē. ʻOku tui ha niʻihi ko Iá ko ha faiako pe palōfita māʻongoʻonga. Neongo iá, naʻe ʻi ai ha kakai ʻe niʻihi naʻe ʻikai ke nau tali ʻa e tuʻunga fakalangi ʻo Sīsū Kalaisí mo e moʻoni ʻo ʻEne ngaahi akonakí, pe naʻa nau ilifia ke ʻilo ʻoku nau muimui kiate Ia. ʻI he hoko atu hoʻo ako ʻa e Sione 7, kumi pe ʻe lava fēfē ke ke ʻilo ko Sīsū Kalaisi ho Fakamoʻuí pea ʻoku moʻoni ʻEne ngaahi akonakí.

Sione 7:14–36

ʻOku akoʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e kau Siú ʻi he temipalé

Naʻe hoko ʻa e temipalé ko ha feituʻu naʻe fakamaʻunga ki ai ʻa e ngaahi fakafiefia naʻe fakahoko lolotonga ʻa e Kātoanga ʻo e Ngaahi Fale Fehikitakí. Lau ʻa e Sione 7:14–15, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe Sīsū ʻi aí. Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻi hoʻo folofolá ʻa e tali ʻa e kakaí.

Naʻe ofo ʻa e kau Siú he lava ʻa Sīsū ʻo akonaki loloto mo potó, he naʻe ʻikai ke “poto,” pe naʻe akoʻi ʻe he kau lāpai Siú, pe ako ʻi honau ngaahi ʻapiakó. Lau ʻa e Sione 7:16–18, ʻo kumi ki he meʻa naʻe pehē ʻe Sīsū ʻe lava ke fai ʻe he kakaí kae lava ke nau ʻilo pe ʻoku moʻoni ʻEne tokāteliné, pe ngaahi akonakí. Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻa ia naʻá Ne ʻoange kia Sīsū ʻa e tokāteline naʻá Ne akoʻí.

  1. Tali ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻE lava fēfē ke ʻilo ʻe ha taha ʻoku moʻoni ko e ʻomi ʻa e tokāteline ʻa Sīsū Kalaisí mei he ʻOtuá?

    2. ʻOku tau ako mei he ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí ʻi he temipalé kapau te tau fai ʻa e finangalo ʻo e Tamai Hēvaní, te tau maʻu leva ha fakamoʻoni ʻo ʻEne tokāteliné. Fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻokú ke pehē ʻoku moʻoni ai ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení.

ʻĪmisi
President James E. Faust

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí : “ʻOku tau maʻu ha fakamoʻoni ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻaki ʻetau talangofua ʻo feinga ke moʻuiʻaki ʻa e ngaahi meʻa ko iá. Naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí, ‘Pea ko ia ia ʻe fai ki hono finangaló, te ne ʻilo ʻa e akonakí.’ [Sione 7:17]. ʻE maʻu ha fakamoʻoni ki he mahuʻinga ʻo e lotú ʻi he lotu fakamātoato mo moʻoni. ʻE maʻu ha fakamoʻoni ki he vahehongofulú ʻi hano totongi e vahehongofulú” (“Lord, I Believe; Help Thou Mine Unbelief,” Ensign pe Liahona, Nov. 2003, 22).

Ko e hā naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Fausi kuo pau ke tau fai ke maʻu ha fakamoʻoni ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí?

Manatuʻi naʻe ʻi ai ha niʻihi ʻo e kāinga ʻo Sīsuú naʻe teʻeki ke nau tui ko Ia ʻa e Mīsaia kuo talaʻofa maí, ka naʻe toki maʻu haʻanau ngaahi fakamoʻoni kimui pea naʻa nau ului. Naʻe mei tokoni fēfē ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻi ʻolungá ki he ngaahi mēmipa ko ia ʻo e fāmilí ke maʻu haʻanau ngaahi fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne ngaahi akonakí.

ʻĪmisi
Bonnie L. Oscarson

Hili ʻene lau ʻa e Sione 7:17, naʻe akonaki ʻa Sisitā Poni L. ʻOsikāsoni, ko e palesiteni lahi ʻo e Kau Finemuí, ʻo pehē: “ʻOku tau feinga he taimi ʻe niʻihi ke fakahoko fakaholomui ia. Hangē ko ʻení, mahalo te tau fai ʻeni: Te u fiefia ke moʻui ʻaki e fono ʻo e vahehongofulú, ka ʻoku fie maʻu ke u ʻuluaki ʻiloʻi pe ʻoku moʻoni. Mahalo ʻoku tau lotu ke maʻu ha fakamoʻoni ki he fono ʻo e vahehongofulú pea ʻamanaki ʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo tāpuakiʻi kitautolu ʻaki ha fakamoʻoni kimuʻa pea toki fakafonu e laʻi foaki vahehongofulú. ʻOku ʻikai ke ngāue pehē ia. ʻOku ʻamanaki mai e ʻEikí ke tau fakaʻaongaʻi e tuí. Kuo pau ke tau totongi vahehongofulu totonu maʻu pē ke maʻu ha fakamoʻoni ki he vahehongofulú. ʻOku ngāue ʻaki e sīpinga tatau ki he tefitoʻi moʻoni kotoa ʻo e ongoongoleleí, ʻo tatau ai pē pe ko e fono ʻo e angamaʻá, tefitoʻi moʻoni ʻo e teunga tāú, Lea ʻo e Potó, pe fono ʻo e ʻaukaí” (“Ke Ke Ului,” Ensign pe Liahona, Nov. 2013, 77).

ʻI hoʻo fakahoko ʻa e ongo ngāue hokó, kapau ʻokú ke ongoʻi ʻoku fuʻu fakafoʻituitui ʻa e meʻa kuo ueʻi koe ke ke tohi fekauʻaki mo ia ʻi ha taha ʻo e ongo ngāué pe fakatouʻosi, ʻe lava ke ke tohi hoʻo talí ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá pe ʻi ha laʻi pepa makehe pea tohiʻi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá kuó ke fakakakato ʻa e ngāué.

  1. Fakakakato ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻaki haʻo tohi fekauʻaki mo ha fekau pe tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí kuó ke ʻilo hono moʻoní ʻi hoʻo feinga ke moʻuiʻaki iá: ʻOku ou ʻilo ʻoku moʻoni koeʻuhí ko e taimi naʻá ku moʻuiʻaki ai iá, naʻá ku . Fakakaukau ke vahevahe ʻa e meʻa naʻá ke tohí mo ha taha ʻokú ke pehē ʻe lava ke tupulaki ʻi haʻane fanongo ki hoʻo fakamoʻoní.

  2. Tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ha moʻoni, fekau, pe akonaki ʻi he ongoongoleleí te ke saiʻia ke ke maʻu ha fakamoʻoni mālohi ange fekauʻaki mo ia. Hili iá pea tohi ʻa e meʻa te ke fai ke maʻu ai ha fakamoʻoni mālohi ange ki he moʻoni, fekau, pe akonaki ko iá ʻaki haʻo fakaʻaongaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni naʻá ke ako ʻi he Sione 7:17.

ʻOku pehē ʻi he Sione 7:19–36, naʻe talatukiʻi ʻe Sīsū ʻa e kau taki ʻo e kau Siú koeʻuhí ko e ʻikai ke nau tali ʻEne ngaahi akonakí mo ʻEne ngaahi maná pea mo ʻenau feinga ke tāmateʻi iá. ʻOku hā mai foki mei he ngaahi veesi ko ʻení naʻe fifili ha kakai tokolahi pe ko e Mīsaiá Ia, pea naʻe fekau mai ʻe he kau taulaʻeiki lahí mo e kau Fālesí ha kau ʻōfisa ke ʻave Ia.

Sione 7:37–53

ʻOku akonaki ʻa Sīsū fekauʻaki mo e meʻa-foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní

Fakakaukau ki ha taimi naʻá ke fieinua ai. Fakakaukauloto naʻá ke toʻo ʻi ho nimá ha ipu ʻoku maha. ʻE lato hoʻo fieinuá ʻi he ipu ʻoku mahá? Ko e hā ha toe meʻa kehe te ke fie maʻu?

Tuku ha kiʻi taimi ke ke ʻalu ai ʻo ʻomi haʻo ipu vai. ʻI hoʻo fai iá, fakakaukau ki he mahuʻinga ʻa e vaí ki hoʻo moʻuí. ʻE lava ke ke fai haʻo lotu fakamālō ki he Tamai Hēvaní ʻi hono ʻomi ʻa e vai maʻau mo ho fāmilí.

Naʻe ʻikai ha maʻuʻanga vai melie feʻunga ʻi he funga fonuá ʻi ʻIsileli ke fakalato ʻa e fie maʻu ʻa e kakaí. Naʻa nau maʻu moʻui ʻi he ʻuhá, ʻa ia naʻe fakafoʻou mai ai ʻenau ngaahi maʻuʻanga vaí. Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ki he founga naʻe hoko ai ʻa e vaí ko e konga ʻo e “taha ʻo e ngaahi taimi molumalu mo fakaofo taha ʻi he hū ʻa e kakai Siú” lolotonga ʻa e kātoanga naʻe fakahokó:

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

“ʻI he ʻaho takitaha ʻi he ʻaho ʻe valu ʻo e kātoanga ʻo e ngaahi Fale Fehikitakí, … naʻe hoko ko e angafai ʻa e taulaʻeikí ko e konga ʻo e ngāue ʻi he temipalé, ke ʻave ʻa e vaí ʻi ha ngaahi vaasi koula [hina] mei he ano vai Seiloamí, ʻa ia naʻe tafe mai ʻi lalo he temipalé, pea lingi ia ʻi he ʻōlitá. Pea naʻe hivaʻi leva ʻa e ngaahi lea ʻa ʻĪsaiá: ‘Koia te mou ʻutu ʻa e vai ʻi he fiefia mei he ngaahi matavai ʻo e moʻuí.’ ( ʻĪsaia 12:3 Pea ko e taimi tonu ʻeni ʻi he tumutumu ʻo e tui fakalotú naʻe haʻu ai ʻa Sīsū ʻo foaki ha ngaahi inu ko ha fakaneifua moʻui, ʻa ia ʻe lato ai ʻa e ngaahi uʻa fakalaumālie loloto taha ʻi he loto ʻoku fieinuá” (Doctrinal New Testament Commentary, 1:446).

Lau ʻa e Sione 7:37–39, ʻo kumi ki he meʻa naʻe foaki ʻe he Fakamoʻuí ki he kakaí.

ʻOku hā ʻi he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e Sione 7:39, “[naʻe talaʻofa ange [ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní] maʻanautolu ʻoku tuí, hilí iá naʻe hakeakiʻi ʻa Sīsū]” (Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Sione 7:39 ; toki tānaki atu ʻa e fakamamafá).

Ko e fakakaukau ʻoku ʻomi ʻi he kupuʻi lea “mei hono lotó” (Sione 7:38), ʻoku pehē ko e vai moʻuí ʻe ʻi loto pea ʻe tafe mai mei he tokotaha ʻoku tuí, kae ʻikai mei ha meʻa ʻi tuʻa. Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻi he Sione 7:39 ʻa e meʻa ʻoku fakafofongaʻi ʻe he vai moʻuí.

ʻOku pehē ʻi he Bible Dictionary, “[makatuʻunga ʻi ha ʻuhinga ʻoku ʻikai fakamatalaʻi kakato ʻi he folofolá, naʻe ʻikai ngāue kakato ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kau Siú lolotonga ʻa e ngaahi taʻu naʻe ʻāunofo ai ʻa Sīsū ʻi māmaní] (Sione 7:39; 16:7). ʻOku pau pē ko e ngaahi fakamatala ʻo pehē naʻe toki haʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní hili ʻa e toetuʻu ʻa Sīsuú, naʻe ʻuhinga ia ki he kuonga pē ko iá, he naʻe mahino ʻaupito pē naʻe ngāue ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he ngaahi kuonga kimuʻa aí. ʻIkai ko ia pē, naʻe lave pē ia ki he ʻikai ʻi ai ʻa e meʻa-foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, he naʻe ʻosi ngāue ʻa e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he taimi naʻe ngāue fakafaifekau ai ʻa Sione Papitaisó mo Sīsuú; he ka ne taʻeʻoua ia, naʻe ʻikai mei maʻu ʻe ha taha ia haʻane fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni naʻe akoʻi ʻe he kau tangata ko ʻení (Mātiu 16:16–17; vakai foki 1 Kolinitō 12:3)” (Bible Dictionary, “Holy Ghost”).

Makatuʻunga ʻi he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻi he Sione 7:37–39, ʻoku tau ako ai kapau te tau haʻu kia Sīsū Kalaisi mo tui kiate Ia, te tau fonuhia leva ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní. Ko kinautolu ʻoku fonu ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻoku nau lava ʻo takiekina ʻa e niʻihi kehé ke fai lelei.

  1. Fakamatalaʻi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ha taimi naʻe takiekina ai koe ʻe he (pe fonu ʻi he) Laumālie Māʻoniʻoní, pea hoko ai ke ke lava ʻo takiekina ha taha kehe ke fai lelei.

ʻOku tau lau ʻi he Sione 7:40–53, naʻe toe fakaʻamu pē ʻa e kau Fālesí ke puke pōpula ʻa Sīsū. Naʻe fanongo ʻa e kau tangata fekau naʻe ʻalu atu ke ʻave ʻa Sīsuú ki Heʻene malangá. Naʻa nau foki ʻo ʻikai ke puke pōpula Ia, pea naʻa nau tala ki he kau Fālesí ʻoku teʻeki ke nau fanongo ha taha ʻoku malanga ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí, pea ʻita ai ʻa e kau Fālesí. Naʻe fakamanatu ʻe Nikotīmasi, ʻa e Fālesi naʻe haʻu ki he Fakamoʻuí ʻi he poʻulí (vakai Sione 3:1–2), ki hono kaungā Fālesí mo e kau taulaʻeiki lahí, ko ʻenau fonó ʻe ʻikai fakangofua ai ke fakahalaiaʻi ha taha kae ʻoua kuo ʻoange hano faingamālie ke ʻomai haʻane tali.

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Sione 7 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘ahó ).

    Ko ha ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: