Laipelí
ʻIuniti 32, ʻAho 3: Fakahā 17–19


‘Iuniti 32: ‘Aho 3

Fakahā 17–19

Talateú

Naʻe mamata ʻa e ʻAposetolo ko Sioné ʻe tauʻi ʻe Pāpilone fakalaumālie, pe ko e maama ʻo e kau faiangahalá, ʻa e Lami ʻa e ʻOtuá pea ʻe ikunaʻi ʻe he Lamí ʻa e koví. ʻOku ui ʻa e Kāingalotú ke nau haʻu mei Pāpilone fakalaumālie, pea ʻe ui ʻa e kakai maʻa mo angatonú ki he kātoanga ʻo e taʻane ʻo e Lamí. Naʻe mamata ʻa Sioné ki he hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi ha mālohi lahi ke fakaʻauha ʻa kinautolu ʻoku fakafepaki kiate Iá.

Fakahā 17–18

ʻOku tomuʻa mamata ʻa Sione ki hono fakaʻauha ʻo Pāpilone fakalaumālié

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Lini G. Lōpini ʻo e kau Fitungofulú ʻo pehē, “ʻoku faingofua ange ke fakaʻehiʻehi mei he ʻahiʻahí ʻi he matuʻuaki ʻo e ʻahiʻahí” (“Avoid It” [Fakataha Lotu ʻa e ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí, ʻAho 17 ʻo Sepitema 2013], 1, speeches.byu.edu).

ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku faingofua ange ai ke fakaʻehiʻehi mei he ʻahiʻahí ʻi hono fakafepakiʻi iá?

Fakakaukau pe ko e hā ʻe lava ke hoko kapau ʻoku tau ʻi he feituʻu kuo pau ke tau matuʻuaki maʻu ai pē ʻa e ʻahiʻahí.

ʻI hoʻo ako ʻa e Fakahā 17–18, kumi ki ha moʻoni te ne tokoniʻi koe ke ke ʻilo e founga ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi ʻahiʻahi lahi mo e ngaahi angahala ʻa e māmaní.

ʻOku tau ako ʻi he Fakahā 16 naʻe mamata ʻa e ʻAposetolo ko Sioné ʻi heʻene mata meʻa-hā-maí ki ha kau ʻāngelo ʻe toko fitu te nau lilingi e ngaahi meʻa fakamamahi ki he kau angahalá ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Lau ʻa e Fakahā 17:1, ʻo kumi ki he meʻa naʻe pehē ʻe he taha ʻo e kau ʻāngelo ʻe toko fitú te ne fakahā kia Sione.

Fakatatau ki he Fakahā 17:15, ʻoku fakafofongaʻi ʻe he “ngaahi vai lahi” ʻa ia naʻe heka ai ʻa e fefiné (vakai, veesi 1) ʻa e kakaí mo e ngaahi puleʻanga ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi mo e ivi tākiekina ke puleʻí (vakai foki, 1 Nīfai 14:11).

Lau ʻa e Fakahā 17:2–6, ʻo kumi ki he ngaahi lea mo e ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau fakamatalaʻi ʻa e fefiné mo hono ivi tākiekina ʻi he māmaní. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea feʻauaki ʻi he veesi 2 ki he ngaahi ngāue ʻa e angaʻulí mo e taʻe-māʻoniʻoní.

ʻOku fakamatalaʻi fēfē ʻa e ivi tākiekina ʻo e fefiné ʻi he kau taki mo e kakai ʻo e mamaní ʻi he ki he veesi 2?

Ko e hā ʻokú ke pehē ʻoku fakafofongaʻi ʻi he Fakahā 17:6 ʻe he konā ʻa e fefiné ʻi he toto ʻo e Kau Māʻoniʻoní mo e toto ʻo e kakai ne mate fakamāʻatá? Fakatokangaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ofo ʻi he veesi ko ʻení ki he fakaʻohovale pe ko e meʻa fakaofo.

ʻE lava ke fakafofongaʻi ʻe he manu fekai ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Fakahā 17:3 ʻa Loma ʻi he kuonga ʻo Sioné kae pehē ki he ngaahi puleʻanga mo e ngaahi fonua faikovi ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí (vakai, Fakahā 17:8–13).

Lau ʻa e Fakahā 17:18, ʻo kumi ki he meʻa ʻoku fakafofongaʻi ʻe he fefiné.

ʻOku ʻuhinga ʻa e “kolo lahi” ʻi he veesi 18 ki Pāpilone fakalaumālie (vakai, Fakahā 14:8; T&F 133:14). Koeʻuhí ko e anga fakamāmani mo e faikovi ʻa Pāpilone ʻi he kuonga muʻá, pea koeʻuhí ko e feituʻu ia ne tauhi pōpula ai e fānau ʻo ʻIsilelí, ʻoku faʻa fakaʻaongaʻi ʻa Pāpilone ʻi he fakataipe ʻi he folofolá ke fakafofongaʻi ʻa e angahalá, anga fakamāmaní, ivi tākiekina ʻo e tēvoló ʻi he māmaní, mo e pōpula fakalaumālié (vakai foki, 1 Nīfai 13:1–9; 14:9–10).

Lau ʻa e Fakahā 17:14, ʻo kumi pe ko hai ʻe tauʻi ʻe he kau muimui ʻo Pāpiloné.

Ko e hā ʻa e ola ʻo e tau ko ʻení?

ʻOku tau ako mei he veesi ko ʻení ʻe ikunaʻi ʻe Sīsū Kalaisi e faiangahala ʻa e māmaní ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi pe tohiʻi ʻa e ngaahi lea ʻi he Fakahā 17:14 ʻoku akoʻi ai ʻa e moʻoni ko ʻení.

  1. Tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻa e founga ʻe tokoniʻi ai koe ʻi hoʻo ʻilo ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi hoʻo hoko ko ha tokotaha ʻoku muimui kia Sīsū Kalaisi.

ʻOku tau laukonga ʻi he Fakahā 18:1–3 naʻe fakahā ʻe ha ʻāngelo kehe ʻe taha e tō ʻa Papilone faiangahalá. Lau ʻa e Fakahā 18:4, ʻo kumi ki he meʻa naʻe fakahinohino ʻe he ʻEikí ke fai ʻe Hono kakaí.

Ko e hā e ngaahi ʻuhinga naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ki Hono kakaí ke nau haʻu ai mei Pāpiloné?

Ko e tefitoʻi moʻoni ʻe taha ʻoku lava ke tau ako mei he Fakahā 18:4 ʻe lava ke tokoni hono fakamavahe kitautolu mei he kovi ʻo e māmaní ke tau fakaʻehiʻehi mei he angahalá mo e ngaahi tautea ʻe hoko mai ki he kau faiangahalá ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Fakakaukau ke tohiʻi pe fakaʻilongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi hoʻo folofolá ʻi he tafaʻaki ʻo e Fakahā 18:4.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻOku tokoni fēfē ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí ke tau fakamavaheʻi kitautolu mei he kovi ʻo e māmaní?

    2. Ko e hā ha ngaahi pole ʻe lava ke fehangahangai mo e toʻu tupú ʻi heʻenau feinga ke fakamavaheʻi kinautolu mei he kovi ʻo e māmaní kae kei hokohoko atu ʻenau moʻui fakataha, ʻofa, mo feohi mo kinautolu ʻoku ʻikai ke tatau ʻenau tuʻunga moʻuí?

    3. Kuo tokoniʻi fēfē koe mo e niʻihi kehé ʻi he mavahe mei he ngaahi tākiekina mo e ngaahi angafai taʻemāʻoniʻoní ke fakaʻehiʻehi mei ha niʻihi ʻo e ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi angahala ʻa e māmaní?

Fakakaukau pe ko e hā ha ngaahi ivi tākiekina pe ngaahi angafai taʻemāʻoniʻoni ʻe fie maʻu ke ke fakamavaheʻi mei ai pea mo e founga te ke fai ai iá. Kole ki he Tamai Hēvaní ʻi he lotu ke tokoni atu ʻi hoʻo feinga ke fakamavaheʻi koe mei he ngaahi tākiekina mo e ngaahi angfai taʻemāʻoniʻoni ko iá.

ʻOku tau lau ʻi he Fakahā 18:5–24 naʻe mamata ʻa Sione ki he tō ʻa Pāpilone faiangahalá mo e mamahi ʻo hono kau poupoú.

Fakahā 19

Ko e mamata ʻa Sione ki he hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he mālohi ke fakaʻauha ʻa kinautolu ʻoku fakafepaki kiate Iá

ʻĪmisi
bride and groom

Fakakaukau ki he meʻaʻofa lelei taha te ke lava ke ʻoange ki hao mali ʻi he kahaʻú ʻi he ʻaho te mo mali aí.

ʻĪmisi
Elder Jeffrey R. Holland

Lau ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “Ko e meʻaʻofa lelei taha ʻe lava ke ke foaki ʻi ho ʻaho malí ki ho hoa taʻengatá ko ho tuʻunga lelei tahá—maʻa mo haohaoa mo moʻui taau foki ke maʻu mai ha haohaoa pehē” (“Personal Purity,” Ensign, Nov. 1998, 77).

Ko e hā ʻokú ke pehē ai ko e meʻaʻofa lelei taha te ke lava ʻo ʻoange ki ho malí ʻi he ʻaho hoʻomo malí ko hoʻo maʻa mo haohaoá?

ʻOku ʻi he Fakahā 19 ha talanoa fakatātā ki he nofo-malí ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakaʻaliʻali ʻa e Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e Fakamoʻuí. Fakatatau ki he Fakahā 19:1–6 naʻe mamata ʻa e ʻAposetolo ko Sioné ʻe fakahīkihikiʻi ʻe he kau māʻoniʻoní ʻa e ʻOtuá ʻi Heʻene ngaahi tautea ki he kau faiangahalá.

Lau ʻa e Fakahā 19:7, ʻo kumi pe ko e mali ʻa hai naʻe fakahā ʻe he ʻāngeló kia Sioné.

Ko e hā naʻe ʻilo ʻe Sione fekauʻaki mo e uaifi ʻo e Lamí?

ʻOku ʻuhinga ʻa e “taʻane ʻo e Lamí” (Fakahā 19:7) ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e Fakamoʻuí.

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

Lau e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻo kumi pe ko hai ʻa e fefine taʻane ʻo e Lamí: “ʻI he kuonga fakakosipeli ko ʻení, kuo pau ke hāʻele mai ʻa e tangata Taʻané, ʻa ia ko e Lami ʻa e ʻOtuá, ke maʻu hono malí, ʻa ia ko e Siasi ʻoku kau ai ʻa e kāingalotu faivelenga naʻa nau nofo ʻo tokanga ki heʻene toe hāʻele maí” (Mormon Doctrine, paaki hono uá [1966], 469).

Fakakaukau ki ha ngaahi founga ʻoku hoko ai ʻa e nofomalí ko ha fakataipe feʻunga ia hotau vā fuakava mo Sīsū Kalaisí. ʻI hoʻo fakalaulaulotó, fakakaukau ki he founga ʻoku hoko ai ʻa e malí ko ha vā fetuʻutaki ʻoku fie maʻu ai ʻa e tui faivelengá, feilaulaú, ʻofá, tukupaá, mo e falalá.

Lau ʻa e Fakahā 19:8–9, ʻo kumi pe ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he Kāingalotú ke nau mateuteu ai ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e Fakamoʻuí.

ʻOku lava ke fakafofongaʻi ʻe he tupenu hinehina ʻi he veesi 8 ʻa e haohaoá, maʻá, mo e māʻoniʻoní. Hangē ko ia ʻoku fakataipe ʻe he vala ʻo e uaifí ʻo e Lamí, ko e hā kuo pau ke tau fai ke ngaohi kitautolu ke tau mateuteu ki he hāʻele mai ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí?

Ko e moʻoni ʻe taha ʻoku tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení kapau ʻoku tau maʻa mo māʻoniʻoni, te tau mateuteu ki he hāʻele mai ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi pe tohiʻi ʻa e ngaahi lea ʻi he Fakahā 19:8 ʻoku akoʻi ai ʻa e moʻoni ko ʻení.

ʻOku ʻuhinga ʻa e lea tuku ʻi he Fakahā 19:8 ki he foaki. Ko e meʻaʻofa mei he ʻOtuá ʻa e maʻa mei he angahalá pea hoko ʻo māʻoniʻoní.

Fakakaukau ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení: Ko e hā kuo fai ʻe he ʻOtuá ke ʻomi ha founga ke tau maʻa ai mei he angahalá pea hoko ʻo māʻoniʻoni? Ko e hā ʻokú ke pehē ai ko e taha ʻo e ngaahi meʻaʻofa lelei taha te tau lava ʻo foaki ki he Fakamoʻuí ʻi he taimi ʻEne toe hāʻele maí ko haʻatau maʻa mo māʻoniʻoni?

Fakapapauʻi pe ko e hā ʻoku fie maʻu ke ke fai ke ke maʻa mo māʻoniʻoni koeʻuhí ke ke mateuteu ki he hāʻele mai ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Ngāue fakatatau ki he ngaahi ueʻi fakalaumālie ʻokú ke maʻú.

Lau ʻa e Fakahā 19:10, ʻo kumi pe ko e hā naʻe fai ʻe Sione hili ʻene fanongo ki he meʻa naʻe fakahā ʻe he ʻāngeló kiate iá. Naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ha mafai ki he ʻāngelo ko ʻení ke lea mo fakafofongaʻi ʻa Sīsū Kalaisi.

Ko e hā naʻe fakahā ʻe he ʻāngeló kia Sione ʻokú ne (ʻāngeló) maʻu pea ʻoku maʻu ʻe he kau tamaioʻeiki kehe ʻa e ʻOtuá?

ʻOku ʻuhinga ʻa e “laumālie … ʻo e kikité” (Fakahā 19:10) ki he meʻafoaki ʻo e fakahaá mo e ueʻi fakalaumālie mei he ʻOtuá, ʻa ia ʻe lava ai ha taha ke ne maʻu mo lea ʻaki ʻa ʻEne folofolá (vakai ki he Fakahinohino ki he Folofolá, “Kikité, Kikiteʻi,” scriptures.lds.org).

Ko e hā ha ngaahi founga ʻokú ke pehē ʻoku tatau ai ʻa e fakamoʻoní mo e kikité?

ʻE lava ke tākiekina koe ʻe haʻo maʻu ha fakamoʻoni kia Sīsū ke ke teuteu ki he Hāʻele ʻAngaua Maí?

Lau ʻa e Fakahā 19:11–16, ʻo kumi ki he ngaahi lea mo e ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau fakamatalaʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Heʻene Hāʻele ʻAngaua Maí. Lau foki ʻa e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Fakahā 19:15 (ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá scriptures.lds.org).

ʻOku fakataipe ʻa e hoosi hinehina ʻoku hā ʻi he Fakahā 19:11 ki ha kapa mo ha ikuna. ʻE hoko mai ʻa e Fakamoʻuí ke ikunaʻi ʻa e angahalá mo e faiangahalá.

Fakatokangaʻi ʻa e founga hono fakamatalaʻi e vala ʻo e Fakamoʻuí ʻi he Fakahā 19:13. ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “pulupulu kuo unu ʻi he totó” ʻe lanu tatau Hono kofú mo e lanu ʻo e totó. ʻOku fakataipe ʻa e lanu ko ʻení ki hono fakaʻauha ʻo e kau faiangahalá ʻi Heʻene hāʻele maí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 133:46–51), pea ʻe lava ke toe fakamanatu mai kiate kitautolu e mamahi naʻá Ne aʻusia lolotonga ʻEne Fakaleleí.

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

ʻĪmisi
Elder Neal A. Maxwell

“ʻI he tafe ʻa e taʻataʻá ʻi he ava kotoa pē, ʻoku pau naʻe lanu kulokula ʻahoʻaho Hono pulupulú ʻi Ketisemani!

“ʻOku ʻikai ha ofo ʻi he taimi ʻo e hāʻele mai ʻa Kalaisí, ʻe hāʻele mai ʻi he mālohi mo e nāunau, pea te Ne hāʻele mai ʻi he fakamanatu ʻo e teunga lanu kulokulá (vakai, T&F 133:48), ʻo ʻikai ngata pē ʻi hono fakafofongaʻi ʻa e tataʻoʻanga uaine ʻo e houhaú, ka ke fakamanatu foki kiate kitautolu naʻá Ne mamahi maʻatautolu ʻi Ketisemaní pea ʻi Kalevale!”” (“Overcome … Even as I Also Overcame,” Ensign, Mē 1987, 72).

Fakatatau ki he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Fakahā 19:15, naʻe mamata ʻa Sione ko e taimi ʻoku hoko mai ai ʻa e Fakamoʻuí ko e Tuʻi ʻo e ngaahi Tuʻí mo e ʻEikí ʻo e ngaahi ʻEiki (vakai, Fakahā 19:16), te Ne pule ki he ngaahi puleʻangá ʻaki e folofola ʻa e ʻOtuá. Naʻe mamata ʻa Sione ʻi he Fakahā 19:17 – 21, ki hono fakaʻauha ʻo kinautolu ne nau fakafepaki ki he Lami ʻa e ʻOtuá. Fakatokangaʻi ʻoku fakamahino ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e Fakahā 19:18 ʻoku ʻuhinga ʻa e “[kakai kotoa pē, ʻa e tauʻatāina mo e pōpula, ʻa e iiki mo e lalahi fakatouʻosi]” kiate “[kinautolu kotoa pē ʻoku fakafepaki ki he Lamí]”

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Fakahā 17–19 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (ʻaho)

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo ha mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: