Laipelí
ʻIuniti 9, ʻAho 4: Luke 3–4


ʻIuniti 9: ʻAho 4

Luke 3–4

Talateú

Naʻe malangaʻi ʻe Sione Papitaisó ʻa e fakatomalá mo fakamoʻoni ki he Mīsaia ʻe hāʻele maí. Naʻe papitaiso ʻa Sīsū Kalaisi ʻe Sione peá Ne toki ʻaukai ʻi he toafá ʻi ha ʻaho ʻe 40. Hili ʻene fononga ki Kālelí, naʻa fakahā ʻe Sīsū ki he kakai ʻi Nāsaletí ko Ia ʻa e Mīsaiá. Naʻe fakasītuʻaʻi Ia ʻe he kakai ʻo Nāsaletí, peá Ne fononga ai ki Kapaneume ʻo Ne fakamoʻui ai ʻa e mahakí mo kapusi kituʻa ʻa e tēvoló.

Luke 3:1–22

ʻOku kikite ʻa Sione Papitaiso kau kia Sīsū Kalaisi

Fakamoleki ha laui mōmeniti ke fakalaulauloto ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • Kuo ʻosi fakamataliliʻi pe manukiʻi koe ʻe ha taha koeʻuhí ko e mēmipa koe ʻo e Siasí?

  • Kuo ʻosi fakaoliʻaki pe fakakikihiʻi ʻe ha taha ha meʻa ʻokú ke tui ki ai pe ha tuʻunga ʻulungaanga ʻokú ke feinga ke ke moʻuiʻaki?

  • ʻOku ʻi ai ha ngaahi paati pe feohiʻanga ʻoku ʻikai fakaafeʻi koe ki ai pe naʻá ke ongoʻi taʻeoliʻia haʻo ʻi ai koeʻuhí ko hoʻo tui fakalotú?

ʻI hoʻo ako ʻa e Luke 3:1–22, kumi ki ha moʻoni ʻe lava ke ne fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻe lava ke ongoʻi ai ʻe kinautolu ʻoku nau kau ki he ongoongoleleí ʻi ha taimi ʻe niʻihi ʻoku nau mavahevahe mei he niʻihi kehé.

ʻI he malumalu ʻo e fono ʻa Mōsesé, naʻe ui ʻa e lakanga naʻá ne tokangaʻi ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ko e taulaʻeiki lahi. Neongo iá, ʻi heʻene aʻu mai ki he taimi ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí ʻi māmaní, kuo ʻosi nofo loto ʻa e faihalá ʻi he lakanga ʻo e taulaʻeiki lahí. Naʻe hoko foki ʻa e taulaʻeiki lahí ko e ʻulu fakapolitikale ʻo e fonuá, ka ʻi he taimi ko ʻení naʻe ʻikai fili ʻe he ʻOtuá ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e lakanga ko iá. Naʻe fili kinautolu ʻe he kau tangata ʻo hangē ko Hēlota mo ha kau ʻōfisa Loma kehe (vakai ki he Bible Dictionary, “High priest”).

Lau ʻa e Luke 3:2–6, ʻo kumi ʻi he veesi 2 ʻa e tokotaha naʻe lea ki ai ʻa e ʻOtuá kae ʻikai ko e kau taulaʻeiki lahí.

Fakamāʻopoʻopo angé ʻa e meʻa naʻe akoʻi ʻe Sione Papitaisó ki he kakaí ʻi he Luke 3:3–6. (ʻE lava ke maʻu ha toe tokoni kau ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe Sioné mei hono lau ʻa e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Luke 3:4–11 [ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá].)

ʻI he taimi ʻo Sioné, naʻe tui ʻa e kakai ʻe niʻihi koeʻuhí ko e hako kinautolu ʻo ʻĒpalahame, naʻa nau lelei ange ʻi he niʻihi kehé pe naʻe ʻofa lahi ange ʻa e ʻOtuá ʻiate kinautolu ko e kau ʻIsilelí. ʻOku lava ke pehē mo e kakaí he ʻahó ni ʻi haʻanau fakakaukau te nau ʻalu ki langi koeʻuhí pē ʻoku nau mēmipa ʻi he Siasí.

Lau ʻa e Luke 3:7–9, ʻo kumi ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe Sione ki he kau Siú ʻoku fie maʻu ke nau fai kae lava ke nau maʻu ʻa e fakamoʻuí. (ʻI he veesi 9, ko e fuá ko e fakataipe ia ki he ola ʻo e ngaahi fili ʻoku tau faí.)

Fakatokangaʻi ʻi he veesi 9 ʻa e meʻa ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke tupu ai ʻa e “fua leleí”, pe moʻui angatonu.

ʻOku tau lau ʻi he Luke 3:10–15 naʻe akoʻi ʻe Sione ki ha falukunga kakai pau ʻi he sosaieti Siú ʻa e founga ʻe lava ke nau fakatupu ai ha fua lelei ʻi haʻanau moʻui angatonu. Naʻe makehe ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa Sioné, pea naʻe pehē ʻe he niʻihi naʻa ko e Mīsaiá Ia.

Lau ʻa e Luke 3:16–17, ʻo kumi ki he meʻa naʻe pehē ʻe Sione ʻe fai ʻe he Mīsaiá ʻi he taimi ʻe haʻu aí.

Ko e kupuʻi lea “papitaiso ʻaki ʻe ia ʻa kimoutolu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní mo e afi” (Luke 3:16), ʻoku ʻuhinga ia ki he fakamaʻa mo e fakatapui ʻoku tau aʻusia ʻi he taimi ʻoku tau maʻu ai ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻe akonaki ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo pehē: “Kuo pau ke fanauʻi ʻa e taha kotoa ʻi he vaí mo e laumālié kae lava ke ne hū ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 90).

ʻE toe mahino ange ʻa e Luke 3:17, ka mahino ʻa e ʻuhinga hono fakamavevaheʻi ʻo e uité mei he kafukafú.

ʻĪmisi
separating wheat from chaff

ʻOku fakamavahevaheʻi ʻa e uité mei he kafukafú.

Hili hono toli pea paki (ko hono toʻo mavahe ʻa e foʻi uité mei he toenga ʻo e fuʻu uité) ʻo e uité, ʻe hanga leva ʻe he tokotaha faʻá ʻo ʻauʻau ʻa e foʻi uité. Ko e ʻauʻaú ko ha founga motuʻa ia naʻe ngāueʻaki ke fakamavahevaheʻi ʻa e fuaʻi uité mei he kafukafú (konga kituʻá) pea mo e kofukofú. ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he tokotaha ʻauʻaú ha sāvolo lahi pe huhu papa ʻoku ui ko e ī (fan) ke toloʻaki ʻa e uite kuo pakí ki he ʻeá. ʻE ʻave ai ʻe he matangí ʻa e konga maʻamaʻa angé, ʻa ia ko e kafukafu ia ʻoku ʻikai fie maʻú, kae ngangana hifo ʻa e ngaahi fuaʻi uité ko ʻene kiʻi mafamafa angé ki he falikí.

ʻI he fakataipe ʻa Sioné, ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fakafofongaʻi ʻe he uité?

Ko e hā nai ʻe lava ʻo fakafofongaʻi ʻe he kafukafú?

Ko e tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻe taha ʻoku akoʻi ʻi he Luke 3:16–17, ʻoku fakamavahevaheʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e kau māʻoniʻoní mei he kau faiangahalá.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Neongo ʻe toki hoko hono fakamavahevaheʻi aofangatuku ʻo e kau māʻoniʻoní mei he kau angahalá ʻi he ʻAho ʻo e Fakamaaú, ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ke hoko ai ʻa e muimui kia Sīsū Kalaisí mo e moʻuiʻaki ʻEne ongoongoleleí ke tataki ʻEne kau ākongá ke nau mavahe mei he kau angahalá he taimí ni?

    2. Ko e hā ʻoku fie maʻu ai ke mahino kiate kitautolu ʻe lava ke tau ongoʻi oku tau mavahe pe te tau mavahe mei he niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku tau kumi ai ke muimui kia Sīsū Kalaisi mo moʻuiʻaki ʻEne ongoongoleleí.

ʻOku lēkooti ʻi he Luke 3:18–22 naʻe haʻu ʻa Sīsū ke papitaiso ʻe Sione Papitaisó (vakai foki, Mātiu 3:13–17). Naʻe toki hoko kimui ai hono puke pōpula ʻe Hēlota ʻa Sione Papitaisó.

Luke 3:23–38

ʻOku tuku mai ʻa e tohi hohoko ʻo Sīsuú

ʻOku fakakau ʻi he Luke 3:23–38, ʻa hohoko ʻo Sīsuú. ʻOkú ne toe fakamoʻoni foki ko Siosefa “naʻe ui” (ka ʻoku ʻikai ko ia tonu) ko e tamai ʻa Sīsuú (Luke 3:23).

Luke 4:1–13

ʻOku ʻahiʻahiʻi ʻe Sētane ʻa Sīsū ʻi he toafá

ʻOku ʻi ai ʻa e fakamatala ʻi he Luke 4:1–13 kau ki he ʻaukai ʻa Sīsū ʻi he ʻaho ʻe 40 ʻi he toafá pea mo hono tekeʻi ʻa e ngaahi ʻahiʻahi ʻa Sētané (vakai foki ki he Mātiu 4:1–11).

Luke 4:14–30

ʻOku fakahā ʻe Sīsū Ko Ia ʻa e Mīsaiá

Fakakaukau ki he ngaahi foʻi lea ko ʻení: loto lavea, kuo lavea, pōpula, mo e kui. Kuó ke ongoʻi ʻi ha taimi ʻoku lava ke fakamatalaʻi ʻe ha taha pe lahi hake ʻo e ngaahi foʻi lea ko ʻení ʻa e ongo ʻokú ke maʻu fekauʻaki mo koé? ʻI hoʻo ako ʻa e Luke 4:14–30, kumi ki he ngaahi foʻi lea ʻokú ne akoʻi mai ʻa e founga naʻe ʻomai ai ʻa Sīsū Kalaisi ke fakamoʻui ʻa e loto mafesí mo huhuʻi ʻa e kau pōpulá.

ʻOku tau lau ʻi he Luke 4:14–17, hili ʻa e foki atu ʻa Sīsū mei he ʻaukaí mo hono ʻahiʻahiʻi ʻi he toafá, naʻe kamata ke Ne malanga ʻi he ngaahi fale lotu ʻi Kālelí. Naʻe vave pē ʻEne foki ki Nāsaleti ko Hono kolo tupuʻangá. Lolotonga ʻEne ʻi aí, naʻá Ne tuʻu ʻi he fale lotú ke lau mei he tohi ʻa ʻĪsaiá, ʻa ia naʻá ne kikite kau ki he misiona fakalangi ʻa e Mīsaiá.

Lau ʻa e Luke 4:18-20, ʻo kumi ki he meʻa naʻe kikiteʻi ʻe ʻĪsaia ʻe fai ʻe he Mīsaiá maʻá e kakaí. ʻE lava ke ke fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa ʻokú ke maʻú.

Lau ʻa e Luke 4:21, ʻo kumi ki he meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū kau ki he potufolofola naʻá Ne laú.

ʻI he pehē ko ia ʻe Sīsū kuo hoko ʻa e meʻa naʻe kikiteʻi ʻe ʻĪsaiá, ko ʻEne fakahā ia ko Ia ʻa e Mīsaia naʻe lau ki ai ʻa e kikité. Fakakaukau ke hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi hoʻo folofolá: Naʻe haʻu ʻa Sīsū Kalaisi ke fakamoʻui ʻa e loto mafesí mo huhuʻi ʻa kinautolu ʻoku maʻu nimā fakalaumālié.

Fakatatau ki he meʻa ʻokú ke ʻilo kau ki he ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí ʻi he māmaní, ko e hā ha ngaahi meʻa naʻá Ne fai naʻe fakakakato ai ʻa e kikite ko ʻení?

  1. Tali ‘a e fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá: Ko e hā ha ngaahi meʻa kuó ke sio ai ʻoku hā mai ai ʻa e founga ʻoku hokohoko atu ai ʻa e faifakamoʻui mo e huhuʻi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi hotau kuongá?

Lau ʻa e Luke 4:22, ʻo kumi ki he founga hono tali ʻe he kakai ʻo Nāsaletí ʻa e fakahā ko ia ʻe Sīsū ko e Mīsaia ia naʻa nau faʻa tatali ki aí.

ʻOku tau lau ʻi he Luke 4:23, naʻe ʻilo pē ʻe Sīsū ʻe fakafepakiʻi Ia ʻe he kakai ʻi Nāsaletí ke Ne fakamoʻoniʻi ko Ia ʻa e Mīsaiá ʻaki Haʻane toe fai ʻa e ngaahi mana naʻá Ne fakahoko ʻi Kapaneumé. Naʻe tali ki ai ʻa Sīsū ʻaki ʻEne lau ʻa e potufolofola ʻe ua ke akoʻi kiate kinautolu ha tefitoʻi moʻoni fekauʻaki mo e tuí.

ʻĪmisi
Elijah, widow of Zarephath, and her son

ʻIlaisiā, uitou ʻi Salifatí, pea mo hono fohá

Lau ʻa e Luke 2:24–27, ʻo kumi ki he ongo potufolofola naʻe lave ki ai ʻa Sīsuú. ʻE lava ke ke lau vave pē ʻa e talanoa kia ʻIlaisiā mo ha uitou ʻi Salifati 1 Ngaahi Tuʻi 17:1–16 pea mo e talanoa kia Neamani mo ʻIlaisa ʻi he 2 Ngaahi Tuʻi 5:1–14. Tuku ha tokanga makehe ki he meʻa naʻe fai ʻe he uitoú mo Neamani ke fakahaaʻi ʻaki ʻena tuí.

Ko e hā ʻa e ngaahi founga naʻe fakahaaʻi ai ʻe he uitou ʻi Salifatí mo Neamani ʻena tuí?

ʻOku mahuʻinga ke ʻiloʻi ko e ongo palōfita ʻi he Fuakava Foʻoú ko ʻIlaiase (ʻIlaisiā) mo ʻIlaisa naʻá na fakatou fai ha ngaahi mana maʻá e kakai ʻoku ʻikai ko ha kau ʻIsileli (kau Senitaile). Naʻe akoʻi ʻe Sīsū kia kinautolu ʻi Nāsaletí neongo naʻe ʻi ai ʻa e kau uitoú mo ha kau mahaki kilia ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kau ʻIsilelí, naʻe hoko ʻa e ngaahi maná ki ha ongo Senitaile koeʻuhí naʻá na maʻu ʻa e tuí mo tali ʻa e kau palōfita ʻa e ʻOtuá.

Koeʻuhí naʻe tokolahi ha kakai ʻi Nāsaleti naʻe ʻikai ke nau tui kiate Ia, naʻe ʻikai lahi ʻa e ngaahi mana naʻe fai ʻe Sīsū aí (vakai ki he Mātiu 13:54–58; Maʻake 6:1–6). ʻOku lava ke tau ako ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga fekauʻaki mo e tuí ʻi he taimi ʻoku tau fakafaikehekeheʻi ai ʻa e kakai ʻo Nāsaletí mo Neamani mo e uitou ʻi Salifatí: ʻI he taimi ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí, ʻe lava ke tau sio ki ha ngaahi mana ʻe hoko.

ʻĪmisi
Naaman and servant of Elijah

Neamani pea mo e tamaioʻeikí ʻa ʻIlaisiaá

  1. Tohi ha lisi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻo e ngaahi founga ʻe lava ke tau fakahaaʻi ai ʻetau tui kia Sīsū Kalaisi ko hotau Fakamoʻuí. Toe lau ʻa e Luke 4:18, mo fakakaukau ki he ngaahi founga ʻe fie maʻu ke ke fakahaaʻi ʻaki hoʻo tui kia Sīsū Kalaisí kae lava ke ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ko iá.

Lau ʻa e Luke 4:28–30, ʻo kumi ki he founga naʻe taliʻaki ʻe kinautolu naʻe ʻi he fale lotú ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsuú.

Fakalaulauloto ki he founga ʻoku fakahaaʻi ai ʻi he talanoa ko ʻení ʻa e founga ʻe fakamavahevaheʻi ʻaki ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e kau angahalá mei he kau angatonú (vakai ki he Luke 3:17).

Luke 4:31–44

ʻOku kapusi ʻe Sīsū ʻa e kau tēvoló pea fakamoʻui ʻa e mahakí

Lau ʻa e Luke 4:31–44, ʻo kumi ki he founga naʻe kehe ai ʻa e tali ʻa e kakai ʻi Kapaneumé mei he tali ʻa kinautolu ʻi Nāsaletí.

ʻOku fakahaaʻi fēfē ʻi he ngaahi talanoa ko ʻení ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻoku pehē ʻi he taimi ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí te tau lava ʻo maʻu ʻEne ngaahi tāpuakí?

  1. Fakaʻosi hoʻo ako ki he ʻaho ní ʻaki hono tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá haʻo fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi ko e Fakamoʻuí pea mo e ngaahi tāpuaki kuó ke aʻusia ʻi hoʻo fakahaaʻi hoʻo tui kiate Iá.

  2. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e Luke 3–4 peá u fakakakato ‘a e lēsoni ko ‘ení ‘i he (‘ahó).

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ʻilo makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: