Konifelenisi Lahi
Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Mālohinga ʻo e Toʻu Tupú
Konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2022


Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Mālohinga ʻo e Toʻu Tupú

Tuku hoʻo falalá kia Sīsū Kalaisi. Te Ne tataki koe ʻi he hala totonú. Ko Ia ho mālohingá.

Ne u ongoʻi ha ngaahi ueʻi mālohi ʻi hono teuteuʻi e pōpoaki ki he ʻaho ní, ke u lea ki he kau talavoú mo e kau finemuí.

ʻOku ou toe lea foki kiate kinautolu ne hoko kimuʻa ko ha toʻu tupu, naʻa mo kinautolu ʻoku ʻikai ke nau toe manatuʻi iá.

Pea ʻoku ou lea atu kiate kimoutolu kotoa ʻoku mou ʻofaʻi hotau kakai kei talavoú mo loto ke nau lavameʻa ʻi he moʻuí.

Kapau ʻokú ke ʻi he toʻu tangata kei tupu haké, ʻoku ou maʻu ha pōpoaki ʻoku fakatefito ia kiate kimoutolu mei hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

Ko e Pōpoaki ʻa e Fakamoʻuí Maʻaú

Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa kei talavou ʻofeina, kapau naʻe ʻi heni ʻa e Fakamoʻuí ʻi he taimí ni, ko e hā nai ha meʻa te Ne folofola ʻaki kiate koé?

ʻOku ou tui te Ne kamata ʻaki hono fakahaaʻi ʻEne ʻofa moʻoni ʻiate koé. Mahalo pē te Ne folofola mai ʻaki ia ʻi ha ngaahi lea, ka ʻe tafe mālohi ʻaupito mai foki ia—mei Hono ʻaó pē—ʻo ʻikai ha toe veiveiua, ʻo aʻu ki he tō loloto ki ho lotó, ʻo fakafonu kakato ai ho laumālié!

Ka, koeʻuhí he ʻoku tau vaivai kotoa mo ʻikai ke haohaoa, mahalo ʻe hoko mai ha ngaahi hohaʻa ki ho fakakaukaú pe ʻokú ke taau nai mo ʻEne ʻofá. Mahalo te ke manatuʻi hoʻo ngaahi fehalaākí, ngaahi taimi naʻá ke tukulolo ai ki he ʻahiʻahí, ngaahi meʻa ʻokú ke fakaʻamu ne ʻikai te ke fakahokó—pe fakaʻamu naʻe toe lelei ange hoʻo fakahoko iá.

ʻE ʻafioʻi ia ʻe he Fakamoʻuí, pea ʻoku ou tui te Ne fakafiemālieʻi ʻaki koe ʻa e ngaahi lea kuó Ne fakahoko ʻi he ngaahi folofolá:

‘Oua ʻe manavahē.1

“Oua ʻe tālaʻa.”2

“Mou fiefia.”3

“ʻOua naʻa mamahi homou lotó.”4

ʻOku ʻikai ke u tui te Ne fakatonuhiaʻi hoʻo ngaahi fehalaākí. He ʻikai ke Ne fakasiʻia kinautolu. ʻIkai, te Ne kole atu ke ke fakatomala—ke siʻaki hoʻo ngaahi angahalá, ke liliu, ka Ne lava ʻo fakamolemoleʻi koe. Te Ne fakamanatu atu kiate koe, naʻá Ne toʻo kiate Ia ʻa e ngaahi angahala ko iá ʻi he taʻu ʻe 2,000 kuohilí koeʻuhí ka ke lava ʻo fakatomala. Ko e konga ia e palani ʻo e fiefiá ne meʻaʻofa mai ʻaki ʻe heʻetau Tamai Hēvani ʻofeiná maʻatautolú.

Mahalo ʻe fakamanatu atu ʻe Sīsū hoʻo ngaahi fuakava naʻe fakahoko mo Ia—ʻi he taimi naʻá ke papitaiso ai mo fakafoʻou ia ʻi he taimi kotoa pē ʻokú ke maʻu ai e sākalamēnití—ʻo ke maʻu ai ha fehokotaki makehe mo Ia. Ko e faʻahinga fehokotaki ia ʻoku fakamatalaʻi ʻe he folofolá ko e haʻi fakataha koeʻuhí, ʻi Heʻene tokoní, te ke lava ai ʻo fua ha faʻahinga kavenga pē.5

ʻOku ou tui ʻe finangalo e Fakamoʻuí ke ke sio, ongoʻi, mo ʻiloʻi ko Ia hoʻo mālohingá. Pea ʻi Heʻene tokoní, he ʻikai ha fakangatangata ki he meʻa te ke malavá. ʻOku taʻe fakangatangata e meʻa te ke malavá. Te Ne finangalo ke ke vakai kiate koe ʻo hangē ko ʻEne ʻafio mai kiate koé. Pea ʻoku kehe ʻaupito ia mei he anga e vakai atu ʻa e māmaní kiate koé.

ʻE fakahā atu ʻe he Fakamoʻuí ʻi ha lea mātuʻaki mahino, ko ha ʻofefine pe foha koe ʻo ha ʻOtua Māfimafi. Ko hoʻo Tamai Hēvaní ʻa e tokotaha nāunauʻia taha ʻi he ʻunivēsí, ʻoku mohu ʻi he ʻofa, fiefia, haohaoa, māʻoniʻoni, maama, ʻaloʻofa, mo e moʻoni. Pea ʻe ʻi ai e ʻaho te Ne finangalo ke ke maʻu ʻEne meʻa kotoa pē.6

Ko e ʻuhinga ia hoʻo ʻi heni ʻi he māmaní—ke ako, tupulaki, mo fakalakalaka pea aʻusia e ngaahi meʻa kotoa pē ne makatuʻunga ai hono fakatupu koe ʻe he Tamai ʻi Hēvaní.

Ke lava ʻo fakahoko ʻení, naʻá Ne fekauʻi mai ʻa Sīsū Kalaisi ke hoko ko hoʻo Fakamoʻui. Ko e taumuʻa ia ʻo ʻEne palani lahi ʻo e fiefiá, Hono Siasí, ʻEne lakanga fakataulaʻeikí, ʻa e ngaahi folofolá—mo e meʻa kotoa pē.

Ko hoʻo ikuʻangá ia. Ko hoʻo kahaʻú ia. Ko hoʻo filí ia!

Moʻoní mo e Ngaahi Filí

ʻOku ʻi he uho ʻo e palani ʻa e ʻOtuá ki hoʻo fiefiá ʻa hoʻo mālohi ke filí.7 Ko e moʻoni, ʻoku finangalo hoʻo Tamai Hēvaní ke ke fili e fiefia taʻengatá fakataha mo Iá, pea te Ne tokoniʻi koe ke ke aʻusia ia, ka he ʻikai te Ne teitei fakamālohiʻi koe ke ke fai ia.

Ko ia ʻokú Ne fakaʻatā koe ke ke fili ʻa e: Māmá pe fakapoʻuli? Leleí pe koví? Fiefiá pe mamahí? Moʻui taʻengatá pe mate fakalaumālié?8

ʻOku ongo ngali faingofua ʻa e fili ko iá, ʻikai ko ia? Ka neongo ia, ʻi he māmani ko ʻení, ʻoku hangē ʻoku faingataʻa ange ia ʻi he tuʻunga ʻoku totonu ke ʻi aí.

Ko e palopalemá he ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo sio ki he ngaahi meʻá ʻo hangē ko ʻetau fakaʻamú. Naʻe fakatatau ia ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ki he fakaasiasi ʻi he “sioʻata fakapoʻupoʻuli.”9 ʻOku lahi e puputuʻu ʻi he māmaní fekauʻaki mo e meʻa ʻoku totonú mo e meʻa ʻoku halá. ʻOku mioʻi e moʻoní ia ke hā ngali lelei e koví pea hā ngali kovi e leleí.10

Ka ʻi hoʻo fekumi fakamātoato ki he moʻoní—moʻoni taʻengata ʻoku ʻikai ke feliliuakí—ʻe mahino lelei ange hoʻo ngaahi filí. ʻIo, te ke kei fepaki pē mo e ʻahiʻahí mo e faingataʻá. ʻE kei hoko pē ha ngaahi meʻa ʻoku kovi. Ngaahi meʻa ʻoku fakatupu fifili. Ngaahi meʻa fakamamahi. Ka te ke lavaʻi lelei ia ʻi hoʻo ʻiloʻi ko hai koe, mo e ʻuhinga ʻokú ke ʻi heni aí, pea mo e taimi ʻokú ke falala ai ki he ʻOtuá.

Ko e fē leva e feituʻu te ke maʻu mei ai e moʻoní?

ʻOku maʻu ia ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Pea ko e kakato ʻo e ongoongolelei ko iá ʻoku akoʻi ia ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.

Naʻe folofola ʻa Sīsū ʻo pehē, “Ko au ko e hala, mo e moʻoni, pea mo e moʻui: ‘oku ‘ikai haʻu ha tangata ‘e taha ki he Tamaí, kae ‘iate au.”11

ʻI he taimi ʻoku ʻi ai haʻo ngaahi fili mahuʻinga ke fakahokó, ko e fili lelei tahá ʻa Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongolelei kuo fakafoki maí. ʻI he taimi ʻoku ʻi ai haʻo ngaahi fehuʻí, ko e tali lelei tahá ko Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongolelei kuo fakafoki maí. ʻI he taimi ʻokú ke ongoʻi vaivai aí, ko Sīsū Kalaisi hoʻo mālohingá.

ʻOkú Ne foaki ʻa e mālohi ki he vaivaí; pea kiate kinautolu ʻoku ʻikai haʻanau mālohí, ʻokú Ne fakalahi ʻa e mālohí.

Ko kinautolu ʻoku tatali ki he ʻEikí ʻe fakafoʻou kinautolu ʻe Hono mālohí.12

Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú

Ke tokoni ke ke ʻiloʻi ʻa e Halá mo tokoni ke hoko e tokāteline ʻa Kalaisí ko ha ivi tākiekina fakahinohino ki hoʻo moʻuí, kuo teuteu ai ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ha maʻuʻanga tokoni foʻou, ko ha tatau ne toe vakaiʻi ʻo e Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú.

ʻĪmisi
Ko ha vakai fakalūkufua ʻo e Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú.

Kuo laka hake he taʻu ʻe 50 e hoko ʻa e, Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ko ha tataki ki ha ngaahi toʻu tangata ʻo e toʻu tupu ʻi he Siasí. ʻOku ou tauhi maʻu pē ha tatau ʻi hoku kató, peá u vahevahe ia mo e kakai ʻoku nau fieʻilo ki hotau tuʻunga ʻulungāngá. Kuo ʻosi fakaleleiʻi mo fakafoʻou ke ne matuʻuaki lelei ange ʻa e ngaahi ʻahiʻahi mo e ngaahi faingataʻa ʻi hotau kuongá. ʻE lava ʻo maʻu ʻi he ʻinitanetí e tatau foʻou ʻo e Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ʻi he ngaahi lea fakafonua kehekehe ʻe 50 pea ʻe lava foki ʻo maʻu ia kuo ʻosi paaki. ʻE hoko ia ko ha tokoni mahuʻinga ki hono fakahoko e ngaahi fili ʻi hoʻo moʻuí. Kātaki ʻo tali ia maʻau pea vahevahe ia mo ho ngaahi kaungāmeʻá.

ʻĪmisi
Ko e tatau ʻo e Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ki he 2022.

ʻOku fakahingoa ʻa e tatau foʻou ko ʻeni ʻo e Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ko e Ko ha Fakahinohino ki Hono Fai ha Ngaahi Filí.

Ke mahino ʻaupitó, ko e fakahinohino lelei taha te ke lava ʻo maʻu ki hono fai ha ngaahi filí ko Sīsū Kalaisi. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e mālohinga ʻo e toʻu tupú.

Ko ia ai ko e taumuʻa ʻo e Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ke tataki koe kiate Ia. ʻOkú ne akoʻi kiate koe ʻa e ngaahi moʻoni taʻengata ʻo ʻEne ongoongolelei kuo fakafoki maí—ngaahi moʻoni fekauʻaki mo koe, mo Ia, mo e meʻa te ke malava ke fakahoko ʻaki Hono mālohí. ʻOkú ne akoʻi kiate koe ʻa e founga ke fai ʻaki ha ngaahi fili māʻoniʻoni ʻo fakatefito ʻi he ngaahi moʻoni taʻengata ko iá.13

ʻOku toe mahuʻinga foki ke ke ʻilo e meʻa ʻoku ʻikai fakahoko ʻe he Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ʻOku ʻikai ke ne fai ʻe ia hoʻo ngaahi filí maʻau. ʻOku ʻikai ke ne talaatu ʻe ia kiate koe pe ʻoku “totonu” pe “ʻikai totonu” ʻa e fili kotoa pē te ke fehangahangai mo iá. ʻOku nofo taha ʻa e Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ʻi he makatuʻunga hoʻo ngaahi filí. ʻOku nofo taha ia ʻi he ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻinga, tefitoʻi moʻoni, mo e tokāteline kae ʻikai ko e tefitoʻi ʻulungaanga pau kotoa pē.

Kuo tataki maʻu pē kitautolu ʻe he ʻEikí ʻo fakafou ʻi Heʻene kau palōfitá, ʻi he hala ko iá. ʻOkú Ne kōlenga mai ke “fakatupulaki [ʻetau] malava fakalaumālie ke maʻu ʻa e fakahaá.”14 ʻOkú Ne fakaafeʻi kitautolu ke tau “fanongo kiate Ia.”15 ʻOkú Ne ui mai ke tau muimui ʻiate Ia ʻi ha ngaahi founga ʻoku māʻolunga mo māʻoniʻoni angé.16 Pea ʻoku tau ako ʻi ha founga tatau ʻi he uike kotoa pē ʻi he Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Aú.

ʻOku ou tui ʻe lava ʻe he fakahinohinó ʻo ʻoatu kiate koe ha fuʻu lisi lōloa ʻo e ngaahi vala ʻoku ʻikai totonu ke ke tuí, ngaahi lea ʻoku ʻikai totonu ke ke lea ʻakí, mo e ngaahi faiva ʻoku ʻikai totonu ke ke sio aí. Ka ʻe tokoni moʻoni nai ia ʻi ha siasi fakaemāmani lahi? ʻE teuteuʻi moʻoni nai koe ʻe he faʻahinga founga ko iá ki ha moʻui kakato ʻo e moʻui faka-Kalaisí?

Naʻe pehē ʻe Siosefa Sāmita, ‘ʻOku ou akoʻi kiate kinautolu e ngaahi tefitoʻi moʻoni totonú, pea ʻoku nau puleʻi pē ʻe kinautolu ʻa kinautolu.”17

Pea naʻe tala ʻe he Tuʻi ko Penisimaní ki hono kakaí ʻi he Tohi ʻa Molomoná, “ʻOku ‘ikai te u lava ‘o fakahā kiate kimoutolu ‘a e ngaahi meʻa kotoa pē ‘oku mou lava ai ‘o fai angahalá; he ‘oku lahi ha ngaahi hala mo ha ngaahi founga kehekehe, ‘io, ‘oku pehē fau honau lahí ‘oku ‘ikai te u faʻa lau ia.”18

Ne hoko atu e Tuʻi ko Penisimaní ʻo pehē, “Ka ʻoku ou lava ke fakahā kiate kimoutolu ʻa e meʻa ko ʻení, … faitotonu kiate kimoutolu mo hoʻomou ngaahi fakakaukaú, mo hoʻomou ngaahi leá, mo hoʻomou ngaahi ngāué, pea tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ʻo tui maʻu pē ki … hotau ʻEikí, ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo hoʻomou moʻuí.”19

ʻĪmisi
Ko e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí

ʻOku hala nai ke ʻi ai ha ngaahi lao? ʻIkai. ʻOku tau fiemaʻu kinautolu ʻi he ʻaho kotoa pē. Ka ʻoku hala ke nofo taha pē ʻi he ngaahi laó kae ʻikai ke nofo taha ʻi he Fakamoʻuí. ʻOku fie maʻu ke ke ʻiloʻi e ngaahi ʻuhingá mo e ngaahi foungá, pea toki fakakaukauʻi leva ʻa e ngaahi nunuʻa hoʻo filí. ʻOku fiemaʻu ke tuku hoʻo falalá ʻia Sīsū Kalaisi. Te Ne tataki koe ʻi he hala totonú. Ko Ia ho mālohingá.20

Ko e Mālohi ʻo e Tokāteline Moʻoní

ʻOku fakahā loto-toʻa ʻe he Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ʻa e tokāteline ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOkú ne fakaafeʻi loto-toʻa koe ke fakatefito hoʻo ngaahi filí ʻi he tokāteline ʻa Kalaisí. Pea ʻoku loto-toʻa ʻi hono fakamatalaʻi e ngaahi tāpuaki ʻoku talaʻofa mai ʻe Sīsū Kalaisi maʻanautolu ʻoku muimui ki Hono Halá.20

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo pehē: “Ko e taimi ʻe hoko ai hoʻo fakaʻamu lahi tahá ke tuku ke lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá [ʻi hoʻo moʻuí], …ʻe faingofua ange ha konga lahi ʻo hoʻo ngaahi filí. … Ko ha ngaahi palopalema lahi he ʻikai toe hoko ia ko ha palopalema! Ko koe ʻokú ke ʻiloʻi lelei taha ʻa e founga ke ke teuteu aí. ʻOkú ke ʻilo ʻa e meʻa ke ke mamata mo laukonga aí, feituʻu ke fakaʻaongaʻi ai ho taimí, pea mo e kakai ke ke feohi mo iá. ʻOkú ke ʻilo ʻa e meʻa ʻokú ke fie fakahokó. ʻOkú ke ʻilo ʻa e faʻahinga tokotaha ʻokú ke fie hokosi moʻoní.”21

Ko ha Tuʻunga ʻUlungaanga Māʻolunga Ange

ʻOku maʻu ʻe Sīsū Kalaisi ha ngaahi tuʻunga ʻulungaanga māʻolunga ʻaupito maʻa Hono kau muimuí. Pea ko e fakaafe ke fekumi fakamātoato ki Hono finangaló pea moʻui ʻaki ʻEne ngaahi moʻoní, ko e tuʻunga ʻulungaanga māʻolunga taha ia ʻoku malavá!

ʻOku ʻikai totonu ke makatuʻunga pē ʻa e ngaahi fili mahuʻinga fakatuʻasino mo fakalaumālié ʻi he fiemaʻu fakatāutahá, pe ko e meʻa ʻoku faingamālié pe manakoá.22 ʻOku ʻikai ke folofola mai e ʻEikí, “Fai ha meʻa pē ʻokú ke loto ki aí.”

ʻOkú Ne folofola mai, “Tuku ke lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá.”

ʻOkú Ne folofola mai, “Haʻu, ʻo muimui ʻiate au.”23

ʻOkú Ne folofola mai, “Moʻui ʻi ha founga māoniʻoni, māʻolunga, mo fakamatuʻotuʻa angé.”

ʻOkú Ne folofola mai, “Tauhi ʻeku ngaahi fekaú.”

Ko Sīsū Kalaisi ʻa hotau sīpinga haohaoá, pea ʻoku tau feinga ʻaki ʻa e ivi kotoa hotau lotó ke muimui kiate Ia.

Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa ʻofeina, tuku ke u toe fakaongo atu, kapau naʻe tuʻu ʻi heni e Fakamoʻuí he ʻahó ni, te Ne fakahaaʻi mai ʻEne ʻofa taʻe fakangatangata ʻiate koé, mo ʻEne falala kakato kiate koé. Te Ne talaatu te ke lava ke fai ʻeni. Te ka lava ʻo langa ha moʻui fonu ʻi he fiefiá mo e nēkeneká, koeʻuhí ko Sīsū Kalaisi hoʻo mālohingá. Te ke lava ʻo maʻu ʻa e loto-falala, nonga, malu, fiefia, mo e ongoʻi kau atu ʻi he taimí ni mo e taʻengatá, koeʻuhí he te ke maʻu kotoa ia ʻia Sīsū Kalaisi, ʻi Heʻene ongoongoleleí, ʻi Hono Siasí.

ʻOku ou fakamoʻoni molumalu ki he meʻá ni ko ha ʻAposetolo ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pea tuku atu ʻeku tāpuaki ʻi he loto-houngaʻia moʻoni mo e ʻofa atu kiate kimoutolu, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Luke 5:10; 8:50; 12:7; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 38:15; 50:41; 98:1.

  2. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 6:36.

  3. Mātiu 14:27; Sione 16:33; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 61:36; 68:6; 78:18.

  4. Sione 14:1, 27.

  5. Vakai, Mātiu 11:28–30.

  6. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:38.

  7. Mahalo te ke pehē naʻe fakataumuʻa e palani ʻa e Tamaí ke fakaʻatā koe ke fakahaaʻi hoʻo ngaahi fakaʻamú ʻi hoʻo ngaahi filí, koeʻuhi ke ke maʻu e ola kakato ʻo e meʻa ʻokú ke fakaʻamuá. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Teili G. Lenilani ʻo pehē, “Ko e taumuʻa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ʻi he tuʻunga fakaemātuʻá, ʻoku ʻikai ko e ʻai ʻEne fānaú ke nau faiʻa ia ʻoku totonú; ka ko e ʻai ʻEne fānaú ke nau fili ke fai ʻa e meʻa ʻoku totonú pea fakaiku ʻo hoko ʻo tatau mo Ia.” (“Mou Fili he ʻAhó Ni,” Liahona, Nōvema 2018, 104).04).

  8. Vakai, 2 Nīfai 2:26–27.

  9. 1 Kolinitō 13:12.

  10. Vakai, ʻĪsaia 5:20.

  11. Sione 14:6.

  12. Vakai, ʻĪsaia 40:29–31.

  13. ʻOku tau faʻa ʻiloa ʻi heʻetau hoko ko e Kāingalotú, ʻi he meʻa ʻoku tau fai mo ʻikai ke faí—ʻa hotau ʻulungāngá. ʻOku lava pē ke lelei ʻeni, ka ʻe toe lelei ange ke ʻiloʻi kitautolu he meʻa ʻoku tau ʻiló (ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻoku nau tākiekina hotau ʻulungāngá) pea mo e tokotaha ʻoku tau ʻiló (ko e Fakamoʻuí—mo e founga ʻoku tataki fakalaumālie ai ʻe heʻetau ʻofa kiate Iá ʻa ʻetau tōʻongá).

  14. Russell M. Nelson, “Fakahā maʻá e Siasí, Fakahā ki Heʻetau MoʻuíLiahonaMē 2018, 96.

  15. Vakai, Russell M. Nelson, “Fanongo Kiate Ia,” Liahona,, Mē 2020, 88–92.

  16. ʻOku fenāpasi lelei ʻa e fakahinohino foʻou ʻo e Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ʻa ia ne fakatefito ʻi he tefitoʻi moʻoní mo e ngaahi polokalama kehe ne toki fakafeʻiloaki mai ʻe he Siasi ʻo e Fakamoʻuí, ʻo kau ai e Malanga ʻAki ʻEku Ongoongoleleí, ngāue fakaetauhí, ko e naunau ʻoku fakatefito ʻi ʻapi ko e Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Aú, ko e polokalama ʻa e Fānaú mo e Toʻu Tupú, Faiako ʻi he Founga ʻa e Fakamoʻuí, mo e Tohi Tuʻutuʻuni Fakakātoa foʻoú. ʻOku mahino moʻoni hono langa hake ʻe he ʻEikí ʻa hotau malava fakalaumālié. ʻOkú Ne fakahaaʻi ha falala ʻoku fakaʻau ke lahi angé ki Hono kakai fuakavá ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.

  17. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita2007], 327.

  18. Mōsaia 4:29. ʻOku tatau ia mo e meʻa ne feinga e kau Fālesí he taimi ʻo Sīsuú ke faí. ʻI heʻenau feinga ke taʻofi e kakaí mei hono maumauʻi ʻo e fonó, naʻa nau fakatahatahaʻi ai ha ngaahi lao ʻe laungeau ʻo fakatefito ʻi heʻenau mahino ki he ngaahi tohi toputapú. Ko e maʻuhala ʻa e kau Fālesí ko ʻenau fakakaukau ʻe fakahaofi kinautolu ʻe heʻenau ngaahi laó. Pea ʻi he hā mai ʻa e Fakamoʻuí, ne ʻikai ke nau ʻiloʻi Ia.

  19. Mōsaia 4:30toki tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  20. Ko ha ʻuhinga ʻe taha hono fiemaʻu ha founga ʻoku fakatefito ʻi he tefitoʻi moʻoní he ʻaho ní, ko e tokolahi ange ʻa e ngaahi anga fakafonua kehekehe ʻi he Siasi ʻo e ʻEikí. ʻOku taʻengata mo fakaemāmani lahi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní. ʻOku ʻi ai e ngaahi tuʻutuʻuni pau pe founga ngāue ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá ʻe ngāue lelei he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi kae ʻikai ngāue lelei ia ʻi ha feituʻu ʻe niʻihi. Ko e meʻa ʻoku nau fakatahatahaʻi kitautolú ko Sīsū Kalaisi mo e ngaahi moʻoni taʻengata naʻá Ne akoʻí, neongo ka kehekehe ha ngaahi founga ngāue pau ʻi he fakalau atu ʻa e taimí kae pehē ki he ngaahi anga fakafonuá. Ko ia ai ko e palopalema ʻo hono lisi atu e meʻa kotoa ʻoku totonu ke faí mo ʻikai totonu ke faí ʻoku ʻikai koeʻuhí pē he ʻoku taʻe malava ia mo ʻikai ke tolonga. Ko hono palopalemá he ʻokú ne ofeʻi ʻe ia ʻetau tokangá mei he Tupuʻanga moʻoni ʻo hotau mālohí, ʻa hotau Fakamoʻuí, ʻa Sīsū Kalaisi.

  21. ʻI he ngaahi taʻu lahi kuohilí, naʻe lea ʻaki ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka e ngaahi lea mālohi ko ʻení: “ʻI he taimi ʻoku mahino ai ʻa e tokāteline moʻoní, ʻokú ne liliu ʻe ia ʻa e tōʻonga moʻuí mo e ʻulungāngá. ʻE vave ange hano fakaleleiʻi ʻo e ʻulungāngá ʻe he ako ki he ngaahi tokāteline ʻo e ongoongoleleí, ʻi hano fai ʻo ha ako pē ki he ʻulungāngá” (“Do Not Fear,” Liahona, May 2004, 79).

    Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ʻa e moʻoni tatau: “ʻOku ngāue ʻa e ʻEikí mei loto ki tuʻa. ʻOku ngāue ʻa e māmaní mei tuʻa ki loto. … ʻE ala liliu ʻe he māmaní e ʻulungaanga ʻo e tangatá, ka ʻe lava ʻe Kalaisi ke liliu ʻa e natula ʻo e tangatá.”(“Born of God,” Ensign, Nov. 1985, 6).

    ʻI he taimi ne mamata ai e palōfita ko ʻAlamaá ʻi he Tohi ʻa Molomoná ki he kovi ʻi he māmani naʻá ne nofo aí, naʻá ne tafoki ki he folofola ʻa e ʻOtuá koeʻuhí he naʻá ne ʻiloʻi ʻoku “mālohi lahi ange ʻene ngāué ʻi he fakakaukau ʻa e kakaí ʻi he heletā, pe ko ha toe meʻa kehe, ʻa ia kuo hoko kiate kinautolu—ko ia naʻe fakakaukau ai ʻa ʻAlamā ʻoku ʻaonga [ke] nau ʻahiʻahiʻi ʻa e ivi ʻo e folofola ʻa e ʻOtuá” (ʻAlamā 31:5

  22. Russell M. Nelson, “Tuku ke Lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuáLiahonaNōvema 2020, 94. Naʻe fakamahino mai ʻe Palesiteni Nalesoni e foungá ni ʻi heʻene akoʻi kitautolu ʻo kau ki hono fakaʻapaʻapaʻi ʻo e ʻaho Sāpaté: “ʻI hoku ngaahi taʻu kei talavou angé, naʻá ku ʻilo ai ki ha ngāue ʻa ha kakai kehe naʻa nau fakatahaʻi ha ngaahi lisi ʻo e ngaahi meʻa ke fai pea mo ha ngaahi meʻa ke ʻouaʻe fai ʻi he ʻaho Sāpaté. Naʻá ku toki ako kimui ange mei he folofolá ʻoku hoko ʻeku tōʻonga mo ʻeku fakakaukau ʻi he Sāpaté ko ha fakaʻilonga ʻi hoku vā mo ʻeku Tamai Hēvaní. ʻI he mahino ko iá, ʻoku ʻikai ke u toe fiemaʻu ʻa e ngaahi lisi ʻo e meʻa ke fai pe taʻe faí. Ko e taimi kuo pau ai ke u fai ha fili pe tuʻutuʻuni pe ʻoku taau ʻa e ʻekitivitī ko iá pe ʻikai mo e Sāpaté, ʻoku ou fehuʻi pē kiate au, ʻKo e hā ʻa e fakaʻilonga ʻoku ou fie foaki ki he ʻOtuá?’ Naʻe ʻai ʻe he fehuʻí ni ke mahino ʻaupito ʻeku ngaahi fili kau ki he ʻaho Sāpaté” (“ʻOku Fakafiefia ʻa e ʻAho Sāpaté,” Liahona, Mē 2015, 130).

  23. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā, “ʻe lava foki ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e angamāʻoniʻoní … ke tau vakai ʻo ope atu ʻi hotau ngaahi fiemālieʻangá mo e ngaahi fiemaʻu fakatāutahá ʻaki hono ʻomi ha fakakaukau mahuʻinga ʻo e moʻoni taʻengatá ʻi heʻetau foua e ngaahi tuʻunga, ngaahi pole, ngaahi fili mo e ngaahi aʻusia kehekehe ʻo e moʻui fakamatelié” (“Ko e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo ʻEku Ongoongoleleí,” Liahona, May 2021, 123–24).

  24. Luke 18:22