Konifelenisi Lahi
ʻOku Tau Lava ʻo Fakahoko Ha Ngaahi Meʻa Faingataʻa ʻo fakafou ʻIate Ia
Konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2022


ʻOku Tau Lava ʻo Fakahoko Ha Ngaahi Meʻa Faingataʻa ʻo fakafou ʻIate Ia

ʻOku tau tupulaki ʻi hotau tuʻunga fakaākongá ʻi heʻetau tui ki he ʻEikí lolotonga e ngaahi taimi faingataʻá.

Lolotonga e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí ʻi māmaní, naʻá Ne fakatokangaʻi ha tangata naʻe kui. Naʻe fehuʻi ange ʻe he kau ākonga ʻa Sīsuú, “Lāpai, ko hai naʻe fai angahalá, ʻa e tangatá ni, pe ko ʻene mātuʻá, naʻe fanauʻi kui ai iá?”

ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he tali pau, ʻofa mo fakamātoato ʻa e Fakamoʻuí ʻokú Ne ʻafioʻi hotau ngaahi faingataʻaʻiá: “Naʻe ʻikai faiangahala ʻa e tangatá ni, pe ko ʻene mātuʻá: ka ko e meʻa ke fakahā ʻiate ia ʻa e ngaahi ngāue ʻa e ʻOtuá.”1

Neongo ʻe hoko mai ha ngaahi faingataʻa ʻe niʻihi koeʻuhí ko ha talangataʻa ʻiloʻilo pau, ka ʻoku tau ʻilo ʻoku hoko mai ha konga lahi ʻo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí koeʻuhí ko ha ngaahi ʻuhinga kehe. Neongo pe ko e hā e tupuʻanga hotau ngaahi faingataʻaʻiá, ka ʻe lava ia ʻo hoko ko ha faingamālie maʻongoʻonga ke tau tupulaki ai.

Kuo ʻikai hao homau fāmilí mei he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí. Ne u saiʻia heʻeku tupu haké ʻi he ngaahi fāmili tokolahí. Ne u fakaʻofoʻofaʻia he ngaahi fāmili peheé, tautautefito ki he taimi ne u ʻilo ai e Siasí ʻi hoku taʻu hongofulu tupú mei heʻeku faʻētangata ko Sefó pea mo hono uaifí ʻi Takolati, Kaná.

ʻI heʻeku mali mo Hená, ne ma loto ke aʻusia e ngaahi meʻa ʻi homa tāpuaki fakapēteliaké, ʻa ia naʻe ʻasi ai ʻe tāpuekina kimaua ʻaki ha fānau tokolahi. Ka neongo ia, kimuʻa pea fanauʻi homa foha fika tolú, naʻe mahino kiate kimaua he ʻikai lava ʻe Hena ʻo toe fanauʻi ha pēpē ʻe taha. Meʻamālié, neongo ne fāʻeleʻi ʻa Kēneti ʻi ha tūkunga fakatuʻutāmaki fakatouʻosi kiate ia mo ʻene faʻeé, ka naʻá ne moʻui pē pea fakaakeake lelei mo ʻene faʻeé. Naʻe malava ke ne kamata kau kakato ki he moʻui homau fāmilí—kau ai ʻa e ʻalu ki he Lotú, ngaahi lotu fakafāmili fakaʻahó, ako folofolá, efiafi ʻi ʻapí, pea mo ha ngaahi ʻekitivitī fakatupulaki.

Neongo naʻe pau ke liliu ʻema ngaahi fakatuʻamelie ki ha fāmili tokolahí, ka ko ha meʻa fakafiefia ʻema moʻui ʻaki mo ʻema kiʻi fānau ʻofeina ʻe toko tolú e ngaahi akonaki mei he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmaní.” Naʻe toe ʻuhingamālie ange ki he tupulaki ʻeku tuí ʻa e muimui ki he ngaahi akonaki ko iá.

Hangē ko ia ʻoku ʻasi ʻi he fanongonongó: “ʻOku mahuʻinga ʻa e mali ʻa e tangatá mo e fefiné ki Heʻene palani taʻengatá. ʻOku maʻu ai ʻe he fānaú ha totonu ke fanauʻi kinautolu ʻi he ngaahi haʻi ʻo e nofo-malí, pea ke ohi hake kinautolu ʻe ha tamai mo ha faʻē ʻokú na tauhi ʻa e ngaahi fuakava ʻo e malí ʻi he faitōnunga kakato.”2 ʻI heʻemau feinga ke moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení, naʻe tāpuekina kimautolu.

Ka neongo ia, ʻi ha fakaʻosinga ʻo ha uike ʻe taha lolotonga ʻeku hoko ko ha palesiteni fakasiteikí, ne ma aʻusia mahalo ʻa e ʻahiʻahi faingataʻa taha ʻe ala fehangahangai mo ha mātuʻá. Ne foki homau fāmilí mei ha ʻekitivitī ʻa e Siasí ʻo fakataha ke maʻu meʻatokoni hoʻatā. Hili iá ne hū atu homa foha ʻe toko tolú ke vaʻinga ʻi homau ʻapí pē.

Naʻe toutou ongoʻi ʻe hoku uaifí ha ueʻi ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku hoko. Naʻá ne kole mai ke u vakaiʻi e fānaú lolotonga ia ʻema fufulu e ʻū meʻa ngaahi kaí. Ne u ongoʻi ʻoku nau malu pē koeʻuhí ne ma lava pē ʻo fanongo ki honau fanga kiʻi leʻó ʻenau vaʻinga fiefiá.

ʻI he faifai peá ma fakatou ʻalu atu ke vakaiʻi homa ngaahi fohá, ne ma moʻutāfuʻua hono maʻu homa foha māhina-18 ko Kēnetí ʻokú ne melemo ʻi ha kane vai, ʻo ʻikai ʻiloʻi ʻe hono ongo taʻoketé. Naʻá ma leleakiʻi ia ki he falemahakí, ka naʻe ʻikai toe felave ha feinga ke fakaake ia.

Naʻá ma ongoʻi mamahi ʻaupito ʻi he ʻikai ke ma maʻu ʻa e faingamālie ke ohi hake homa foha ʻofeiná ʻi he moʻuí ni. Neongo ne ma ʻilo ʻe hoko ʻa Kēneti ko ha konga homau fāmilí ʻo taʻengata, ka ne u fakatokangaʻi ʻeku fehuʻia e ʻuhinga ʻe tuku ai ʻe he ʻOtuá e meʻa fakamamahí ni ke hoko mai kiate au lolotonga ʻeku fakahoko e meʻa kotoa ne u lavá ke fua faivelenga hoku uiuiʻí. Ne u toki foki mai pē ki ʻapi mei hano fakakakato ha taha ʻo hoku ngaahi fatongia ngāue fakaetauhi ki he Kāingalotú. Ko e hā naʻe ʻikai lava ai ke ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá ʻeku fua fatongiá pea fakahaofi homa fohá mo homau fāmilí mei he fakamamahí ni? Ko e lahi ange ʻeku fakakaukau ki aí, ko e lahi ange ia ʻeku loto-mamahí.

Naʻe ʻikai teitei tukuakiʻi au ʻe hoku uaifí ʻi he ʻikai ke u ngāue ki he ngaahi ueʻi naʻá ne maú, ka ne u ako ha lēsoni liliu moʻui peá u fokotuʻu ha lao ʻe ua, ke ʻoua naʻa toe maumauʻi.

Lao 1: Fanongo mo talangofua ki he ngaahi ueʻi ʻoku maʻu ho uaifí.

Lao 2: Kapau ʻoku ʻikai ke ke fakapapauʻi ia ʻi ha faʻahinga ʻuhinga pē, toe foki pē ki he lao fika 1.

Neongo naʻe fakamamahi ʻa e aʻusiá, pea hokohoko atu ʻema tēngihiá, ka naʻe faifai pea fakamaʻamaʻa ʻema mafasia ne lōmekiná.3 Ne u ako mo hoku uaifí ha ngaahi lēsoni pau mei heʻema molé. Ne fakaʻau ke ma ongoʻi faaitaha pea haʻi kimaua ʻe heʻema ngaahi fuakava fakatemipalé; ʻokú ma ʻilo te ma lava ʻo maʻu ʻa Kēneti ko homa foha ʻi he maama ka hokó koeʻuhí naʻe fanauʻi ia ʻi he fuakavá. Ne ma maʻu foki ha aʻusia mahuʻinga ke ngāue fakaetauhi ki he niʻihi kehé pea ke kaungā-mamahi mo kinautolu. ʻOku ou fakamoʻoni kuo mōlia atu ʻema ongoʻi mamahí ʻi heʻema ngāue ʻaki e tui ki he ʻEikí. ʻOkú ma kei faingataʻaʻia pē, ka kuó ma ako mei he ʻAposetolo ko Paulá te ma lava ʻo “faʻa fai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻia Kalaisi ʻokú ne fakamālohiʻi [kitautolú]” ka tukutaha ʻetau tokangá kiate Ia.4

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni, “I hono tukutaha ʻetau tokangá he palani ʻa e ʻOtuá ki he fakamoʻuí … pea mo Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí, te tau lava ʻo ongoʻi fiefia ʻo tatau ai pē [pe] ko e hā e meʻa ʻoku hoko—pe ʻikai ke hoko—ʻi heʻetau moʻuí.” Naʻá ne toe pehē, “Oku haʻu ʻa e fiefiá meiate Ia pea koeʻuhí ko Ia.”5

ʻE lava ke tau fiefia mo fakafonu kitautolu ʻaki e fiemālié ʻi hotau ngaahi taimi faingataʻaʻiá. ʻOku hoko ʻa e ʻofa ʻoku tau ongoʻi koeʻuhí ko e Fakamoʻuí mo ʻEne Fakaleleí ko ha maʻuʻanga tokoni mālohi kiate kitautolu ʻi hotau ngaahi taimi faingataʻaʻiá. “ʻE lava ke fakaleleiʻi ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku taʻe-fakafiemālie [mo faingataʻa] ʻi he moʻuí ni ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.”6 Naʻá Ne fekau mai, “Te mou maʻu ʻa e mamahí ʻi māmani; ka mou loto toʻa; kuó u ikuʻi ʻa māmani.”7 Te Ne lava ʻo tokoniʻi kitautolu ke tau kātekina ha faʻahinga mamahi, mahamahaki mo ha faingataʻa pē ʻoku tau fehangahangai mo ia ʻi he moʻui fakamatelié.

ʻOku tau maʻu ha ngaahi talanoa fakafolofola ʻo ha kau taki maʻongoʻonga mo fakaʻeiʻeiki, hangē ko Selemaia, Siope, Siosefa Sāmita pea mo Nīfai, ʻa ia ne ʻikai te nau hao mei he ngaahi faingataʻa mo e ngaahi pole ʻo e moʻui fakamatelié. Ko ha kau tangata pē kinautolu ne nau ako ke talangofua ki he ʻEikí ʻo aʻu ki he ngaahi tūkunga fakamamahí.8

ʻI he ngaahi ʻaho fakamamahi ʻo Siosefa Sāmita ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií, naʻá ne tangi ʻo pehē: “ʻE ʻOtua, ʻokú ke ʻi fē? Pea ʻoku ʻi fē ʻa e fale ʻoku ʻufiʻufi ʻa ho fufūʻangá?”9 Naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa ke “kātakiʻi ia ke lelei”10 pea talaʻofa ange kapau te ne fai ia, ʻe ʻoange ʻe he ngaahi meʻá ni kotoa kiate ia ha aʻusia pea ʻe lelei kiate ia.11

ʻI heʻeku fakakaukau ki heʻeku ngaahi aʻusiá, ʻoku ou ʻiloʻi kuó u ako ha konga ʻo ʻeku ngaahi lēsoni mahuʻinga tahá lolotonga e ngaahi taimi faingataʻa taha ʻi heʻeku moʻuí, ʻa e ngaahi taimi ne u mavahe ai mei he fakafiefiemālié. Kuo teuteuʻi au ki hoku kahaʻú ʻe he ngaahi faingataʻa ne u foua ko ha toʻutupú, ngaahi faingataʻa lolotonga ʻeku ako fekauʻaki mo e Siasí ʻi he seminelí, ʻi heʻeku hoko ko ha papi ului foʻoú, pea ʻi heʻeku hoko ko ha faifekau taimi kakató pea mo e ngaahi pole ne u fepaki mo ia ʻi heʻeku akó, ʻi heʻeku feinga ke fua hoku ngaahi fatongiá pea ʻi hono ohi hake ha fāmilí. Ko e lahi ange ʻeku tali fiefia e ngaahi tūkunga faingataʻá ʻi he tui ki he ʻEikí, ko e tupulaki ange ia hoku tuʻunga fakaākongá.

ʻOku ʻikai totonu ke foʻou kiate kitautolu e ngaahi faingataʻa ʻi heʻetau moʻuí ʻi he taimi ʻoku tau hū ai ki he hala fāsiʻi mo lausiʻí.12 Naʻe ako ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e “talangofuá [ʻi] he ngaahi meʻa naʻá ne kātakiʻí.”13 ʻI heʻetau muimui ʻiate Iá, tautefito ki hotau ngaahi taimi faingataʻá, te tau lava ʻo tupulaki pea hoko ʻo hangē ko Iá.

Ko e taha ʻo e ngaahi fuakava ʻoku tau fakahoko mo e ʻEikí ʻi he temipalé, ke tau moʻui ʻaki e fono ʻo e feilaulaú. Kuo hoko maʻu pē ʻa e feilaulaú ko ha konga ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Ko ha fakamanatu ia ʻo e feilaulau fakalelei maʻongoʻonga ʻa Sīsū Kalaisi maʻanautolu kotoa pē kuo moʻui pe ʻe moʻui ʻi he māmaní.

ʻĪmisi
Kau faifekau ʻa ʻEletā Molisoní

ʻOku ou ʻiloʻi ʻoku fakakakato maʻu pē ʻe he ʻEikí ʻetau ngaahi holi māʻoniʻoní. Manatuʻi e tokolahi ʻo e fānau naʻe talaʻofa mai ʻi hoku tāpuaki fakapēteliaké? Kuo fakahoko e tāpuaki ko iá. Ne u ngāue mo hoku uaifí mo ha kau faifekau ʻe toko laungeau, mei ha ngaahi fonua ʻoku laka he 25, ʻi he Misiona Ghana Cape Coast. ʻOkú ma ʻofeina kinautolu ʻo hangē pē haʻama fānau tonú.

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku tau tupulaki ʻi hotau tuʻunga fakaākongá ʻi heʻetau tui ki he ʻEikí lolotonga e ngaahi taimi faingataʻá. ʻI heʻetau fakahoko iá, te Ne fakamālohia kitautolu ʻi he ʻaloʻofa mo tokoni mai ke fuesia hotau ngaahi kavenga mafasiá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.