Konifelenisi Lahi
Ko e Ivi ʻo e Folofolá
Konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2022


Ko e Ivi ʻo e Folofolá

ʻOku ʻi ai ha ivi ʻi he ngaahi lea ʻa e kau palōfita tonu ʻo e kuonga muʻá mo e lolotonga ní koeʻuhí ko ʻenau ngaahi leá ʻa e folofola ʻa e ʻEikí.

ʻOku tau lau ʻi he Tohi ʻa Molomoná fekauʻaki mo ha fili mahuʻinga naʻe fakahoko ʻe he palōfita ko ʻAlamaá ʻi ha veesi folofola manakoa. Kimuʻa pea tau vakaiʻi e ngaahi lea angamaheni ko iá, kātaki ka tau fakakaukau fakataha ki he ngaahi tūkunga faingataʻa naʻe fakahoko ai e fili ko iá.

Naʻe ʻi ai ha falukunga kakai, ne nau ui kinautolu ko e kau Sōlamí, ne nau mavahe mei he kakai Nīfaí1 pea fakataha ki he kauʻāfonua ʻo e fonua ofi ki he kau Leimaná.2 Naʻe toki ikuʻi pē ʻe he kakai Nīfaí e kau Leimaná ʻi ha tau ʻa ia ne fakapoongi ai ha kakai ʻe toko lauiafe,3 pea naʻe ʻi ai e “fuʻu manavahē [lahi] telia naʻa fetuʻutaki vā lelei ʻa e kau Sōlamí mo e kau Leimaná, ʻo hoko ia ko ha fuʻu mole lahi.”4 Makehe mei he ngaahi hohaʻa ʻo e taú, naʻe ʻilo ʻe ʻAlamā naʻe tafoki e kakai Sōlamí ʻa ia “kuo [ʻosi] malanga ʻaki ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá kiate kinautolú,”5 ʻo lotu tamapua mo nau “fakakoviʻi … ʻa e ngaahi hāʻeleʻanga ʻo e ʻEikí.”6 Naʻe mātuʻaki ongo ʻeni kia ʻAlamā pea “ko e tupuʻanga ia ʻo e fuʻu loto-mamahi lahi.”7

ʻI he vakai ʻa ʻAlamā ʻokú ne ʻi he ngaahi tūkunga faingataʻá ni, naʻá ne fifili pe ko e hā ʻoku totonu ke fakahokó. ʻI he fili naʻá ne fakahokó, ʻoku tau lau ai ha ngaahi lea kuo fakatolonga ke ueʻi mo fakahinohinoʻi kitautolu ʻi heʻetau foua e ngaahi tūkunga faingataʻa hotau kuongá.8

“Pea ko ʻeni, koeʻuhí kuo hoko hono malanga ʻaki ʻo e folofolá ko ha fuʻu meʻa ke takiakiʻi ai ʻa e kakaí ke fai ʻa ia ʻoku totonú—ʻio, naʻe mālohi lahi ange ʻene ngāue ʻi he fakakaukau ʻa e kakaí ʻi he heletā, pe ko ha toe meʻa kehe, ʻa ia kuo hoko kiate kinautolu—ko ia naʻe fakakaukau ai ʻa ʻAlamā ʻoku ʻaonga ke nau ʻahiʻahiʻi ʻa e ivi ʻo e folofola ʻa e ʻOtuá.”9

ʻI he ngaahi founga lahi naʻe mei lava ke fakaleleiʻi ai e palopalemá, naʻe tākiekina kinautolu ʻe he tui ʻa ʻAlamaá ke nau falala ki he ivi ʻo e folofolá. ʻOku ʻikai ko ha meʻa tupukoso hono fakahoko e ngaahi malanga fakaofo taha ʻoku maʻu ʻi he folofolá ʻi he hili pē ʻa e fili ko iá. ʻOku tau lau ʻi he vahe 32 mo e 33 ʻo e tohi ʻAlamaá ʻene malanga fisifisimuʻa kau ki he tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, pea ʻoku tau lau ʻi he vahe 34 ʻa e ngaahi akonaki mahuʻinga ʻa ʻAmuleki fekauʻaki mo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

Ngaahi fakatātā ʻo e Ivi ʻo e Folofolá

Ko e moʻoni, ʻoku tau lau ʻi he folofolá fekauʻaki mo e ngaahi tāpuaki fakaofo kuo lilingi hifo kiate kinautolu kuo nau fili ke ʻahiʻahiʻi e ivi ʻo e folofola ʻa e ʻOtuá ʻi heʻenau moʻuí.10 ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke fakalaulauloto ki ha sīpinga ʻe tolu ʻi hono taki ʻetau tokangá ki he Tohi ʻa Molomoná—ko ha tohi naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ko e “tohi fakahinohino ia ke tau hao ai ʻi he ʻaho kimui ní.”11

ʻUluakí, ʻi hono fakamanatu ʻe ʻAlamā ki hono kakaí e founga naʻe fakahaofi ai ʻe he ʻEikí ʻenau ngaahi tamaí, naʻá ne akoʻi: “Vakai, naʻá ne liliu honau lotó; ʻio, naʻá ne fafangu ʻa kinautolu mei he mohe maʻú, ʻo nau ʻā hake ki he ʻOtuá. Vakai, naʻa nau ʻi ha loto fakapoʻuli; ka neongo iá, naʻe fakamaama honau ngaahi laumālié ʻe he maama ʻo e folofola taʻengatá.”12 Mahalo ʻoku mou ongoʻi hangē ne mou ʻi he lotolotonga ʻo e fakapoʻulí. ʻOku vivili nai homou laumālié ki ha tākiekina fakalaumālie? Kapau ʻoku pehē, kātaki ʻo ʻahiʻahiʻi e ivi ʻo e folofola ʻa e ʻOtuá.

Uá, ʻi he fakakaukau ki hono fakaului ʻe he ʻEikí e kau Leimaná, ʻa ia naʻe mamata tonu ai ʻa ʻĀmoni ʻi heʻene hoko ko ha faifekaú, naʻá ne pehē, “Vakai, ko e toko lau afe nai ʻe fiha ʻo hotau kāingá ʻa ia kuó ne vete ange mei he ngaahi mamahi ʻo helí; pea kuo ngaohi ke nau hiva ʻaki ʻa e ʻaloʻofa huhuʻí, pea ʻoku tupunga ʻeni koeʻuhi ko e mālohi ʻo ʻene folofolá ʻa ia ʻoku ʻiate kitautolú.13 Kāinga, ʻoku ʻi ai ha tokolahi ʻi hotau haʻohaʻongá ʻoku fakaʻānaua ki ha taha ʻoku tau ʻofa ai ke ʻomi ke ne hiva ʻaki ʻa e ʻaloʻofa huhuʻí. ʻI heʻetau ngaahi feingá kotoa, tau manatuʻi muʻa ke tau ʻahiʻahiʻi ʻa e ivi ʻo e folofola ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku ʻiate kitautolú.

Tolú, ʻoku tau lau ʻi he tohi ʻa Hilamaní, “ʻIo, ʻoku tau vakai ko ia ia ʻe loto ki aí te ne puke ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku moʻui mo mālohí, ʻa ia ʻe taʻofi ʻa e kākā olopoto kotoa mo e ngaahi tauhelé mo e fakakaukau kākā kotoa pē ʻa e tēvoló, ʻo tataki atu ʻa e tangata [mo e fefine] ʻa Kalaisí ʻi he hala ʻoku fāsiʻi mo lausiʻí ki he ngutungutu ʻe taha ʻo e vanu taʻengata ʻo e mamahí … pea aʻutaki atu honau laumālié … ki he toʻukupu toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá ʻi he puleʻanga ʻo e langí.”14 ʻOkú ke fekumi nai ke siʻaki e kākā olopoto, ngaahi tauhele mo e fakakaukau kākā kotoa pē ʻa e tēvoló ʻi he loto-toʻa ʻi he ngaahi poto ʻo hotau kuongá? ʻOkú ke loto nai ke fakamoveteʻi e ngaahi ʻao ʻo e puputuʻu ʻoku tupu mei he hulu fau ʻa e ngaahi fakamatalá kae lava ke ke tokanga taha ange ki he hala ʻo e fuakavá? Kātaki ʻo ʻahiʻahiʻi e ivi ʻo e folofola ʻa e ʻOtuá.

ʻI heʻeku hoko tonu ko ha taha naʻe liliu ʻe he mālohi ʻo e folofolá, ʻoku ou fakamoʻoni fakataautaha ai ki he moʻoni ko ʻeni naʻe akoʻi lelei ʻe hotau palōfita ʻofeina ko Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní ʻo pehē: “Kiate aú, ʻoku hā mahino e mālohi ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi he liliu lahi ʻoku hoko ki he moʻui ʻa kinautolu ʻoku lau ia ‘ʻi he loto-fakamātoato mo e loto-moʻoni ʻo maʻu ʻa e tui kia Kalaisí.’ ʻOku siʻaki ʻe ha kau ului tokolahi ha ngaahi meʻa lahi ne nau ʻofa ai kae lava ke nau tauhi ki he ngaahi akonaki ʻo e tohi ko iá. … ʻE hoko ia ko hoʻo meʻangāue lelei taha ʻi hono ʻomi ʻo e ngaahi laumālié kia Sīsū Kalaisí.”15

Ko e Tupuʻanga ʻo e Iví

ʻI he ngaahi fakatātā ko ʻení mo ha ngaahi fakatātā kehe, ʻoku tau fakamoʻoni ai ki he ivi ʻo e folofola ʻa e ʻOtuá ʻi he moʻui ʻa ʻEne fānaú. ʻE lava ke tau fehuʻi, ko e hā e tupuʻanga ʻo e ivi pe mālohi ko iá?

ʻI heʻetau fakakaukau ki he fehuʻi ko ʻení, ʻoku mahuʻinga ke tau manatuʻi ʻoku ʻi ai ha ʻuhinga ʻe ua ʻo e kupuʻi lea “ko e folofolá” ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻi he folofolá. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā kimuí ni mai “ko e taha ʻo e ngaahi huafa ʻo Sīsū Kalaisí ‘Ko e Folofolá,’” pea ko e “ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí, ʻo hangē ko hono lekooti ʻi he folofola māʻoniʻoní, ʻoku ui foki ia ‘ko e folofolá.’”16

Naʻe fakahaaʻi ʻe he palōfita ko Nīfaí e fehokotaki ʻi he ongo ʻuhingá ni ʻi heʻene tohi ʻo pehē: “Tokanga ki he ngaahi folofolá ni pea tui kia Kalaisi; pea kapau ʻoku ʻikai te mou tui ki he ngaahi folofolá ni tui pē kia Kalaisi. Pea kapau ʻoku mou tui kia Kalaisi te mou tui ki he ngaahi folofolá ni, he ko e ngaahi folofola ia ʻa Kalaisi, pea kuó ne tuku ia kiate au.”17 Ko ia ai ʻoku tau ʻilo ʻoku ʻi ai ha ivi ʻi he ngaahi lea ʻa e kau palōfita tonu ʻo e kuonga muʻá mo e lolotonga ní koeʻuhí ko ʻenau ngaahi leá ʻa e folofola ʻa e ʻEikí.18 Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa ʻofeina, ʻoku mahuʻinga hono tali e foʻi moʻoni taʻengata ko ʻení ki heʻetau hao he ngaahi ʻaho fakaʻosí19 ʻi he taimi ko ia kuo kikiteʻi ʻe hoko ai ha “honge ki he fonuá, kae ʻikai ko e honge mā, pe ko e fieinu vai, ka ko e fanongo ki he ngaahi folofola [ʻa e ʻEikí].”20

ʻI hono aofangatukú, ko e ivi ʻo e folofola ʻa e ʻOtuá ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.21 ʻI he toe mahino ange kiate kitautolu ʻa e meʻá ni, te tau lava leva ʻo fokotuʻu ha fakafehokotaki mahuʻinga taʻengata ʻi he vahaʻa ʻo e fatongia ʻo ʻEne kau palōfitá pea mo e Huhuʻí Tonu. ʻE hanga ʻe heʻetau ʻofa kiate Iá, ʻetau holi ke ʻunu ʻo ofi ange kiate Ia pea maʻu ʻEne ʻofá,22 ʻo fakalotoa kitautolu ke tau ʻahiʻahiʻi e ivi ʻo e folofolá ʻi heʻetau moʻuí—ʻa e ivi fakatouʻosi ʻoku tafe mai meiate Ia ko hotau Fakamoʻui mo hotau Huhuʻi fakatāutahá23 pea mo e ivi ʻoku tafe mai meiate Ia ʻi he ngaahi lea ʻa “kinautolu ʻa ia kuo fili ʻe he ʻEikí.”24 Te tau lava ʻo fakafaikehekeheʻi, neongo e tokoni ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoni kehé ki heʻetau ako kau ki he Fakamoʻuí mo e ngaahi lea ʻo ʻEne kau palōfitá, ka he ʻikai ke nau teitei fetongi kinautolu. Kuo pau ke tau toutou keinanga,25 tonu mei he tupuʻangá.26

ʻOku ʻoatu ʻeku ʻofa kiate kimoutolu takitaha siʻoku kāinga ʻofeina. ʻI he ʻofa ko iá, ʻoku ou kole atu ai ke mou ʻahiʻahiʻi e ivi ʻo e folofola ʻa e Otuá, tautefito ki he Tohi ʻa Molomoná, ʻi he ʻaho kotoa pē hoʻomou moʻuí. ʻI homou fakahoko iá, te mou aʻusia ai e talaʻofa fakaepalōfita ko ʻeni meia Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní: “ʻOku ou palōmesi atu ʻi hoʻo ako [ʻi he faʻa lotu] e Tohi ʻa Molomoná he ʻaho kotoa pē, ʻe toe lelei ange ai hoʻo faituʻutuʻuní he—ʻaho kotoa pē. ʻOku ou palōmesi atu ʻi hoʻo fakalaulauloto ki he meʻa ʻokú ke akó, ʻe fakaava mai e ngaahi matapā ʻo e langí, pea te ke maʻu e tali ki hoʻo ngaahi fehuʻí mo e tataki ki hoʻo moʻuí. ʻOku ou palōmesi atu ʻi hoʻo fakaʻutumauku fakaʻaho he Tohi ʻa Molomoná, ʻe lava ke maluʻi koe mei he ngaahi kovi ʻo e kuongá.”27

ʻOku ou fakamoʻoni kuo tuku mai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní e folofolá koeʻuhí ʻokú Ne ʻofa haohaoa ʻiate kitautolu mo Ne finangalo ke tau takitaha foki ange ki ʻapi ʻo nofo fakataha mo Ia ʻo taʻengata. ʻOku ou fakamoʻoni “[ko e] Folofolá ko e kakano,”28ʻa Sīsū Kalaisi mo Hono mālohi ke fakahaofi mo huhuʻi kitautolú. ʻOku ou ʻilo ʻoku tafe mai Hono iví ʻo fakafou ʻi he ngaahi lea ʻa ʻEne kau palōfitá, ʻi he kuohilí mo e lolotonga ní fakatouʻosi.

Ko e lotu ia ʻa hoku lotó ke tau maʻu ʻa e poto mo e angavaivai ke pikitai29 ki he folofola ʻa e ʻOtuá pea mo nofo ʻi he hala ʻo e fuakavá ʻa ia ʻoku fakatau ki he hakeakiʻí mo e moʻui taʻengatá.30 Fakatauange ke hokohoko atu ʻetau aʻusia ʻa e liliu lahi kuo fakafaingamālieʻi maʻatautolu takitaha ʻo fakafou ʻi he ivi ʻo e Folofolá.31 ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.