Konifelenisi Lahi
ʻAi Ho Mālohí, ʻE Saione
Konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2022


ʻAi Ho Mālohí, ʻE Saione

ʻOku totonu ke tau takitaha vakaiʻi fakamātoato ʻi he faʻa lotu ʻa e ngaahi meʻa fakatuʻasino mo fakalaumālie ʻoku tau fakamuʻomuʻá.

Ko e ngaahi talanoa fakatātaá ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e founga fakafaiako taukei ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻI hono fakamatalaʻi mahinongofuá, ko e ngaahi talanoa fakatātā ʻa e Fakamoʻuí ko ha ngaahi talanoa ia naʻe fakafehoanaki ʻaki ʻa e ngaahi moʻoni fakalaumālié mo e ngaahi meʻa fakatuʻasinó mo e ngaahi aʻusia fakamatelié. Hangē ko ʻení, ʻoku fonu e ngaahi tohi ʻo e Fuakava Foʻoú ʻi he ngaahi akonaki ʻoku fakatatau ai e puleʻanga ʻo e langí ki ha tengaʻi mūsita,1 ki ha mataʻitofe mahuʻinga,2 ki ha ʻeiki mo ha kau ngāue ʻi heʻene ngoue vainé,3 ki ha kau taaupoʻou ʻe toko hongofulu,4 mo ha ngaahi meʻa kehe. Lolotonga e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi Kālelí, ʻoku pehē ʻe he folofolá, “naʻe ʻikai lea ia kiate kinautolu ka ʻi he fakatātā pē.”5

ʻOku ʻikai faʻa fakahaaʻi fakaʻauliliki ʻa e ʻuhinga pe pōpoaki ʻo ha talanoa fakatātā. Ka, ʻoku fakahā pē ʻe he talanoá ʻa e moʻoni fakalangí ki ha taha ʻo fakatatau mo ʻene tui ki he ʻOtuá, teuteu fakalaumālie fakafoʻituituí, mo e loto fie akó. Ko ia, kuo pau ke fakaʻaongaʻi ʻe he tokotahá ʻa e tauʻatāina ke filí pea toutou “kole, kumi, mo tukituki”6 ke ʻilo ʻa e ngaahi moʻoni kuo fūfuuʻi ʻi ha talanoa fakatātā.

‘Oku ou lotua fakamātoato ke fakahinohinoʻi kitautolu takitaha ‘e he Laumālie Māʻoniʻoní ‘i heʻetau fakakaukauʻi ko ʻeni e mahuʻinga ʻo e talanoa fakatātā ʻo e kātoanga taʻane fakatuʻí.

Ko e Kātoanga Taʻane Fakatuʻí

“Pea lea ʻa Sīsū ʻo toe pehē ange kiate kinautolu ʻi he fakatātā,

“ʻOku tatau ʻa e puleʻanga ʻo e langí mo e tuʻi ʻe toko taha, ʻa ia naʻe fai ʻa e kātoanga ʻi he taʻane ʻa hono fohá,

“ʻO ne fekau atu ʻene kau tamioʻeikí ke ui ʻa kinautolu naʻe tala ki ai ʻa e taʻané: ka naʻe ʻikai te nau fie haʻu.

“Pea toe fekau atu ʻe ia ʻa e kau tamaioʻeiki kehe, ʻo ne pehē, Fakahā kiate kinautolu naʻe tala ki aí, Vakai, kuo ʻosi ʻeku teu ʻa e kaí: kuo tāmateʻi ʻeku fanga pulu mo e fanga manu sino, pea kuo ʻosi hono teu ʻo e meʻa kotoa pē: haʻu ki he taʻané.

“Ka naʻa nau fakavaʻivaʻinga ʻaki ia, ʻo takitaha ʻalu, ko e taha ki heʻene ngoue, ko e taha ki heʻene meʻa fakatau.”7

ʻI he kuonga muʻá, ko e taha ʻo e ngaahi ouau fakafiefia taha ʻi he moʻui ʻa e Siú, ko ha kātoanga mali—ko ha ouau ia naʻe lele ʻo uike ʻe taha pe ua. Ko e faʻahinga meʻa peheé naʻe fiemaʻu ki ai ha palani fakaʻauliliki, pea naʻe talaki kei mamaʻo ki he kau fakaafé, mo toe ʻoatu ha fakamanatu ʻi he ʻuluaki ʻaho ʻo e ngaahi fakafiefiá. Naʻe lau ha fakaafe mali peheni mei ha tuʻi ki hono kakaí, ko ha tuʻutuʻuni. Ka, ko e tokolahi ʻo e kau fakaafe ʻi he talanoa fakatātaá ni, naʻe ʻikai ke nau omi.8

“Ko e fakafisi ko ia ke ʻalu ki he kātoanga ʻa e tuʻí naʻe hoko ia ko ha fakafetau moʻoni ki he mafai fakatuʻí mo ha tukuhifo fakafoʻituitui ki he tuʻi lolotongá mo hono ʻaló, fakatouʻosi. … ʻOku fakahoʻata mai ʻe he ʻalu ʻa e tangata ʻe taha ki heʻene ngoué mo e taha ki heʻene [pisinisí]”9 ʻa e ngaahi meʻa kehe ne nau fakamuʻomuʻá mo e matuʻaki taʻe-tokaʻi e finangalo ʻo e tuʻí.10

ʻOku hoko atu ʻa e talanoa fakatātaá:

“Pea toki pehē ʻe ia ki heʻene kau tamaioʻeikí, Kuo ʻosi hono teu ʻa e kātoanga taʻané, ka ko kinautolu kuo tala ki aí, ʻoku ʻikai ʻaonga.

“Ko ia, mou ʻalu ki he ngaahi hala motuʻá, pea ko kinautolu te mou ʻiló, fakahā ki ai ʻa e taʻané.

“Pea naʻe ʻalu atu ai ʻa e kau tamaioʻeiki ko iá ki he ngaahi hala motuʻá, ʻo [fakatahaʻi] kotoa [ʻa kinautolu] naʻa nau ʻiló, ʻa e kovi mo e lelei: pea tokolahi ai ʻa e kakai ʻi he taʻané.”11

Ko e anga fakafonua ʻi he ngaahi ʻaho ko iá, ne hanga ʻe he ʻeiki ʻo e kātoanga taʻané—pea ʻi he talanoa fakatātaá ni, ko e tuʻí—ʻo foaki ʻa e teunga ki he kau fakaafe ki he taʻané. Ko e faʻahinga teunga taʻane peheé ko ha ʻū pulupulu faingofua pē, pea ʻikai hano fōtunga makehe ʻa ia naʻe tui ʻe he taha kotoa naʻe ʻi he kātoangá. ʻI he foungá ni, naʻe toʻo ʻaupito ʻa e fakakalakalasí mo e fakatuʻutuʻungá, pea lava e taha kotoa ʻi he kātoangá ʻo feohi ʻi he tuʻunga tatau.12

Ne ʻikai mei lava ʻe he kakai naʻe fakaafeʻi mei he ngaahi hala motuʻá ke maʻu ha taimi pe founga ke fakatau ʻa e teunga totonú, ʻi he teuteu ki he kātoangá. Ko ia ai, ʻoku ngalingali naʻe foaki ʻe he tuʻí ʻa e ngaahi teunga ki he kau fakaafé mei heʻene tukuʻanga valá. Naʻe ʻoange ki he taha kotoa ha faingamālie ke nau tui ʻa e ngaahi teunga fakatuʻí.13

Ko e taimi naʻe hāʻele atu ai e tuʻí ki he fale ʻo e taʻané, naʻe ʻafio ki he matangá peá ne ʻafioʻi ʻi he vave tahá ha fakaafe ne makehe, naʻe ʻikai ke tui hano kofu taʻane. Naʻe taki mai ʻa e tangatá, pea folofola ange ʻa e tuʻí, “[Kaungāmeʻa], naʻe [fēfē] hoʻo hū mai ki heni ʻoku ʻikai haʻo kofu taʻané? Pea fakalongo pē ia.”14 Ko hono moʻoní, naʻe fehuʻi ange ʻa e tuʻí, “Ko e hā ʻoku ʻikai ke ke tui ai ha kofu taʻané, neongo naʻe ʻoatu e taha kiate koe?”15

Naʻe mahino naʻe ʻikai teunga lelei ʻa e tangatá ki he ouau mahuʻingá ni, pea ʻoku fakahaaʻi ʻe he kupuʻi lea “Pea fakalongo pē iá” naʻe ʻikai ha ʻuhinga ʻa e tangatá.16

ʻOku ʻomi ʻe ʻEletā Sēmisi E. Talamesi ʻa e fakahinohino ko ʻeni fekauʻaki mo e mahuʻinga e tōʻonga ʻa e tangatá: “ʻOku mahino mei he tūkungá naʻe halaia e fakaafe ne ʻikai teungá ʻi he taʻetokangá, taʻefakaʻapaʻapá, pe ko ha toe meʻa fakamamahi ange. Naʻe tomuʻa fakaʻatuʻi lahi e tuʻí, ʻo ne ʻeke pē pe naʻe founga fēfē ʻa e hū taʻe-teunga taʻane mai ʻa e tangatá. Kapau naʻe lava ʻa e tangatá ʻo fakamatalaʻi ʻene ʻasi makehé, pe ʻi ai haʻane ʻuhinga lelei ki ai, pau pē naʻe mei lava pē ia ʻo lea; ka ʻoku talamai naʻá ne fakalongo pē. Ko e fekau ʻa e tuʻí ne fai tauʻatāina ia ki he taha kotoa naʻe maʻu ʻe heʻene kau tamaioʻeikí; ka naʻe pau ke nau takitaha hū ʻi he matapaá ki he palasí; pea kimuʻa ke nau aʻu ki he loki keinangaʻangá, ʻa ē ʻe ʻafio tonu ai ʻa e tuʻí, ne pau ke nau takitaha tui e teunga totonú; ka ko e tokotaha ne ʻikai teunga totonú, naʻe hū mai ia ʻi ha founga kehe; ʻo ʻikai fou mai ʻi he kau tangata leʻo he matapaá, ko ha taha ia ne hū noaʻia.”17

Naʻe pehē ʻe ha taha faʻutohi Kalisitiane ko Sione O. Liiti, naʻe fakafōtunga ʻe he ʻikai fie tui ʻe he tangatá ʻa e teunga taʻané ha “taʻe-fakaʻapaʻapa lahi moʻoni ki he tuʻí mo hono ʻaló fakatouʻosi.” Naʻe ʻikai ngata pē ʻi he ʻikai ke ʻi ai hano teunga taʻané; ka, ne fili pē ia ke ʻoua te ne tui ha teunga taʻane. Naʻá ne fakafisi ʻo angatuʻu ke ne teunga totonu ki he kātoangá. Naʻe vave mo mahino e tuʻutuʻuni ʻa e tuʻí: “Haʻi hono vaʻé mo e nimá, pea ʻave ʻo lī ia ki he poʻuli ʻi tuʻa-ʻaá; pea ʻe ʻi ai ʻa e tangi mo e fengaiʻitaki ʻo e nifó.”18

ʻOku ʻikai makatuʻunga pē e fakamaau ʻa e tuʻí ki he tangatá ʻi he ʻikai ha teunga taʻané—ka, ko hono moʻoní, “naʻe fakapapau pē ia ke ʻoua te ne tui ha teunga taʻane. Naʻe fiemaʻu ʻe he tangatá … ʻa e lāngilangi ke kau atu ki he kātoanga taʻané, ka … naʻe ʻikai fie muimui ia ki he founga ʻa e tuʻí. Naʻá ne fie fakahoko pē ʻe ia ʻene founga pē ʻaʻana. Naʻe fakahaaʻi ʻe he ʻikai hano kofu totonú ʻa ʻene loto-fakafetau ki he tuʻí mo ʻene fakahinohinó.”19

ʻOku Ui ʻa e Tokolahi, ka ʻOku Fili ʻa e Tokosiʻi

ʻOku toki fakaʻosi leva e talanoa fakatātaá ʻaki e potufolofola mahino ko ʻení: “He ʻoku ui ʻa e tokolahi, ka ʻoku fili ʻa e tokosiʻi.”20

Ko e meʻa mālié, ko hono fai ʻe Siosefa Sāmita ʻa e kiʻi liliu ko ʻení ki he veesi ko ʻeni meia Mātiú, ʻi heʻene liliu ʻa e Tohi Tapú: “[He ʻoku ui ʻa e tokolahi, ka ʻoku fili ʻa e tokosiʻi; ko ia ʻoku ʻikai maʻu ʻe he kakai kotoa pē ʻa e teunga taʻané].”21

ʻOku kāinga ʻa e fakaafe ki he kātoanga taʻané pea mo e fili ke kau atu ki he keinangaʻangá, ka ʻokú na kehekehe pē. Ko e fakaafé ki he tangata mo e fefine kotoa pē. ʻE lava ʻe ha taha fakafoʻituitui ʻo tali ʻa e fakaafé pea nofo ʻi he keinangaʻangá—ka he ʻikai filiʻi ia ke ne kai koeʻuhí ʻoku ʻikai hano teunga taʻane totonu ʻo e tui ke ului ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mo ʻEne ʻaloʻofa fakalangí. Ko ia ai, ʻoku tau maʻu fakatouʻosi e ui ʻa e ʻOtuá mo ʻetau tali fakafoʻituitui ki he ui ko iá, pea ʻe lava ke ui ha tokolahi ka ko e tokosiʻi pē ʻe filí.22

Ke fili kita pe kau he filí, ʻoku ʻikai ko ha tuʻunga pau ia kuo foaki kiate kitautolu. Ka, te ta lava ʻo fili ke ta kau ʻi he niʻihi ʻoku filí fakafou ʻi he fakaʻaongaʻi totonu ʻo ʻeta tauʻatāina ke filí.

Kātaki ʻo fakatokangaʻi ange hono fakaʻaongaʻi ʻo e foʻi lea filí ʻi he ngaahi veesi angamaheni ko ʻeni mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá:

“Vakai, ʻoku ui ʻa e tokolahi, kae fili ʻa e tokosiʻi. Pea ko e hā ʻoku ʻikai ke fili ai ʻa kinautolú?

Koeʻuhí he ʻoku mālohi pehē fau hono tuku honau lotó ki he ngaahi meʻa ʻo e māmani ko ʻení, pea nau holi ki he fakaʻapaʻapa ʻa e kakaí.”23

ʻOku ou tui ʻoku mahino ʻaupito e ʻuhinga ʻo e ongo veesi ko ʻení. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha lisi ia ʻa e ʻOtuá ʻo e kakai ʻoku saiʻia taha aí, ʻa ia kuo pau ke tau fakaʻamu ke kau ai hotau hingoá ʻi ha ʻaho. ʻOku ʻikai ke Ne fakangatangata ʻa e “kakai filí” ki ha niʻihi tokosiʻi pē. Ka, ʻoku makatuʻunga ʻi hotau lotó, mo ʻetaufakaʻamú, ʻetau tauhi e ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau toputapu ʻo e ongoongoleleí, ʻetau talangofua ki he ngaahi fekaú, pea mahuʻinga tahá, ʻoku fakapapauʻi ʻe he ʻaloʻofa huhuʻi ʻa e Fakamoʻuí pe ʻe lau pe ʻikai lau kitautolu ko ha taha ʻo e kakai fili ʻa e ʻOtuá.24

“He ʻoku mau ngāue faivelenga ke tohi, ke fakalotoʻi ʻa ʻemau fānaú, mo homau kāingá foki, ke nau tui kia Kalaisi, mo fakalelei ki he ʻOtuá; he ʻoku mau ʻilo ʻoku ʻi he ʻaloʻofá ʻa homau fakamoʻuí, ʻo ka hili ʻemau fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻe ala faí.”25

ʻI he femoʻuekina ʻo ʻetau moʻui fakaʻahó pea mo e longoaʻa ʻo e māmani fakaonopooni ʻoku tau nofo aí, ʻe lava ke tohoakiʻi ʻetau tokangá mei he ngaahi meʻa taʻengata ʻoku mahuʻinga tahá ʻaki haʻatau fakamuʻomuʻa ange ʻa e fiefiá, koloaʻiá, manakoá, mo e ʻiloá. ʻE lava ke taki kitautolu ʻe haʻatau femoʻuekina fakataimi ʻi he “ngaahi meʻa ʻo e māmani ko ʻení” mo e “fakaʻapaʻapa ʻa e kakaí” ke mole ai hotau tofiʻa fakalaumālié ʻi ha meʻa siʻisiʻi ange ʻi he haka lū kulokulá.26

Talaʻofa mo e Fakamoʻoni

Te u toe fakaongo atu e naʻinaʻi ʻa e ʻEikí ki Hono kakaí, naʻe fakafou mai he palōfita ko Hakeaí ʻi he Fuakava Motuʻá: “Pea ko ia ʻoku pehē ʻe [he ʻEiki] ʻo e ngaahi kau taú; Fakakaukau ki homou ngaahi ʻaluʻangá.”27

ʻOku totonu ke tau takitaha vakavakaiʻi fakamātoato pea ʻi he faʻa lotu e ngaahi meʻa fakatuʻasino mo fakalaumālie ʻoku tau fakamuʻomuʻa ʻi heʻetau moʻuí ʻa ia te nau ala taʻofi e ngaahi tāpuaki hulu fau ʻoku finangalo ʻa e Tamai Hēvaní mo e Fakamoʻuí ke foaki kiate kitautolú. Pea ko e moʻoni ʻe tokoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke tau ʻiloʻi kitautolu ʻi hotau tuʻunga totonú.28

ʻI heʻetau feinga ʻi he founga totonu ki he meʻafoaki fakalaumālie ʻo e mata ke mamatá mo e telinga ke ongoʻí,29 ʻoku ou palōmesi atu ʻe tāpuekina kitautolu ʻaki ha ivi mo e fakamaau ke fakamālohia ʻetau fehokotaki fakafuakava mo e ʻEiki moʻuí. Te tau toe maʻu foki e mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí30—pea fakaiku ʻo fakatou ui mo fili ki he keinangaʻanga ʻa e ʻEikí.

“Ke ke ʻā, ke ke ʻā; ʻai ho mālohí, ʻE Saione.”31

“He kuo pau ke tupulaki ʻa Saione ʻi he fakaʻofoʻofa, pea ʻi he māʻoniʻoni; kuo pau ke fakalahi ʻa hono ngaahi ngataʻangá; kuo pau ke fakamālohi ʻa hono ngaahi siteikí; ʻio, ko e moʻoni, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, kuo pau ke tuʻu hake ʻa Saione pea ʻai hono ngaahi kofu fakaʻofoʻofá.”32

ʻOku ou fakahaaʻi fiefia ʻeku fakamoʻoni ki hono faka-ʻOtua mo e moʻoni ʻoku moʻui ʻa e ʻOtua, ko ʻetau Tamai Taʻengatá mo Hono ʻAlo ʻOfaʻanga ko Sīsū Kalaisí. ʻOku ou fakamoʻoni ko Sīsū Kalaisi ʻa hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí pea ʻokú Ne moʻui. Pea ʻoku ou toe fakamoʻoniʻi foki naʻe hā ʻa e Tamaí mo e ʻAló ki he talavou ko Siosefa Sāmitá, ʻo kamata ai hono fakafoki mai ʻo e ongoongolelei ʻo e Fakamoʻuí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. ʻOfa ke tau takitaha feinga ke maʻu mo tāpuekina ʻaki kitautolu ha mata ke mamata mo ha telinga ke ongoʻi, ko ʻeku lotú ia ʻi he huafa toputapu ʻo e ʻEiki ko Sīsu Kalaisí, ʻēmeni.