Konifelenisi Lahi
ʻI he Hoa Ngāue mo e ʻEikí
Konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2022


ʻI he Hoa Ngāue mo e ʻEikí

ʻOku talaki ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e fengāueʻaki kakato ʻi he vā ʻo ha fefine mo ha tangatá, ʻi he moʻui fakamatelié pea ʻi he taʻengatá fakatouʻosi.

‘I he ngaahi ‘uluaki māhina ʻo ʻema nofo-malí, ne fakahaaʻi ʻe hoku uaifí ʻa ʻene fakaʻamu ke ako ki he mūsiká. ʻI heʻeku feinga ke fakafiefiaʻi iá, ne u fakakaukau ke faʻu ha meʻa lahi mo fakavaleloto ke fakaʻohovaleʻi hoku ʻofaʻangá. Ne u ʻalu ki ha falekoloa meʻalea fakamūsika ʻo fakatau maʻana ha piano ko ha meʻaʻofa. Ne u faʻo loto-vēkeveke ʻa e laʻi talitotongí ʻi ha puha pea haʻi ʻaki ha līpine fakaʻofoʻofa pea ʻoange leva kiate ia, ne u ʻamanaki ki ha fakafōtunga fiefia ʻo e houngaʻiá koeʻuhí ko hono husepāniti mātuʻaki ʻofa mo tokangá.

ʻI he taimi naʻá ne fakaava ai e kiʻi puhá pea sio ki he meʻa ʻi lotó, naʻá ne sio mai kiate au ʻi he loto-ʻofa peá ne pehē mai, “ʻOiauē siʻoku ʻofaʻanga, ʻokú ke fakaofo! Kae tuku ke u fehuʻi atu: Ko ha meʻaʻofa nai ʻeni pe ko ha moʻua?” Hili ʻema fealēleaʻaki fakataha ki he meʻa fakaʻohovalé ni, ne ma fakakaukau ke kaniseli e fakataú. Ne ʻikai lahi ʻema patiseti fakamolé he naʻá ma lolotonga kei ako, ʻo hangē pē ko ia ʻoku foua ʻe he kau toki mali foʻou tokolahi. Ne tokoni e aʻusia ko ʻení ke u ʻiloʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e tefitoʻi moʻoni ʻo e fengāueʻaki kakato ʻi ha vā fakaemalí pea mo e founga ʻe ala tokoni ai ʻa hono fakaʻaongaʻí kiate au mo hoku uaifí ke ma loto-taha mo fakakaukau tahá.1

ʻOku talaki ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e fengāueʻaki kakato ʻi he vā ʻo ha fefine mo ha tangatá, ʻi he moʻui fakamatelié pea ʻi he taʻengatá fakatouʻosi. Neongo ʻokú na takitaha maʻu pē ha ʻulungaanga pau mo ha ngaahi fatongia naʻe fokotuʻutuʻu fakalangi, ka ʻoku fakahoko ʻe he fefiné mo e tangatá ha ngaahi fatongia ʻoku potupotutatau hono ʻaongá mo e mahuʻingá ʻi he palani ʻa e ʻOtuá ki he fiefia maʻa ʻEne fānaú. 2 Naʻe ʻilonga ʻeni ʻi he kamataʻangá ʻi he taimi ne fakahā ai ʻe he ʻEikí “ʻoku ʻikai lelei ke toko taha pē ʻa e tangatá; ko ia, te [Ne] ngaohi kiate ia ha tokoni ʻoku taau mo iá.”3

ʻI he palani ʻa e ʻEikí, ko e “tokoní” ko ha hoa ngāue ʻe umouma-taha mo ʻĀtama ʻi he fengāueʻaki fakataha kakato.4 Ko hono moʻoní, naʻe hoko ʻa ʻIvi ko ha tāpuaki fakalangi ʻi he moʻui ʻa ʻĀtamá. Naʻe fakafou ʻi hono natula faka-ʻOtuá mo e ngaahi ʻulungaanga fakalaumālié ʻa ʻene fakalotoa ʻa ʻĀtama ke ngāue fakataha mo ia ke aʻusia e palani ʻa e ʻOtuá ki he fiefiá maʻá e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá.5

Tau fakakaukau angé ki he ongo tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻe ua ʻokú na fakamālohia ʻa e fengāueʻaki fakataha ʻa ha tangata mo ha fefiné. Ko e tefitoʻi moʻoni ʻuluakí ʻoku tau tatau kotoa pē ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.6 Fakatatau ki he tokāteline ʻo e ongoongoleleí, ko e faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo ha fefine mo ha tangatá ʻoku ʻikai ke ne puleʻi ai e ngaahi talaʻofa taʻengata kuo fakahoko ʻe he ʻOtuá maʻa Hono ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné. ʻOku ʻikai maʻu ʻe he taha ko eé ha ngaahi faingamālie lahi ange ki he nāunau fakasilesitialé ʻi he taha ko eé ʻi he taʻengatá.7 ʻOku fakaafe mai ʻa e Fakamoʻuí Tonu kiate kitautolu kotoa pē, ko e fānau ʻa e ʻOtuá, “ke [tau] haʻu kiate ia ʻo maʻu ʻi heʻene angaleleí; pea ʻoku ʻikai te ne taʻofi ha tokotaha ʻoku haʻu kiate ia.”8 Ko ia ai, ʻi he puipuituʻa ko ʻení, ʻoku tau tatau kotoa pē ʻi Hono ʻaó.

Ko e taimi ʻoku mahino mo fakaʻaongaʻi ai ʻe he ngaahi hoa malí ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, ʻoku ʻikai leva ke nau fokotuʻu kinautolu ko e pule pe tokoni pule ʻi hona fāmilí. ʻOku ʻikai ha tuʻunga māʻolunga pe maʻulalo ʻi he vā ʻo e nofo-malí, pea ʻoku ʻikai muʻomuʻa pe muimui ha taha. Te na lue fetākinima, ko ha ongo tuʻunga tatau, ko e fānau fakalangi ʻa e ʻOtuá. Te na hoko ʻo taha ʻi he fakakaukau, loto, mo e taumuʻa fakataha mo ʻetau Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi,9 ʻo tataki mo fakahinohinoʻi fakataha ʻa e ʻiuniti ʻo e fāmilí.

‘I he hoa ngāue ʻoku potupotutataú, “ʻoku hoko ʻa e ʻofá ko ha meʻa ke kau ki ai kae ʻikai ko ha koloa ke maʻu … ko ha konga ʻo e faʻu-fakatahá ʻa ia ko hotau uiuiʻi fakaetangatá.”10 “Ko e kau moʻoní, ʻoku fakatahaʻi ai ʻa e husepānití mo e uaifí ke na taha ʻi ha ‘pule taʻengata’ ʻa ia ʻo ka ‘taʻe ʻi ai ha fakamālohiʻi’ ʻe tafe mai ia mo ha moʻui fakalaumālie kiate kinaua mo hona hakó ʻʻo taʻengata pea taʻengata.’”11

Ko e tefitoʻi moʻoni mahuʻinga hono uá ko e Lao Koula ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi he Malanga ʻi he Moʻungá: “Pea ko ia te mou loto ke fai ʻe he kakaí kiate kimoutolú, ko ia pē foki te mou fai kiate kinautolú.”12 ʻOku fakahaaʻi ʻe he tefitoʻi moʻoni ko ʻení ha ʻulungaanga ʻo e fevahevaheʻakí, fefetongiʻakí, fepoupouakí mo e fefalalaʻakí pea ʻoku makatuʻunga ia ʻi he fekau lahi hono uá: “Ke ke ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé.”13 ʻOku fakatahaʻi ia mo e ngaahi ʻulungaanga faka-Kalisitiane kehe hangē ko e kātaki fuoloá, angavaivaí, angamaluú mo e angaʻofá.

Ke mahino lelei ange ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, te tau lava ʻo vakai ki he vā toputapu mo taʻengata kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻi he vahaʻa ʻo ʻetau ʻuluaki ongomātuʻa ko ʻĀtama mo ʻIví. Naʻá na hoko ʻo kakano taha pē,14 pea faʻu ha ʻelemēniti ʻo e uouangataha ne fakaʻatā ai ke na ʻaʻeva fakataha ʻi he fakaʻapaʻapa, houngaʻia, mo e ʻofa, ʻo fakangaloki kinaua kae fekumi ki heʻena leleí ʻi heʻena fononga ki he taʻengatá.

Ko e ngaahi ʻulungaanga tatau pē ko iá ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau fāifeinga ki ai ʻi ha nofo-mali kuo fakatahaʻi he ʻaho ní. ‘Oku fakafou ‘i he sila he temipalé ʻa e hū ha fefine mo ha tangata ki he tuʻunga māʻoniʻoni ʻo e nofo-malí ʻi he fuakava foʻou mo taʻengatá. ʻI he tuʻunga ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku foaki ai kiate kinaua ha ngaahi tāpuaki taʻengata mo e mālohi fakalangi ke tataki hona fāmilí ʻi heʻena moʻui ʻo fakatatau mo e ngaahi fuakava kuó na fakahokó. Mei he taimi ko iá ʻo hokohoko atu, te na laka atu ki muʻa ʻi he fefalalaʻaki pea ʻi he fengāueʻaki kakato mo e ʻEikí, kae tautautefito ʻi he fekauʻaki mo hona takitaha fatongia kuo fili fakalangi ke lehilehiʻi mo tokangaʻi hona fāmilí.15 Ko e lehilehiʻí mo e tokangaʻí ko ha ongo fatongia ia ʻoku fekauʻaki mo fehulunaki, ʻa ia ko hono ʻuhingá ʻoku “haʻisia ʻa e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ke na fetokoniʻaki ko e kaungā-ngāue tuʻunga tatau”16 pea vahevahe ha tuʻunga fakatakimuʻa ʻoku potupotutataú ʻi hona ʻapí.

“ʻOku ʻuhinga ʻa e lehilehiʻí ke fafanga, akoʻi, mo poupouʻi” ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí, ʻa ia ʻoku fakahoko ʻaki hano tokoniʻi ke nau ako e “ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo fakatupulaki e tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi” ʻi ha ʻātakai ʻo e ʻofa. ʻOku ʻuhinga ʻa e tokangaʻí ke “tokoni ke taki e kau mēmipa ʻo e fāmilí ke nau foki hake ʻo nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻOku fakahoko ʻeni ʻaki e ngāue mo e akoʻi ʻi he angavaivai, angamalū, mo e ʻofa haohaoa.” ʻOku kau foki ai “ʻa hono taki ʻo e kau mēmipa ʻo e fāmilí ke lotu maʻu pē, ako e ongoongoleleí mo e ngaahi tafaʻaki kehe ʻo e moihuú. ʻE ngāue uouangataha ʻa e ngaahi mātuʻá,” ʻo muimui ʻi he sīpinga ʻa Sīsū Kalaisí, “ke fakahoko e [ongo] fatongia [maʻongoʻongá ni].”17

ʻOku mahuʻinga ke ʻiloʻi ko e puleʻi ʻo e fāmilí ʻoku muimui ia ʻi he sīpinga fakapēteliaké, ʻo kehekehe pē ʻi ha ngaahi konga ʻe niʻihi mei he tuʻunga fakatakimuʻa ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻi he Siasí.18 Ko e sīpinga fakapēteliaké ʻoku fiemaʻu ia ke haʻisia fakahangatonu ʻa e uaifí mo e husepānití ki he ʻOtuá ʻi hono fakakakato hona ngaahi fatongia toputapu ʻi he fāmilí. ʻOku fiemaʻu ki ai ha fengāueʻaki kakato—ko ha loto-fiemālie ke fai ki he tefitoʻi moʻoni kotoa pē ʻo e anga-māʻoniʻoní mo e haʻisia ki he ngaahi fatongiá—pea ʻokú ne ʻomi ha ngaahi faingamālie ke fakalakalaka ʻi ha ʻātakai ʻo e ʻofa mo e fetokoniʻaki fakatahá.19 ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻa e ngaahi fatongia makehe ko ʻení ke puleʻi ʻe he taha e taha pea ʻoku ʻikai ʻaupito ke kau ai ha faʻahinga ngaohikovia pe fakaʻaongaʻi hala ʻaki e mafaí.

ʻOku fakatātaaʻi lelei ʻe he aʻusia ʻa ʻĀtama mo ʻIví, ʻi he hili ʻena mavahe mei he Ngoue ko ʻĪtení, ʻa e fakakaukau ʻo e fefalalaʻaki ʻi he vā ʻo ha faʻē mo ha tamai ʻi hono lehilehiʻi mo tokangaʻi hona fāmilí. Hangē ko ia ʻoku akoʻi ʻi he tohi ʻa Mōsesé, naʻá na ngāue fakataha ke ngoueʻi e kelekelé ʻi he kakava ʻo hona matá kae lava ke na tauhi e moʻui lelei fakatuʻasino ʻo hona fāmilí;20 naʻá na fanauʻi mai ha fānau ki he māmaní;21 naʻá na ui fakataha ki he huafa ʻo e ʻEikí pea naʻá na fanongo ki Hono leʻó “mei he feituʻu ʻoku hanga ki he Ngoue ko ʻĪtení”;22 naʻá na tali e ngaahi fekau ne foaki ange ʻe he ʻEikí pea naʻá na fāifeinga fakataha ke talangofua ki ai.23 Naʻá na “fakahā ʻa e ngaahi [meʻá ni] ki hona ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné”24 pea “naʻe ʻikai ke tuku … ʻa ʻena ui [fakataha] atu ki he ʻOtuá” ʻo fakatatau mo ʻena ngaahi fiemaʻú.25

Siʻoku kāinga ʻofeina, ko e lehilehiʻí mo e tokangaʻí ko ha ngaahi faingamālie ia, kae ʻikai ko ha ngaahi fakangatangata ʻataʻatā pē. ʻE lava ke maʻu ʻe ha taha ha fatongia ki ha meʻa ka ʻoku ʻikai ko ia toko taha pē ʻokú ne fakahoko iá. Ko e taimi ʻe mahino lelei ai ki he ongomātuʻa ʻofá ʻa e ongo fatongia lalahi ko ʻení, te na fāifeinga fakataha leva ke maluʻi mo tokangaekina e moʻui lelei fakatuʻasino mo fakaeloto ʻo ʻena fānaú. Te na tokoniʻi foki kinautolu ke nau fehangahangai mo e ngaahi fakatuʻutāmaki fakalaumālie ʻo hotau kuongá ʻaki hano lehilehiʻi kinautolu ʻaki e folofola lelei ʻa e ʻOtuá ʻa ia kuo fakahā ki Heʻene kau palōfitá.

Neongo ʻe fepoupouaki e husepānití mo e uaifí ʻi hona ngaahi fatongia kuo fili fakalangí, “ka ʻe fiemaʻu ke fai ha liliu fakafoʻituitui ia ʻo ka hoko ha faingataʻaʻia fakaesino, mate pe ko ha ngaahi toe tūkunga kehe.”26 Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe maʻu ʻe ha hoa mali pē ʻe taha ʻa e fatongia ke fakahoko ʻa e ongo fatongiá fakatouʻosi he taimi tatau pē, ʻo tatau ai pē pe ʻoku fakataimi pe ko ha ngāue tuʻu-pau.

Ne u fetaulaki kimuí ni mo ha fefine mo ha tangata ʻokú na takitaha nofo ʻi he tūkunga ko ʻení. ʻI heʻena takitaha hoko ko e ongo mātuʻa taautaha ʻi hona fāmilí pea ʻi he hoa ngāue mo e ʻEikí, kuó na fakakaukau ke līʻoa ʻena moʻuí ki hono tokangaekina fakalaumālie mo fakatuʻasino ʻo ʻena fānaú. Kuo teʻeki ke ngalo ʻiate kinaua ʻa e ngaahi fuakava kuó na fakahoko mo e ʻEikí pea mo ʻEne ngaahi talaʻofa taʻengatá neongo ʻena vete-malí. Kuó na fekumi fakatouʻosi ki he tokoni ʻa e ʻEikí ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ʻi heʻena hokohoko atu ke feinga ke kātekina hona ngaahi faingataʻaʻiá pea ʻaʻeva ʻi he hala ʻo e fuakavá. ʻOkú na falala ʻe tokangaekina ʻe he ʻEikí ʻena ngaahi fiemaʻú, ʻo ʻikai ngata pē ʻi he moʻuí ni ka ʻi he kotoa ʻo ʻitānití. Kuó na fakatou lehilehiʻi ʻena fānaú ʻaki hono akoʻi kinautolu ʻi he angavaivai, angamalū mo e ʻofa haohaoa ʻo aʻu ki he lolotonga ʻena foua ha ngaahi tūkunga faingataʻa ʻi he moʻuí. Mei he meʻa ʻoku ou ʻiloʻí, ʻoku ʻikai tukuakiʻi ʻe he ongomātuʻa taautaha ko ʻení ʻa e ʻOtuá ʻi hona ngaahi faingataʻaʻiá. Ka, ʻokú na hanganaki atu mo ha ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoa mo e loto-falala ki he ngaahi tāpuaki kuo tokonaki ʻe he ʻOtuá maʻanauá.27

ʻE kāinga, ne fokotuʻu ʻe he Fakamoʻuí ʻa e sīpinga haohaoa ʻo e uouangatahá mo e fenāpasi ʻo e taumuʻá mo e tokāteliné mo ʻetau Tamai Hēvaní. Naʻá Ne lotua ʻa ʻEne kau ākongá ʻo folofola, “Koeʻuhí ke taha pē ʻa kinautolu kotoa pē; ʻo hangē ʻokú ke ʻiate aú, ʻe Tamai, mo au ʻiate koé, koeʻuhí ke nau taha pē foki ʻiate kitaua: … koeʻuhí ke taha pē ʻa kinautolu, ʻo hangē foki ʻokú ta taha pē.”28

ʻOku ou fakamoʻoni atu ko e taimi te tau ngāue fakataha ai—ko e kau fafine mo e kau tangata—ʻi ha hoa ngāue ʻoku moʻoni mo potupotutataú, te tau fiefia ʻi he uouangataha ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi heʻetau fakakakato e ngaahi fatongia fakalangi ʻi hotau ngaahi vā fetuʻutaki ʻo e nofo-malí. ʻOku ou palōmesi atu, ʻi he huafa ʻo Kalaisí, ʻe “taha [ʻa e ngaahi] lotó ʻi he uouongataha mo e feʻofoʻofani,”29 te tau fiefia lahi ange ʻi heʻetau fononga ki he moʻui taʻengatá, pea ʻe liuliunga ʻo tā tuʻo lahi ʻa ʻetau malava ke fetokoniʻaki mo ngāue fakatahá.30 ʻOku ou fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ko ‘ení, ‘i he huafa māʻoniʻoni ‘o e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, ‘ēmeni.