2023
Mou Feʻofaʻaki: Ko e Fuakava Foʻou ki he Moʻui Fakafāmilí
‘Okatopa 2023


Puipuituʻa ʻo e Fuakava Foʻoú

Mou Feʻofaʻaki: Ko e Fuakava Foʻou ki he Moʻui Fakafāmilí

ʻE lava ke tokoni ʻa hono maʻu ha mahino ki he fāmili ʻo e Fuakava Foʻoú ke tau fakamālohia ai ʻa e “fāmili ʻo e ʻOtuá” he ʻahó ni.

ʻĪmisi
Ko Sīsū Kalaisi ʻoku faiako

Mou Fanongo Kiate Ia, tā ʻa Simon Dewey

ʻOku fokotuʻu ʻe he fāmilí ha puipuituʻa mahuʻinga ki he Fuakava Foʻoú. Naʻe kamata ʻa e lotu faka-Kalisitiané ʻi ha faʻunga ʻo ha fāmili (faka-Kalisí oikos pe oikia, “fale” pe “fāmili,” ʻo ʻuhinga fakatouʻosi ki he fale mo e kakai ʻoku nofo aí).1 Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau Kalisitiané ʻa e ʻū fakatātā mo e ngaahi lea angamaheni ke fakamatalaʻi ʻaki kinautolu—ko e kakai tuí ko e “kāinga” mo e “ngaahi tuofefine,” pea ko e Siasí ko e fale ia ʻo e ʻOtuá (oikos theou) pe ko e fāmili ʻo e ʻOtuá (vakai, 1 Tīmote 3:15; 5:1–2).

Ko e konga lahi ʻo e ngaahi ʻekitivitī ʻi he kamataʻanga ʻo e Siasí mo e ngaahi akonaki ʻo e Fuakava Foʻoú naʻe fakatefito pē ia ʻi he ʻapí. ʻE lava ke tokoni ʻa e mahino ʻo e moʻui fakafāmili ʻi he Fuakava Foʻoú ke tau fakamālohia ai ʻa e fakafoʻituituí, ongomeʻa malí, mo e ngaahi fāmilí pea lehilehiʻi ʻa hono fakakau mai ʻa e kau mēmipa kehekehe kotoa pē ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ki he “fāmili ʻo e ʻOtuá.”

Ko e Fāmili ʻo e Fuakava Foʻoú

Ko e angamaheni ʻo e ngaahi fāmili Metiteleniane ʻi he kuonga muʻá naʻe ʻikai ke ngata pē ʻi he kau ai ʻa e ongomātuʻá mo e fānaú ka naʻe kau ai foki mo e kāinga ofí, hangē ko e ngaahi tokoua, tuofefine pe tuongaʻane ʻakí, kāinga toulekeleká, pe ko e ngaahi tokoua, tuongaʻane mo e tuofāfine lalahi ʻo e ongomātuʻá mo honau ngaahi malí. Ko e ngaahi fāmili ʻi he fanga kiʻi kolo ʻi Kālelí naʻe kau ai ʻa e kāinga ko ʻení, ʻo nau nofo mo ngāue fakataha (vakai, Maʻake 10:29). Naʻe kau ʻi he ngaahi fāmili tuʻumālie ʻi he puleʻanga Lomá kotoa ha kakai kehe hangē ko e kau ngāue totongí, kau pōpulá, kau pōpula kuo fakatauʻatāinaʻi, mo ha kau fefakatauʻaki.

Ngaahi Liliu Faka-Kalisitiane ki he Lao Angamaheni ʻo e Fāmilí

ʻOku ʻomi ʻe ha ngaahi tohi ʻe niʻihi ʻo e Fuakava Foʻoú ha fakahinohino ki he kau mēmipa ʻo e ngaahi fāmili Kalisitaine ʻi he kuonga muʻá (vakai, Kolose 3:18–4:1, 1 Pita 2:13–3:12; ʻEfesō 5:21–6:9; 1 Tīmote 2:8–15; 5:1–22; 6:1–10; Taitusi 2:1–10). Ko e “ngaahi lao fakafāmili” ko ʻení, ʻo hangē ko hono ui ʻe he kau potó, ʻoku meimei tatau ia mo e ngaahi fakamatala ʻi he ʻū tohi Faka-Kalisi mo e Faka-Hēleni ʻa e kau Siú ʻoku paotoloaki ai ʻa e maʻumaʻuluta fakasōsialé ʻaki hono taukaveʻi ʻo e ngaahi ʻapi ʻoku maau mo mapuleʻi leleí, ʻa ia ʻoku fakahoko ai ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí honau takitaha fatongia tukufakaholo ʻi he feohi vālelei ʻiate kinautolú.

ʻOku akoʻi ʻe he ngaahi potufolofola ko ʻeni ʻi he Fuakava Foʻoú ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga tukufakaholo mahuʻinga ʻokú ne fataki ʻa e ngaahi faʻunga fakasōsiale lolotongá, ʻo hangē ko ia ko e akonaki ke moʻulaloa ki he kau pulé, fakaʻehiʻehi mei he fekeʻikeʻí, pea mo anga fakaʻapaʻapa ki he taha kotoá (vakai, 1 Pita 2:17; 1 Tīmote 2:1–2; Taitusi 3:1–2).

Ka neongo ia, ʻoku toe ʻomi foki ʻe he ngaahi lao fakaʻapi ʻo e Fuakava Foʻoú ha ngaahi liliu mahuʻinga. Hangē ko ʻení, ʻoku nau fakamamafaʻi ʻa e feveitokaiʻakí mo e fakatonutonu ʻa e ngaahi vā fetuʻutakí ke fakakau ai ʻa e ʻOtuá:

  • Naʻe pau ke talangofua ʻa e fānaú ki heʻenau mātuʻá ʻi he ʻEikí (vakai, ʻEfesō 6:1–3; Kolose 3:20).

  • Naʻe ʻikai ngofua ke fakaʻitaʻi ʻe he ngaahi tamaí ʻenau fānaú ka ke ohi hake kinautolu ʻi he maau mo e fakahinohino ʻa e ʻEikí (vakai, ʻEfesō 6:4; Kolose 3:21).

  • Naʻe ʻikai ngofua ke anga fefeka ʻa e husepānití ki hono uaifí ka ke ne fakaʻatuʻi, fakaʻapaʻapaʻi, mo ʻofa ʻiate ia ʻo hangē ko e ʻofa ʻa Kalaisi ʻi he Siasí pea foaki Ia koeʻuhí ko [e Siasí] (vakai, ʻEfesō 5:25–33; Kolose 3:19; 1 Pita 3:7).

  • Ko e fakahinohino ʻi he ʻEfesō 5:22 ke fakavaivai ʻa e ngaahi uaifí ki honau husepānití ʻo tatau pē ki he ʻEikí, ʻoku toki ʻasi pē ia ʻi he hili ʻa e ʻuluaki talateu ʻi he ʻEfesō 5:21 ko e kau mēmipa kotoa ʻo e fāmilí—ʻo tatau pē ʻa e husepānití mo e uaifí—ʻoku totonu ke na “fetukuloloʻaki ʻi he ʻapasia kia Kalaisi” (ʻEfesō 5:21, New Revised Standard Version).2 Hangē ko e faleʻi ʻa Paulá, “ʻI he loto angavaivai ke mou fakakaukau ʻoku lelei ange ʻa e niʻihi kehé ʻiate kimoutolu” (Filipai 2:3, New Standard Revised Version).

ʻOku tau vakai ki ha liliu faka-Kalisitiane ʻe taha ʻi he founga ‘oku ʻuluaki fakamatalaʻi ai ʻa e kau mēmipa tokoni angamaheni ʻi he hoa takitaha—ʻa e ngaahi uaifí, fānaú, mo e kau pōpulá3—“ko ha kakai ʻi honau tuʻunga totonu ʻoku fakakoloa ʻaki ʻa e ngeia,” ʻo fakahaaʻi ai ʻoku “ʻi ai foki mo haʻanau tufakanga mahuʻinga ke fakahoko.”4

Pea ko e faleʻi ki he ngaahi uaifí ʻi he 1 Pita 3:1–6 ʻoku fepaki ia mo e taufatungamotuʻa ke manavahē ʻa e uaifí ki hono husepānití pea moihū ki he ngaahi ʻotua ʻa e husepānití. Ka, ʻe lava ʻe he loto-tui ʻa e fefine ʻoku tuí ʻo ikunaʻi ʻa hono husepāniti taʻetuí.

Neongo ko e ngaahi fāmili ʻi he kuonga muʻá naʻe puleʻi ia ʻe he kakai tangatá pea fakatuʻutuʻunga ʻo fakatatau ki he anga fakafonua ʻo e kuonga ko iá, ka naʻe fakaʻaiʻai ʻe he ngaahi liliu ko ʻení ʻa e ngaahi fāmili Kalisitainé ki ha tuʻunga maʻongoʻonga ange ʻo e potupotutataú mo e fakaʻapaʻapaʻi ʻa e tokotaha fakafoʻituitui kotoa pē mo fakamanatu ange ke nau “feʻofaʻaki” (Sione 13:34) ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí.

Hanga kia Sīsū Kalaisi

ʻOku akoʻi ʻe he ngaahi fakahinohino ʻi he Fuakava Foʻoú ki he ngaahi fāmilí ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻokú ne tāpuekina ha fāmili pe fakafoʻituitui pē ʻoku nau fāifeinga ke hoko ko ha kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he māmani fakaonopōní. Ko e lēsoni tefito ʻi he taimi ko iá pea mo e taimi ní, ke tau hanga kia Sīsū Kalaisi pea muimui ki Heʻene sīpinga ʻo e ngāue tokoni taʻesiokitá ʻi he kotoa ʻo ʻetau ngaahi vā fetuʻutakí (vakai, Filipai 2:3–11). Hangē ko ia kuo fakamanatu mai ʻe ʻEletā Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “Ko e ʻofá ko e ʻulungaanga fakafōtunga mahino ia ʻo ha ākonga ʻo Kalaisi.”5

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻOku toʻo ʻa e fakamatala ko ʻení mei he Mark D. Ellison, “Family, Marriage, and Celibacy in the New Testament,” ʻi he New Testament History, Culture, and Society: A Background to the Texts of the New Testament, ed. Lincoln Blumell (2019), 532–54.

  2. ʻOku ʻikai ʻasi ʻa e lea ngāue naʻe liliu ko e “fakavaivai” pe “moʻulaloá” ʻi he veesi 22 ka ʻoku toʻo ia mei he veesi 21. Ko e ʻuhinga ʻo e ongo veesi ko ʻení, “[21] Fefakavaivaiʻaki ʻa kimoutolu, [22] ʻa e uaifí ki he husepānití,” pea pehē ai pē ʻi he ʻapí kotoa, fakataha mo e ngaahi fakahinohino ʻoku fakamahinoʻi ai ʻa e ngaahi founga ke fakahaaʻi ai ʻe he mēmipa takitaha ʻa e fefakavaivaiʻaki ko iá.

  3. Ko e nofo pōpulá ko ha tōʻonga angamaheni ia ʻi he ngaahi sosaieti ʻo e kuonga muʻá pea naʻe ʻikai makatuʻunga ia ʻi he matakalí pe tangataʻi fonuá. ʻI he ʻEmipaea Lomá ʻi he lolotonga ʻo e kuonga ʻo e Fuakava Foʻoú, naʻe tokolahi ha ngaahi fāmili naʻe ʻi ai haʻanau kau pōpula, kau ai mo e ngaahi fāmili Kalisitiané. Ko e ngāue pōpula ko iá naʻe ʻikai ke fakahoko ia ʻi he moʻuí kakato. Naʻe fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻi hotau kuongá “ʻoku ʻikai totonu ke pōpula ha tangata ki ha tokotaha kehe” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:79).

  4. Carolyn Osiek, “Family Matters,” ʻi he Christian Origins: A People’s History of Christianity, vol. 1, ed. Richard A. Horsley (2005), 216.

  5. Dieter F. Uchtdorf, “Ko e ʻOfa ʻa e ʻOtuá,” Liahona, Nov. 2009, 22; vakai foki, Sione 13:35.