Laipelí
Lēsoni 93: Ngāue 16


Lēsoni 93

Ngāue 16

Talateú

Naʻe tataki ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa Paula mo hono ngaahi hoa faifekaú ke nau malangaʻi ʻa e ongoongoleleí ʻi Masitōnia (fakatokelau ʻo Kalisí). Naʻe maʻu ʻe ha fefine ko hono hingoá ko Lītea ʻa ʻenau pōpoakí pea naʻá ne papitaiso. Hili hono kapusi ki tuʻa ʻe Paula ʻa e laumālie ʻo e tēvoló mei ha taʻahine kaunanga, naʻe taaʻi kinaua mo Sailosi pea puke pōpula kinaua. ʻI he pō ko iá, naʻe tuku ange kinaua mei he fale fakapōpulá ʻi ha mana, hili pē hono tuku ange kinaua mei he fale fakapōpulá naʻá na papitaiso ʻa e leʻo ʻi he fale fakapōpulá pea mo hono falé.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Ngāue 16:1–15

Ko e malangaʻi ʻe Paula mo hono ngaahi hoa fakafaifekaú ʻa e ongoongoleleí ʻi Masitōniá

Hiki ʻi he palakipoé ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoní. (ʻOku maʻu ʻa e lea ko ʻení ʻi he “The Spirit Giveth Life,” Ensign, June 1997, 5.)

“ʻOua naʻá ke teitei fakatoloi ha ueʻi fakalaumālie” (Palesiteni Tōmasi S. Monisoni).

  • ʻOku ʻuhinga ʻa e ueʻi fakalaumālié ki he ngaahi ongo pe fakakaukau ʻoku tau maʻu mei he Laumālie Māʻoniʻoní ke lea ʻaki pe fai ha meʻa. Ko e hā naʻe mei hoko kapau naʻe fakatoloi ʻe ha taha ʻa e tokanga ki he ueʻi fakalaumālie?

Fakaafeʻi e kau akó ke nau kumi ha tefitoʻi moʻoni ʻi heʻenau ako ʻa e Ngāue 16 ʻe ala tokoni kiate kinautolu ke nau maʻu ai ha mahino lahi ange ki he mahuʻinga ʻo e tokanga ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Ngāue 16:1–5 ʻaki hono fakamatala ange naʻe fononga ʻa Paula, Sailosi mo ha Senitaile papi ului ko Tīmotesi (ʻoku toe ʻiloa ko Tīmoté) ki he ngaahi kolo ʻe niʻihi ʻo e Siasí ke tala ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni mei he kau taki ʻo e Siasí ʻi Selūsalemá ʻa ia te ne uesia ʻa e Siasí fakakātoa pea te ne fakamālohia ʻa e tui ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Ngāue 16:6–10 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ai, ʻo kumi pe naʻe ʻilo fēfē ʻe Paula mo hono ngaahi hoa fakafaifekaú (hangē ʻoku kau ai mo Luké) ʻa e feituʻu ke nau ʻalu ki aí ʻi heʻenau fonongá

  • Naʻe ʻilo fēfē ʻe Paula mo hono ngaahi hoa fakafaifekaú ʻa e feituʻu ke ʻoua te nau ʻalu ki aí? Naʻa nau ʻilo fēfē ʻa e feituʻu ke nau ʻalu ki aí?

  • Ko e hā naʻe mamata ki ai ʻa Paula ʻi he meʻa-hā-maí?

  • Naʻe tali fēfē ʻe Paula mo hono ngaahi hoa fakafaifekaú ʻa e mata meʻa-hā-mai ʻa Paulá?

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Ngāue 16:11–13 ʻaki hono fakamatalaʻi naʻe fononga ʻa Paula mo Sailosi ʻi ha ngaahi ʻaho lahi kae ʻoua kuó na aʻu ki Filipai, ko ha kolo ʻi Masitōnia. (Te ke fie fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau vakai ki he Maps and Index of Place-Names, Map 6, [Ngaahi Mapé mo e Fakahokohoko ʻo e Feituʻú-Ngaahi Hingoá, Mape fika 6] “The First and Second Journeys of the Apostle Paul,” [Ko e Fononga ʻUluaki mo e Ua ʻa e ʻAposetolo ko Paulá] ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá ʻo kumi ʻa Filipai.) ʻI he ʻaho Sāpaté, naʻa nau ʻalu mei he koló ke nau lotu ʻi ha veʻe vaitafe pea naʻa nau kamata fakatalanoa mo e kau fefine ne nau ʻi aí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Ngāue 16:14–15 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi pe naʻe tali fēfē ʻe he fefine naʻe ui ko Lītea ʻa e ngaahi akonaki ʻa Paulá. (Te ke fie fakamatala ange ko e kupuʻi lea “fakatau meʻa kulokula” [veesi 14] ʻoku ʻuhinga ia naʻe fakatau atu ʻe Lītea ʻa e vali fakalanu lanu kulokula, ʻa ia naʻe fuʻu mamafa pea mahalo ʻoku fakaʻilonga mai ko Līteá ko ha fefine naʻe koloaʻia mo ʻiloa.)

  • Naʻe tali fēfē ʻe Lītea ʻa e ngaahi akonaki ʻa Paulá? (Te ke fie fakamatala ange ko e tokanga ʻoku ʻuhinga ia naʻe tokanga lahi pe ko e tokanga tāfataha.)

  • Ko e hā ha ngaahi kupuʻi lea ʻi he Ngāue 16:14 ʻoku fakaʻilonga mai naʻe mateuteu ʻa Lītea ke ne maʻu ʻa e ongoongoleleí?

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he aʻusia ʻa Paulá fekauʻaki mo e meʻa ʻe ala hoko ʻi heʻetau muimui ki he fakahaá? (ʻE lava ke ngāueʻaki ʻe he kau akó ha nggaahi lea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau maʻu e mahino ko e ʻi heʻetau muimui ki he fakahā mei he ʻOtuá, ʻe lava ke tataki kitautolu kiate kinautolu ʻoku nau mateuteu ke maʻu ʻa e ongoongoleleí. Tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

Fakamatala ange ʻoku tau lava foki ʻi heʻetau muimui ki he fakahaá ʻo tokoni ki he niʻihi kehé ke nau kamata pe hokohoko atu ʻa e founga ko ia ke mateuteu ai ke maʻu ʻa e ongoongoleleí

Ke tokoni ke toe mahino ange ki he kau akó e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, kole ki ha taha ako ke ne lau leʻolahi e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he meʻa kuo pau ke tau fai ke tataki ai kitautolu ki he niʻihi ʻoku nau mateuteu ke maʻu ʻa e ongoongoleleí.

ʻĪmisi
Elder Dallin H. Oaks

“Kuo pau ke tau lotua ʻa e tokoni mo e tataki ʻa e ʻEikí, koeʻuhí ke tau hoko ai ko ha meʻangāue ʻi Hono toʻukupú ke tokoni ki ha tokotaha ʻoku mateuteú—ko ha taha ʻokú Ne finangalo ke tau tokoniʻi he ʻahó ni. Kuo pau leva ke tau mataʻā ke fanongo mo tokanga ki he ngaahi ueʻi ʻa Hono Laumālié ki he founga ʻo ʻetau hoko atú.

“ʻE pau ke hoko mai ʻa e ngaahi ueʻi ko iá. ʻOku tau ʻilo mei he ngaahi fakamoʻoni fakafoʻituitui taʻefaʻalauá ʻi Heʻene founga pē ʻaʻana pea ʻi Hono taimi ʻoʻona ʻoku teuteuʻi ʻe he ʻEikí ha niʻihi ke nau tali ʻa ʻEne ongoongoleleí. ʻOku lolotonga fekumi atu ʻe he tokotaha ko iá, pea ʻi heʻetau fekumi ke ʻiloʻi iá ʻe tali ʻe he ʻEikí ʻa ʻenau lotú ʻo fakafou mai ʻi hono tali ʻetau ngaahi lotú. Te Ne ueʻi pea tataki ʻa kinautolu ʻoku nau holi pea fekumi ʻi he loto-moʻoni ke nau maʻu ha fakahinohino ki he founga, feituʻu, taimi mo e tokotaha ke vahevahe ʻa ʻEne ongoongoleleí” (“Sharing the Gospel,” Ensign, Nov. 2001, 8).

  • Fakatatau kia ʻEletā ʻOakesi, ko e hā kuo pau ke tau fai ke tataki ai kitautolu ki he niʻihi ʻoku nau mateuteu ke maʻu ʻa e ongoongoleleí?

Fakakaukau ke vahevahe haʻo aʻusia pē ʻaʻau ki he founga naʻá ke tokanga ai ki ha ngaahi ueʻi fakalaumālie peá ne tataki ai koe ki ha tokotaha naʻe mateuteu ke ne maʻu ʻa e ongoongoleleí pe ko ha tokanga ha taha kehe ki he ngaahi ueʻi fakalaumālié pea tataki ai ia kiate koe ʻi hoʻo mateuteu ke maʻu ʻa e ongoongoleleí. Kole ki ha niʻihi tokosiʻi ʻo e kau akó ke nau vahevahe ha aʻusia naʻa nau maʻu pe ko ha taha ʻoku nau ʻiloʻi ʻa ia naʻe tataki ai kinautolu ki ha tokotaha naʻe mateuteu ke ne maʻu ʻa e ongoongoleleí.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakalaulauloto ki he founga, feituʻu, taimi mo e ko hai te nau lava ʻo vahevahe ʻa e ongoongoleleí. Poupouʻi kinautolu ke nau lekooti ha faʻahinga ueʻi fakalaumālie te nau maʻu pea hokohoko atu ke lotua ha fakahinohino.

Ngāue 16:16–40

Naʻe tuku popula ʻa Paula mo Sailosi pea toki fakaʻatā

Fakaafeʻi ha fānau ako ʻe niʻihi ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi ʻo e Ngāue 16:16–19. Kole ki he kalasí ke muimui ʻi he laukongá ʻo kumi pe ko e hā naʻe fai ʻe Paulá ʻi heʻene fetaulaki mo e “taʻahine kaunanga” (veesi 16), pe sevāniti fefine, ʻa ia naʻe hūfia ʻe ha laumālie ʻo e tēvoló. Te ke fie fakamatala ange ko e kikite ko e founga ia ʻo e vavalo pe feinga ke kikiteʻi ʻa e kahaʻú ngāueʻaki ʻa e ngaahi ʻuhinga taʻe hā mai.

  • Ko e hā naʻe faifai pea fai ʻe Paula ki he laumālie ʻo e tēvoló naʻá ne hūfia ʻa e taʻahiné?

  • Ko e hā ʻa e palōpalema naʻe aʻusia ʻe he kau matāpule ʻa e taʻahiné ʻi he koló hili hono kapusi ʻe Paula ʻa e laumālie ʻo e tēvoló meiate iá?

Fakanounou ʻa e Ngāue 16:20–24 ʻaki hono fakamatala ange naʻe ʻikai ke toe maʻu ha koloa ʻe he kau tangatá mei he taʻahiné, ko ia ai naʻa nau puke ʻa Paula mo Sailosi ʻo ʻave ki he “kau pulé” (veesi 20), pe maʻu mafai fakakoló, pea tala naʻe akoʻi ʻe Paula mo Sailosi ʻa e kakaí ke ʻoua te nau muimui ki he lao faka-Lomá. ʻI he fekau ʻe he kau pulé, naʻe tā pea puke pōpula ʻa Paula mo Sailosi, pea naʻe haʻi mo hona vaʻe ke ʻoua te na lava ʻo lue.

Ke tokoni ki he kau akó ke nau maʻu ha mahino ki he kakano ʻo e Ngāue 16:25–36, vahevahe ʻa e kau akó ke nau tauhoa pea tufa ki he hoa takitaha ha laʻipepa. Hiki ʻa e siate ko ení ʻi he palakipoé pea fakaafeʻi ʻa e hoa takitaha ke nau hiki ʻa e siaté ki heʻenau laʻipepá.

Ngāue 16:25


Ngāue 16:26


Ngāue 16:27–28


Ngāue 16:29–30


Ngāue 16:31–32


Ngāue 16:33–34


Fakaafeʻi ʻa e hoa takitaha ke lau leʻolahi ʻa e ngaahi veesi ʻi he siaté pea taufetongi ʻi hono tā ha ʻū fakatātā mahinongofua ke ne fakafofongaʻi ʻa e veesi takitaha ʻi he kulupú (ʻe lava ʻe ha hoa ʻe taha ʻo tā ha fakatātā ke ne fakafofongaʻi ʻa e foʻi veesi ʻe tolu ʻi he kulupú, pea ko e hoa ʻe tahá te ne lava ʻo tā ha fakatātā ke ne fakafofongaʻi ʻa e toenga ʻo e veesi ʻe tolu ʻi he kulupú). Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi e kau akó ke nau fakaʻaliʻali pea fakamatalaʻi fakanounou ʻenau ʻū tā fakatātaá ki ha hoa ʻe taha pe ki he kotoa ʻo e kalasí.

Fehuʻi ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení ke tokoni ke toe loloto ange ʻa e mahino ʻa e kau akó ki he Ngāue 16:25–36:

  • Naʻe tali fēfē ʻe Paula mo Sailosi ʻa e fehuʻi ʻa e tangata leʻo ʻi he fale fakapōpulá fekauʻaki mo e founga ʻe ala fakamoʻui ai iá?

  • Ko e hā naʻe fai ʻe he tangata leʻo ʻo e fale fakapōpulá ke fakahā ʻene tui kia Sīsū Kalaisí?

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he Ngāue 16:31–33 fekauʻaki mo e meʻa kuo pau ke tau fai ke maʻu ai ʻa e fakamoʻuí? (ʻE lava ke ngāue ʻaki he kau akó e ngaahi lea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau ʻiloʻi e moʻoni ko ʻení: Ko e fakamoʻuí ʻoku fie maʻu ia ke tau tui kia Sīsū Kalaisi, pea ʻoku tau fakahā ʻetau tui kiate Iá ʻaki ʻetau papitaiso.)

Fakamatala ange ko e fakamoʻuí ʻoku ʻuhinga “ke fakahaofi mei he mate fakasinó mo e mate fakalaumālié fakatouʻosi” (vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “Fakamoʻui,” scriptures.lds.org).

  • ʻOku fakatātaaʻi fēfē ʻe he papitaisó ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí?

  • Ke tānaki atu pē ki he papitaisó, ko e hā ha ngaahi founga ʻe niʻihi te tau lava ai ʻo fakahaaʻi ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí?

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Ngāue 16:35–40 ʻaki ʻa e fakamatala ange naʻe fekau ʻe he kau pulé ki he tangata leʻo ʻi he fale fakapōpulá ke tukuange ke ʻalu ʻa Paula mo Sailosi. Naʻe ʻikai ke fie ʻalu ʻa Paula he koeʻuhí naʻá ne ʻilo ʻa ʻene totonu ko ha tangataʻifonua Loma pea naʻá ne ʻilo naʻa nau ngaohi ia ʻi he founga ʻo e taʻe-fakamaau totonu. Naʻe taʻe-fakalao ke taaʻi ha tangataʻifonua Loma taʻe te nau tomuʻa fakamaauʻi ia ʻi ha hopo. ʻI he ʻilo ʻe he kau pulé ko ha ongo Loma ʻa Paula mo Sailosí, naʻa nau manavahē telia naʻa ʻilo heʻenau kau takí naʻa nau ngaohi ha tangataʻifonua Loma ʻo ʻikai fakatatau ki he laó, ʻe iku tauteaʻi ai kinautolu, ʻo aʻu pē ki he mate. Naʻe haʻu ʻa e kau pulé ki he fale fakapōpulá, ʻo tukuange ʻa Paula mo Sailosi pe kole ange ke na ʻalu mei he kolo ko iá.

Fakaʻosi ʻaki haʻo fakamoʻoniʻi ʻa e ngaahi moʻoni ʻoku akoʻi ʻi he Ngāue 16.

ʻĪmisi
scripture mastery icon
Fakamanatu ʻo e Fakataukei Folofolá

Fakaʻaongaʻi ʻa e siate ʻoku ʻoatu hení ke toe vakaiʻi ʻa e ngaahi potufolofola fakataukei folofola kuo ako ʻe he kau akó ʻi he taʻu ní. Lau leʻolahi ʻa e fehuʻi pe tālaʻá ʻi he kōlomu toʻohema ʻo e siaté, pea fakaafeʻi e kau akó ke nau kumi ʻa e potufolofola fakataukei folofola ʻe lava ke ne ʻomi ha tali (ʻoku ʻomi ʻa e ngaahi talí ʻi he kōlomu toʻomataʻu ʻo e siaté). Mahalo te ke fie lau leʻolahi ʻa e ngaahi fehuʻí pe tālaʻá ʻi ha faʻahinga hokohoko pē. Hili hono ʻilo ʻe he kau akó ha potufolofola, fehuʻi ange pe ʻoku tokoni fēfē ʻa e potufolofola fakataukei folofola ko iá ki ha tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e tālaʻa ko iá.

ʻOku ou ilifia ke moʻui ʻaki ʻi he melino ʻa ʻeku tuí. ʻOku ou hohaʻa ki he ngaahi fakakaukau ʻa e niʻihi kehé kiate aú.

Mātiu 5:14–16

ʻOku ou ongoʻi lōmekina ʻe he ngaahi ʻahiʻahí mo e faingataʻá.

Mātiu 11:28–30

Ko e hā ʻoku lava ai ʻe he palōfitá ke maʻu ʻa e fakahā maʻá e Siasí hono kotoa?

Mātiu 16:15–19

ʻOku ou ʻofa ʻi he Tamai Hēvaní, ka ʻoku ou fekuki ke ʻofa ki ha kaungāmeʻa he taimí ni. ʻOku ʻamanaki ʻe he ʻOtuá ke u toe ʻofa atu ki ai?

Mātiu 22:36–39

ʻOku ou ʻiloʻi ʻi heʻeku maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeikí, ko hoku fatongia ia ke u ngāue fakafaifekau ki ha feituʻu pē ʻe ui ki ai au ʻe he ʻEikí, ka ʻoku ou hohaʻa ki he vā mamaʻo mei hoku fāmilí mo e ongoʻi taʻelatá.

Mātiu 28:19–20

ʻOku tau ʻilo fēfē kuo toetuʻu moʻoni ʻa Sīsū Kalaisi ʻi ha sino ʻo e kakano mo e hui?

Luke 24:36–39

ʻOku fuʻu fie maʻu nai ʻa e papitaisó kae lava ke tau nofo mo e ʻOtuá?

Sione 3:5

ʻOku pehē ʻe he niʻihi ʻoku ʻikai ke fuʻu mahuʻinga ia pe te u fili ke muimui ʻia Sīsū Kalaisi pe ko ha tokotaha kehe. Kapau ko ha tokotaha lelei au, te u ʻalu ki hēvani.

Sione 14:6

Ko e hā ʻa e founga lelei taha ke u fakahā ai ki he ʻEikí ʻoku ou ʻofa ʻiate Ia?

Sione 14:15

Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ʻilo ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí?

Sione 17:3

Ko e hā kuo pau ke u fai ke u maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní?

Ngāue 2:36–38

Naʻe ʻi ai nai ha taha naʻe moʻui ʻi he kuonga fakatohitapú naʻá ne ʻiloʻi mo kikiteʻi ʻe Toe Fakafoki Mai ʻa e ongoongoleleí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní?

Ngāue 3:19–21

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Ngāue 16:1–3. Ko e hā naʻe kamu ai ʻe Paula ʻa Tīmoté neongo naʻe ʻikai ke toe fie maʻu ke fai ia?

“Neongo naʻe ʻikai fie maʻu ia ke kamu ʻa e kau papi ului Senitailé … , naʻe kamu ʻe Paula ʻa Tīmote ki muʻa pea kamata ʻena ngāue fakafaifekaú ‘koeʻuhí ko e kakai Siu naʻe nofo ʻi he ngaahi potu ko iá’ (Ngāue 16:3). Hili hono kamú, [lolotonga ʻa e taimi ʻo e liliú] naʻe lava leva ʻa Tīmote ʻo ngāue lelei ange ʻi he Kau Siú, ko hai naʻá ne ʻiloʻi ʻe taʻe fakaʻapaʻapa ha faifekau taʻe kamu ki he ʻOtua ʻo ʻIsilelí mo ʻEne ngaahi fonó. … Koeʻuhí ko e ongoongoleleí, ko e taimi ʻe niʻihi, naʻe liliu ʻe Paula ʻene ngaahi ʻulungāangá kae lava ke ne feohi mo e Kau Siú pea mo e Kau Senitailé fakatouʻosi (vakai, Ngāue 21:20–26; 1 Kolinitō 9:20–22). Naʻá ne toe akoʻi foki ʻa e kau papi ului Senitailé ke nau fili ke ʻoua te nau fai ha faʻahinga ʻulungāanga ʻe fakatupuʻita ki he Kau Siú, neongo ʻoku teʻeki ke tapui ia ʻe ha fekau (vakai, Loma 14:13–15; 1 Kolinitō 8:9–13)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], (00) 312).

Ngāue 16:16–18. Ko e hā naʻe hoko ai ʻa e fakamoʻoni ki he taʻahine kaunanga naʻe hūfia ʻe he laumālie ʻo e tēvoló ko ha palopalemá?

Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“Naʻe moʻoni ʻa e fakamoʻoni ki he kaunanga naʻe hūfia ʻe he laumālie ʻo e tēvoló. Ko ha ongo palōfita ʻa Paula mo Sailosi; naʻá na maʻu ʻa e ngaahi lea mo e mālohi ʻo e fakamoʻuí. Ka ko e fakamoʻoni fakamaatoato mei he kau tamaioʻeiki ʻa Sētané ʻoku ʻikai ke fie maʻu ha fakamoʻui ia. Naʻe pehē ʻe he kaunangá: ‘Te ke lava ʻo tui kia Paula mo Sailosi pea mo e Sīsū ko eni ʻokú na malangaʻí. ʻOku ou poupou ʻoku ʻo e ʻOtuá ʻakinaua mo hona ʻEikí; pea koeʻuhí ʻoku tau femahinoʻaki ʻi he tuʻunga ko iá, te ke lava foki ʻo kei hoko atu ke ke muimui ʻiate au peá ke fiefia ʻi he ngaahi ola ʻo ʻeku ngāué mo ʻeku faka-ʻOtuá.’ Pea ko hai fua ʻa e kau ngāue fakafaifekau ʻo e tui fakalotu loí ʻoku nau ʻunuʻunu mai ʻaki honau loungutú kia Sīsū mo ʻene ngaahi tokāteliné koeʻuhí ke muimui ʻa e kakaí kiate kinautolu mo ʻenau ʻuhinga fakafoʻituitui ʻo e ʻaloʻofá. Ko e ʻuhingá pē ʻeni ia naʻe tapui ai ʻe Sīsū ʻa e fanga tēvoló ʻa ia naʻá ne kapusi ki tuʻá ke ʻoua te nau teitei fakamoʻoni ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá. (Luke 4:41.)” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. (1965–73), 2:149.