Laipelí
Lēsoni 5: Ko e Kaveinga mo e Vakai Fakalūkufua ʻo e Fuakava Foʻoú


Lēsoni 5

Ko e Kaveinga mo e Vakai Fakalūkufua ʻo e Fuakava Foʻoú

Talateú

ʻE ako e kau akó ʻi he lēsoni ko ʻení ki he kaveinga fakahisitōlia mo e ʻulungaanga fakafonua ʻo e Fuakava Foʻoú, kau ai ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa ne kau ki hono fakafisingaʻi ʻe he kau Siu tokolahi ʻa Sīsū ko e Mīsaiá mo e Fakamoʻuí. ʻE ako foki ʻa e kau akó ʻo kau ki he faʻunga ʻo e Fuakava Foʻoú.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Ko e kaveinga ʻo e Fuakava Foʻoú

ʻĪmisi
detail of painting, Stephen
ʻĪmisi
Stephen Sees Jesus on the Right Hand of God

Fakaʻaliʻali ha konga ʻo e fakatātā Ko e Mamata ʻa Sitīveni kia Sīsū ʻi he Nima Toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 63; vakai foki, LDS.org) ʻaki hono fakaʻaongaʻi ha pepa pe nāunau kehe ke ʻufiʻufi e fakatātaá tukukehe ʻa Sitīveni (ko e tangata tatā lanu puluú).

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau fakamatalaʻi ʻa e meʻa ʻoku hoko ʻi he fakatātaá. ʻEke kiate kinautolu pe ʻoku nau pehē ko e hā e ʻuhinga ʻoku ʻi he kelekelé ai ʻa e tangatá pea mafao hono nimá ki ʻolungá. Hili e tali ʻa e kau akó, fakahā ange e toenga ʻo e fakatātaá.

  • ʻOku tokoniʻi fēfē koe ʻe hoʻo sio kakato ki he fakatātaá ke mahino ʻa e meʻa ʻoku hokó?

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke lau ʻa e ʻuluʻi fakamatala ki he Ngāue 7 ke mahino ʻoku fakahaaʻi ʻe he fakatātā ko ʻení ʻa Sitīveni, ko ha ākonga ʻa Sīsū Kalaisi, ʻi hono tolomakaʻi ke maté pea mamata ʻoku tuʻu ʻa Sīsū ʻi he toʻukupu toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá.

  • Te tau fakatatau fēfē ʻa hono toʻo e ʻufiʻufi ʻo e fakatātaá ko ʻení ki hono maʻu e mahino ki he ngaahi folofolá?

Fakamatalaʻi ange ʻoku fakatātaaʻi ʻe he ʻekitivitī ko ʻení ʻa hono mahuʻinga ʻo e maʻu ha mahino ki he kaveinga ʻo e ngaahi folofolá. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ko e kaveinga ki he ngaahi tūkunga ʻokú ne ʻātakaiʻi pe ʻoatu ha puipuituʻa ki ha potufolofola, meʻa ne hoko, pe talanoa. Fakamahinoʻi ange ʻi he fakaʻau ke maheni ange ʻa e kau akó mo e kaveinga fakahisitōlia mo fakafonua ʻo e Fuakava Foʻoú, ʻe mahino lelei leva mo nau moʻui ʻaki ʻa hono ngaahi akonakí.

Ko e kau taki lotu faka-Siú lolotonga e ngāue ʻa e Fakamoʻuí

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e 2 Nīfai 10:3-5. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he palōfita ko Sēkopé ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e tuʻunga fakalaumālie ʻi he lotolotonga ʻo ha kau Siu ʻe niʻihi lolotonga e ngāue ʻa e Fakamoʻuí.

  • Ko e hā e ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Sēkope ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e tuʻunga fakalaumālie ʻi he lotolotonga e niʻihi ʻo e kau Siú? (Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ko e ngāue fakataulaʻeiki kākā ʻi he veesi 5 ki he malanga ʻokú ne kumi ki he “totongi mo e fakamālō ʻa e māmaní” kae ʻikai ko e lelei ʻa e kakai ʻo e ʻOtuá [2 Nīfai 26: 29]. Ko kinautolu ne halaia ʻi he ngāue fakataulaʻeiki kākaá ko ha kau taki fakalotu fai angahala ʻi he lotolotonga ʻo e kakai Siú ʻa ia ne nau taki halaʻi ʻa e kakaí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 23:16, 24. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e founga naʻe fakamatalaʻi ʻaki ʻe he Fakamoʻuí ʻa e kau taki fakalotu Siu ko ʻení lolotonga ʻEne ngāue fakafaifekaú.

  • Naʻe fakamatalaʻi fēfē ʻe he Fakamoʻuí ʻa e kau taki fakalotu Siu ko ʻení.

  • Ko e hā naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻo kau ki he kau taki ko ʻení ʻi Heʻene ui kinautolu ko e “kau takimuʻa kui”?

Ngaahi fakalahi ki he fono ʻa Mōsesé mo e ngaahi fakakaukau (philosophies) kehe ʻoku halá

Ke tokoni ke mahino ange ki he kau akó ʻa e founga ne taki halaʻi ai ʻe he kau taki fakalotú ʻa e kakaí, tā ha foʻi siakale ʻi he palakipoé pea tohiʻi ʻa e Fono ʻa Mōsesé ʻi loto mālie. Tā ha siakale ʻe taha ʻi tuʻa ʻi he ʻuluaki siakalé pea fakahingoa ia ko e Fono ʻOku ʻIkai Tohí.

Fakamatalaʻi ange ne tānaki atu ʻe he kau faiako mo e kau taki faka-Siú ʻenau ngaahi lao mo e fakaʻuhinga pē ʻanautolu ki he fonó, ʻi he ʻikai ha kau palōfitá. Ne fakataumuʻa ʻa e ngaahi lao mo e fakaʻuhinga fakalahi ko ʻení ʻoku faʻa ʻiloa ko e fono ʻoku ʻikai tohí, tukufakaholo ʻoku ʻikai tohí, pe tukufakaholo ʻa e kau taulaʻeikí, ke taʻofi hono maumauʻi e fono ʻa e ʻOtuá. Fakaafeʻi ha ongo tamaiki ako ke na haʻu ki muʻa he kalasí, ke fakatātaaʻi ha taha ʻo e ngaahi lao ko ʻení. ʻOange ke na taki taha ha maea ʻoku ʻi ai ha foʻi fakapona ai. Kole ki ha toko taha ʻe taha ke ne vete ʻa e fakaponá ʻaki ha nima pē ʻe taha, pea kole ki he tokotaha ako ʻe tahá ke ne vete ʻa e fakaponá ʻaki hono ongo nimá. Hili ʻena feinga ke fakahoko ʻení, fakaafeʻi kinaua ke foki ki hona nofoʻangá.

Fakamatalaʻi ange naʻe tapui ke vete ha fakapona ʻaki ʻa e ongo nimá ʻi he ʻaho Sāpaté, fakatatau ki he fono ʻoku ʻikai tohí. Naʻe lau hono fai iá ko e ngāue pea ko ha maumauʻi ia ʻo e ʻaho Sāpaté. Neongo iá, naʻe fakangofua pē ke vete ha foʻi fakapona ʻaki e nima pē ʻe taha.

  • Ko e hā nai ha fakatuʻutāmaki hono tānaki atu ha ngaahi lao faʻu ʻe he tangatá ki he ngaahi fekau ʻa e Otuá?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo kau ki he niʻihi ʻo e kau taki lotu faka-Siú.

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

“Naʻa nau ʻave e ngaahi meʻa mahinongofua mo faingofua ʻo e lotu haohaoá ʻo tānaki ki ai ha konga lahi ʻo ʻenau ngaahi fakaʻuhinga pē ʻa kinautolu; ne nau ʻai ke hā fakaʻofoʻofa ʻaki hono tānaki atu ha ngaahi kātoanga fakalotu mamalu ko ha ngaahi ouau; pea ne nau ʻave e founga fiefia, mo nēkeneka ʻo e lotú ʻo liliu ia ki ha founga lotu ʻoku fakangatangata mo faka-mafasia hono fakahokó. Naʻe hoko ʻa e laumālie moʻui ʻo e fono ʻa e ʻEikí ʻo taʻeʻaonga ʻi he nima ʻo e ngaahi ouau fakalotu ʻa e kau Siú” (The Mortal Messiah, 4 vols. [1979–81], 1:238).

  • Fakatatau kia ʻEletā Makongikī, ko e hā kuo fai ʻe he kau taki lotu faka-Siú ki he fono ʻa e ʻOtuá ʻaki ʻenau ngaahi fakaʻuhinga ne tānaki atú?

Fakamahinoʻi ange naʻe ʻi he tuʻunga hē mei he moʻoní ʻa e kau Siu ʻi he kuonga ʻo Sīsuú. Neongo ne hoko atu ʻa e mafai mo e ngaahi ouau ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ʻi honau lotolotongá, ka naʻe tokolahi ha kau Siu ne hē mei hono fakahoko totonu ʻo ʻenau tui fakalotú ʻo hangē ko hono fakahā ʻe he ʻOtuá kia Mōsesé (vakai, T&F 84:25–28). Kuo fakamuʻomuʻa e tukufakaholo ʻa e kaumātuʻá ʻi he lotu haohaoá mo e folofola ʻa e ʻOtuá kuo tohí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 12:14. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fakaʻamu e kau Fālesí ke fai kia Sīsū koeʻuhí ko ʻEne taʻetokaʻi honau mafaí mo e niʻihi ʻo ʻenau ngaahi tukufakaholo ʻoku ʻikai tohí.

  • Ko e hā naʻe faʻufaʻu ʻe he kau taki fakalotu ko ʻení ke fai kia Sisuú?

Fakamatalaʻi ange, makehe mei he ngaahi tukufakaholo hala faka-Siú, naʻe tākiekina ʻe he ngaahi fakakaukau faka-filōsefa halá hono fakafisingaʻi ʻe he kakaí ʻa Sisū Kalaisi hili ʻEne Toetuʻú. Hangē ko ʻení, naʻe hoko e mafola ʻo e anga fakafonua faka-Kalisí ko hano fakafisingaʻi ʻe ha kakai tokolahi ʻa e moʻoni ʻo e toetuʻu ʻa e sino fakamatelié. (vakai, 1 Kolinitō 15:12). Ko ia ai, ʻi he fakamoʻoniʻi ʻe he Kau ʻAposetoló ki he toetuʻu ʻa e Fakamoʻui hili Hono Tutukí, ne fakaʻikaiʻi ʻe ha tokolahi ʻa ʻenau ngaahi fakamoʻoní.

Puleʻi ʻe ha fonua muli mo e ʻamanaki ki ha Mīsaia ke fakahaofi ʻa ʻIsilelí

Hiki e ngaahi foʻi lea ko ʻení he palakipoé: Pāpilone, Peasia, Masetōnia (Kalisi), mo Loma.

  • Ko e hā ʻoku faitatau ai ʻa e ngaahi puleʻanga ko ʻeni ʻo e kuonga muʻá, ʻi heʻene fekauʻaki mo e kau Siú? (Kuo nau ikunaʻi mo puleʻi ʻa e kau Siú.)

Vahevahe ʻa e kau akó ki ha ngaahi kulupu ʻe fā pea tufa ʻa e laʻipepa tufa ko ʻení ki he kulupu takitaha:

Ne nofo ʻa e kau Siú, tuku kehe pē ha vahaʻataimi ʻe taha ʻo e tauʻatāina ʻi he kuonga ʻo e Fuakava Foʻoú, ko ha kakai ne nofo pōpula ʻo laka hake ʻi he taʻu ʻe 500. Ne hoko ha angatuʻu ne taki ʻe he kau Makapesí, ko ha fāmili Siu mamahiʻi-fonua, ki he tauʻatāina ʻi ha taʻu ʻe 160 nai kimuʻa hono ʻaloʻi ʻo Kalaisí. Neongo iá, ʻi he taimi hono ʻaloʻi ʻo Kalaisí, ne kapa ʻe Loma ia ʻa ʻIsileli. Naʻe fili ʻe Loma ʻa e Tuʻi ko Hēlotá (ʻoku ʻiloa foki ko Hēlota ko e Lahí), ʻa ia naʻe mali ki he fāmili Makapesí, ke pule ʻi ʻIsileli. Naʻe fehiʻa ʻa e kau Siú ʻi he pule faka-Lomá pea nau ʻamanaki fiefia atu ki ha Mīsaia ne talaʻofa mai ʻa ia ne nau tui te Ne fakahaofi kinautolu mei he kau Lomá. Koeʻuhí naʻe ʻamanaki atu ha tokolahi ʻo e kau Siú ki ha Mīsaia ke fakahaofi kinautolu mei he pule ʻa ha fonua mulí, ne nau fakafisingaʻi ʻa Sīsū Kalaisi ko honau Fakamoʻuí.

Kole ki he kau akó ke lau ʻa e laʻipepa tufá mo aleaʻi faka-kulupu ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení (mahalo te ke fie hiki e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé):

  • Ko e hā naʻe ʻamanaki atu ki ai ʻa e kakai Siu tokolahi mei he Mīsaia ʻe hoko maí?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe tākiekina ai ʻe he ngaahi ʻamanaki hala ko ʻení ha kau Siu tokolahi ke nau fakafīsingaʻi ʻa Sīsū ko e Mīsaiá?

Fakamatalaʻi ange neongo naʻe fakafīsingaʻi ʻe he kakai Siu ʻe niʻihi ʻa Kalaisi, ka ne fakatokangaʻi pea ʻiloʻi ʻe he niʻihi ne nau anga fakatōkilalo mo ongoʻingofua e Laumālié ko e Misaiá mo e Fakamoʻuí Ia.

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi ʻo e Luke 2:25–33. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, pea kumi ki he meʻa ne lea ʻaki mo fai ʻe he tangata angatonu ko Simioné ʻi he taimi ne ʻomi ai ʻe Siosefa mo Mele ʻa Sīsū ki he temipalé ʻi heʻene kei valevalé.

  • Fakatatau ki he veesi 30–32, ko e hā naʻe fekauʻi mai ai ʻa Sīsū ki he māmaní? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe ka ʻoku totonu ke ʻiloʻi e moʻoni ko ʻení: Naʻe fekauʻi mai ʻa Sīsū Kalaisi ke ʻomi ʻa e fakamoʻuí ki he kakai fulipē.)

  • Ko e hā ne fai ʻe Sīsū Kalaisi ke lava ke fakahaofi ai ʻa e kakai kotoa pē?

Fakaʻaliʻali ʻa e fakatātā ʻo Sitīveni naʻe fakaʻaliʻali ʻi he kamataʻanga ʻo e lēsoní. Poupouʻi e kau akó ke fakamanatuʻi ʻa e kaveinga fakafonua mo fakahisitōlia kuo mou aleaʻi ʻi heʻenau ako ʻa e Fuakava Foʻoú. ʻI heʻenau fai iá, ʻe mahino lelei ange kiate kinautolu ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne Kau ʻAposetoló. (Ke maʻu ha toe fakamatala fekauʻaki mo e kaveinga fakahisitōlia mo fakafonua ʻo e Fuakava Foʻoú, vakai, “Ko e Vahaʻataimi ʻo e Ongo Fuakavá” mo e “Tuʻunga ʻo e Fuakava Foʻoú” ʻi he Tohi Lēsoni ʻa e Tokotaha Akó ʻi he Fuakava Foʻoú ([Church Educational System manual, 2014], [00] 1–3). ʻOku kau ʻi he nāunau ko ʻení e fakamatala nounou ʻo e ngaahi kulupu hangē ko e kau Samēliá, Fālesí, Sātusí, Sanitaliní, mo e kau tangata tohí).

Ko ha vakai nounou ki he Fuakava Foʻoú

ʻĪmisi
Christ Healing the Sick at Bethesda

Talaange ki he kau akó te ke fakaʻaliʻali ange kiate kinautolu ha fakatātā ʻi ha sekoni ʻe 10, hili iá, fakaafeʻi leva kinautolu ke hiki ha fakamatala fakaikiiki ʻo e meʻa ne nau mamata ki aí. Fakaʻaliʻali ki he kau akó ʻa e Ko hono Fakamoʻui ʻe Sīsū ʻa e Mahakí ʻi Petesaitá (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí, fika 42; vakai foki, LDS.org). Hili ha sekoni ʻe 10, tuku ʻa e fakatātaá ki he tafaʻakí pea fakaafeʻi e kau akó ke hiki ʻenau ngaahi fakamatalá. Hili ha taimi feʻunga, kole ki ha niʻhi ʻo e kau akó ke lau ʻenau ngaahi fakamatalá ki he kalasí.

  • Neongo ne mou mamata kotoa ki he fakatātā tatau, ko e hā ne kehe ai homou fakamatalá?

  • Ko e hā ʻoku tokoni ai ke tokolahi ange ʻi he toko tahá e kau fakamoʻoni ki ha meʻa ne hoko?

Hiki e hingoa ʻo kinautolu ne nau tohi ʻa e Kosipeli ʻe faá ʻi he palakipoé: Mātiu, Maʻake, Luke, mo Sione. Fakamatalaʻi ange naʻe hiki ʻe he kau ākonga kotoa ko ʻení e ngaahi meʻa ne hoko mo e ngaahi akonaki mei he moʻui ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku ui ʻenau ngaahi lekōtí ko e Ngaahi Kosipelí. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea kosipeli ki he “ongoongo lelei.” Fakamahinoʻi ange ʻoku liliu ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻa e hingoa ʻo e Kosipeli takitaha ki he fakamoʻoni ʻo hangē “Ko e Fakamoʻoni ʻa Mātiú.”

  • Ko e hā ʻoku tokoni ai ke lahi ange ʻi he tahá ʻa e fakamoʻoni ki he ongoongoleleí pe fakamoʻoni ki he moʻui mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí?

Fakamatalaʻi ange neongo e kehekehe ʻi ha fakamatala fakaikiiki mo e fakakaukau ʻi he Kosipeli ʻe faá, ʻoku nau fakamatala kotoa pē ki he ngaahi meʻa ʻi he moʻui mo e ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻi he lotolotonga ʻo e kau Siú. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he Kosipeli ʻe faá kotoa ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá pea mo e Fakamoʻui ʻo e māmaní (vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “Ngaahi Kosipelí”, scriptures.lds.org).

Mahalo te ke fie ʻoange ki he kau akó ha tatau ʻo e liliu fakanounou ʻo e saati ko ʻení “Ko ha Vakai Nounou ki he Moʻui ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he Matelié” ʻi he fakaʻosinga ʻo e lēsoni ko ʻení. ʻOku ʻi he fakamatala fakalahi ʻo e tohi lēsoni ko ʻení e saati kakató. Fakaafeʻi e kau akó ke fakaʻaongaʻi ʻa e sātí ke ʻiloʻi e ngaahi meʻa lalahi ne hoko ʻi he ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻi he māmaní.

  • Fakatatau ki he sātí, ko e hā hono fuoloa e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí ʻi he matelié?

  • Naʻe ʻi fē ʻa e Fakamoʻuí ʻi he konga lahi ʻo ʻEne ngāue fakafaifekaú?

Fakaafeʻi e kau akó ke fakaʻaongaʻi ʻa e saati ko ʻení ke mahino lelei ange ʻa e tūkunga ʻo e faaʻi Kosipelí ʻi heʻenau ako ʻa e Fuakava Foʻoú.

Kole ki he kau akó ke fakaava hake ki he fakahokohoko ʻo e Tohi Tapú. Fakamatalaʻi ange neongo ʻoku ʻomi ʻe he Ngaahi Kosipelí ha fakamatala ki he ngāue ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku lekooti ʻi he ngaahi tohi meia Ngāue kia Fakahaá ʻa e ngāue ʻa e kau ʻAposetolo ʻa Kalaisi ʻi he kuonga muʻá hili Hono Tutukí, Toetuʻú, mo e Hāʻele Haké. Naʻe fononga ʻa e Kau ʻAposetoló ni ʻo malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí mo fokotuʻu e ngaahi kolo ʻo e Siasí ʻi he ngaahi fonua kotoa ʻo ʻIsilelí mo e ʻEmipaea Lomá. ʻI hoʻo ako ʻa e ngaahi ngāue mo e ngaahi tohi ʻa e Kau ʻAposetolo ko ʻení, ʻe lava ke tau fakamālohia ʻetau tui ki he Fakamoʻuí mo ako e founga ke maʻu ai e ngaahi tāpuaki ʻo ʻEne Fakaleleí. ʻOku tau lava foki ʻo vakai ki he vāofi ʻa e faitatau ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní mo e siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻi he kuonga muʻá.

Fakakaukau ke fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni kuó ke ʻilo mei hono ako ʻo e Fuakava Foʻoú. Fakaafeʻi e kau akó ke kumi e ngaahi moʻoni te ne faitāpuekina kinautolu ʻi heʻenau ako ʻa e Fuakava Foʻoú ʻi he taʻu ní.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Ko e vahaʻataimi ʻo e Fuakava Motuʻá mo e Fuakava Foʻoú

Ke maʻu ha toe fakamatala fekauʻaki mo e ʻātakai fakahisitōlia mo fakafonua ʻo e Fuakava Foʻoú, vakai, S. Kent Brown and Richard Neitzel Holzapfel, “Ko e Taʻu ʻe 500 Ne Molé: Meia Malakai kia Sione Papitaiso,” Liahona, Tīsema 2014, 30–35; Robert L. Millet, “Looking beyond the Mark: Why Many Did Not Accept the Messiah,” Ensign, July 1987, 60–64; mo e Richard D. Draper, “The Reality of the Resurrection,” Ensign, Apr. 1994, 32–40.

Ko e Kosipeli ʻe faá

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e founga naʻe tohi ʻaki e Ngaahi Kosipelí ki ha faʻahinga kakai kehekehe ka ʻoku nau fakataumuʻa pē ki he taumuʻa tatau ʻo hono akoʻi fekauʻaki mo e faka-ʻOtua ʻo Sīsū Kalaisí:

“Ko e moʻoni ʻoku ʻomi ʻe he kosipeli ʻe fā ʻo e Fuakava Foʻoú ha ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e ʻulungaanga mo e ngaahi akonaki ʻa hotau ʻEikí. Hangē naʻe fakataumuʻa ʻe Mātiu ʻa ʻene ongoongoleleí ki he kau Siú. ʻOkú ne fakahaaʻi ʻa Kalaisi ko e Mīsaia kuo talaʻofa maí, pea mo e tui faka-Kalisitiané ko hono fakahoko ia ʻo e tui faka-Siú. Ngalingali ne tohi ʻa Maʻake ʻo fakataumuʻa ki he fakakaukau ʻa e Lomá pe Senitailé. Naʻe fakamatala ʻe he kosipeli ʻa Luké ʻa e ʻEikí ki he kau Kalisí, kiate kinautolu ʻoku anga-fakaʻeiʻeiki mo maʻu koloá. Pea ko e kosipeli ʻa Sioné ko e fakamatala ia maʻá e kāingalotú; ko ia ʻa e ʻuluaki ongoongolelei maʻá e Siasí, maʻanautolu ʻoku mahino ki ai e folofolá mo honau fakataipé pea mo kinautolu ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakalaumālié mo taʻengatá. ʻOku mahino ʻoku ʻi ai e lelei lahi ʻi he ngaahi founga kehekehe peheé ki hono fakahaaʻi e ngaahi moʻoni ʻo e fakamoʻuí ki he kakai ʻo e ngaahi anga fakafonua, puipuituʻa, mo e ngaahi aʻusia kehekehé. Ka ko hono moʻoní naʻe tohi ʻa e kau faʻu tohí kotoa ʻi he ueʻi fakalaumālie, mo maʻu ha ngaahi taumuʻa tatau: 1. Ke fakamoʻoniʻi ʻa e tuʻunga faka-ʻOtua ko e ʻAló ʻa hotau ʻEikí; pea 2. Ke akoʻi e ngaahi moʻoni e palani ʻo e fakamoʻuí” (Mormon Doctrine, 2nd ed. [1966], 336).

Ko e ngaahi tohi meia Ngāue kia Fakahaá

ʻOku lekooti ʻe he tohi Ngāué ha niʻihi ʻo e ngaahi ngāue fakafaifekau lalahi ʻa e Kau ʻAposetoló. Ko e tohi ʻa Lomá kia Suté, ko ha ngaahi tohi ia naʻe fai ʻe Paula mo ha kau taki kehe ʻo e Siasí ke fakahinohinoʻi mo langa hake ʻa e Kāingalotú. ʻOku fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi tohi ʻa Paulá “ʻaki hono lōloa e tohí, ʻo fakaholoholo mei he lōloa tahá (Loma) ki he nounou tahá (Filimone). ʻOku peheni kotoa tukukehe ʻa e tohi ki he kau Hepeluú, ʻa ia ne fakamuimui koeʻuhí he naʻe fehuʻia ʻe ha niʻihi pe naʻe tohi ia ʻe Paula pe ʻikai” (Bible Dictionary, “Pauline Epistles”). ʻOku ui ʻa e ngaahi tohi ʻa Sēmisí ʻo aʻu kia Sute ko e Ngaahi Tohi Fakalūkufua “koeʻuhí he ʻoku ʻikai ke fakataumuʻa ia ki ha taha pe kolo pau ʻo e Siasí” (Bible Dictionary, “General Epistles”). ʻOku ʻi he tohi Fakahaá, ʻa ia ʻoku toe ui ko e ʻApokalipá, ʻa e akonaki pau ʻa Sione ko e ʻOfeiná ki he ngaahi kolo ʻe fitu ʻo e Siasí ʻi ʻĒsiá kae pehē foki ki ha fakahā kia Sione ʻo kau ki he hisitōlia ʻo e māmaní, kae tautautefito ki he ngaahi ʻaho fakaʻosí.

Ko e hā e Kosipeli ʻe faá?

Ko e Kosipeli ʻe faá ʻa e ʻuluaki tohi ʻe fā ʻo e Fuakava Foʻoú. Naʻe tohi ia ʻe Mātiu, Maʻake, Luke, mo Sione, ʻoku ʻi ai e fakamoʻoni ʻe fā ki he moʻui fakamatelie ʻa Sīsuú mo e ngaahi meʻa naʻe hoko fekauʻaki mo ʻEne ngāue fakafaifekaú. ʻOku lahi ha ngaahi konga ʻoku faitatau ai ʻa e tohi 3 Nīfaí ʻi he Tohi ʻa Molomoná mo e ngaahi Kosipelí pea ʻoku faʻa ui “ko e Kosipeli hono Nimá.”

“Ne fuofua hiki e ngaahi tohi ʻi he Fuakava Foʻoú ʻi he lea faka-Kalisí. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea faka-Kalisi ko e kosipeli ki he ʻongoongo ʻoku lelei.’ Ko e ongoongoleleí ʻa e fakalelei naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisi ke huhuʻi ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá mei he maté pea fakapaleʻi ʻa e tokotaha kotoa pē ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi ngāué.” (Ko e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Ngaahi Kosipeli,” scriptures.lds.org).

Te u maʻu ʻi fē ha fehokotaki ʻa e ngaahi fakamatala ʻi he Kosipeli ʻe faá?

ʻE lava ke maʻu ha fehokotaki ʻa e ngaahi fakamatala ʻo e kosipeli ʻe faá, ʻaki ha tēpile ʻokú ne fakafehoanaki ʻa e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí ʻo hangē ko hono lekooti ʻia Mātiu, Maʻake, Luke, Sione mo e ngaahi fakahā ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá.

ʻĪmisi
mortal life of Christ timeline