Laipelí
Lēsoni 56: Luke 18–21


Lēsoni 56

Luke 18–21

Talateú

ʻI he fononga fakaʻosi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he moʻui fakamatelié ki Selusalemá, naʻá Ne akoʻi ʻEne ongoongoleleí pea mo fakahoko ha ngaahi mana ʻi he lotolotonga ʻo e kakaí. Naʻá Ne fononga fiefia ki Selusalema, toe fakamaʻa e temipalé, pea akoʻi e kakai aí.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Luke 18–21

Ko e akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻi Heʻene foki ki Selusalemá

ʻĪmisi
Christ and the Rich Young Ruler
ʻĪmisi
Triumphal Entry

Fakamatalaʻi ange ki he kau akó kuo nau ʻosi ako fekauʻaki mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻoku hiki ʻi he Luke 18–21 mei heʻenau ako e Mātiu mo Maʻaké. Ke toe vakaiʻi ha meʻa ʻe ua ʻo e ngaahi meʻa ko ʻeni ne hokó, fakaʻaliʻali ʻa e ongofakatātā ko ʻení: Ko Kalaisi mo e Talavou Pule Koloaʻiá (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 48; vakai foki LDS.org) mo e Ko e Hū Ikuná (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí, fika 50). Fakaafeʻi e kau akó ke fakamatalaʻi fakanounou e ngaahi talanoa ko ʻení ki he kalasí pea fakamatalaʻi e meʻa ʻoku nau manatu ne nau ako mei he ngaahi fakamatalá.

Mahalo te ke fie fakaʻaongaʻi ʻa e fakamatala fakanounou ko ʻeni ʻo e Luke 18–21 kapau ʻoku fie maʻu tokoni ʻa e kau akó ke manatu ki he ngaahi talanoa ko ʻení. (Fakatokangaʻi ange: Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e taimi naʻe hoko ai e ngaahi meʻa ʻi he lēsoni ko ʻení ʻi he moʻui ʻa e Fakamoʻuí, mahalo te ke fie fakahā ange ki he kau akó ʻa e fakatātā Ko ha Vakai ki he Ngāue Fakafaifekau ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he Māmaní ʻi he fakamatala fakalahi ʻo e tohi lēsoni ko ʻení.)

ʻI he fononga fakaʻosi ʻa Sīsū Kalaisi ki Selusalema ʻi he moʻui fakamatelié, naʻá Ne akoʻi ha ngaahi talanoa fakatātā mo fakamoʻui ha kakai tokolahi. Naʻá Ne fakaafeʻi e talavou koloaʻiá ke foaki e meʻa kotoa pē ki he masivá pea muimui ʻiate Ia. Naʻá Ne fakamoʻui ha tangata kui. Neongo e manukí, naʻá Ne kai mo ha taha ʻo e kau tānaki tukuhau lahi ʻi Selikoó.

Naʻá Ne tūʻuta ʻi Selusalema pea neongo e ngaahi kalanga fakafetaʻí, naʻá Ne heka ʻi ha ʻuhikiʻi hoosi ʻi Heʻene hū atu ki he koló. Naʻá Ne toe tuli ʻa e kau fetongi paʻangá mei he temipalé, akoʻi e kakai aí, pea tali e ngaahi fehuʻi mei he kau taulaʻeiki lahí mo e kau tangata tohí. Naʻá Ne fakahīkihikiʻi ha uitou naʻá ne foaki ʻene kihiʻi paʻanga ʻe ua ki he fale tauhiʻanga koloa ʻi he temipalé. Naʻá Ne akoʻi foki ʻa e kau ākongá kau ki Heʻene Hāʻele ʻAngaua Maí.

Fakamatalaʻi ange ʻoku makehe ki he Kosipeli ʻa Luké ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi fakamatala ʻe ako ʻe he kau akó he lēsoni ko ʻení.

Ke teuteuʻi e kau akó ke ako ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻení, hiki e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé:

Ko e hā ha ngaahi ngāue ʻokú ne fakahaaʻi ʻoku fie haʻu fakamatoato ha taha ke ofi ange ki he ʻEikí?

Ko e hā ha ngaahi tōʻonga ʻokú ne fakahaaʻi ʻene fuʻu fie maʻu ke fakamolemoleʻi iá pe fie maʻu e tokoni ʻa e ʻEikí?

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakakaukau ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi heʻenau ako ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻeni mei he tohi ʻa Luké.

Hiki e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ko ʻení ʻi he palakipoé: Luke 18:1–8; Luke 18:9–14; Luke 18:35–43; Luke 19:1–10. Fakamatalaʻi ange ʻoku kau ʻi he ngaahi potufolofola ko ʻení ʻa e ngaahi talanoa fakatātā mo e ngaahi meʻa ne hoko mei he fononga fakaʻosi ʻa e Fakamoʻuí ki Selusalema lolotonga ʻEne moʻui fakamatelié.

Vahe ki he tokotaha ako takitaha ha taha ʻo e fakamoʻoni fakafolofola ʻoku hiki he palakipoé, pe fakakaukau ki hano vahevahe e kalasí ki ha kulupu ʻe fā pea vahe ki he kulupu takitaha ha taha ʻo e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola he palakipoé. Fakaafeʻi ʻa e tokotaha ako pe kulupu takitaha ke lau e potufolofola kuo vahe ki aí mo teuteu ke fakatātaaʻi ʻa e fakamatala pe talanoa fakatātā ʻi aí. (Kapau ʻoku ʻikai ke ke vahe e kau akó ki ha ngaahi kulupu, fakakaukau ke fakatātaaʻi fakakalasi ʻa e ngaahi fakamatalá takitaha. Kapau ʻokú ke fili ke ʻoua ʻe fakatātaaʻi ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻení, te ke lava ʻo fakaafeʻi e kau akó ke ako fakafoʻituitui ʻa e fakamoʻoni fakafolofola ne vahe angé ʻi hono fakaʻaongaʻi e ngaahi fehuʻi ko ʻení pea feakoʻiʻaki leva e meʻa ne nau akó.) Fakamatalaʻi ange ʻoku totonu ke hoko ha tokotaha ako ʻi he kalasí pe ʻi he kulupu takitaha ko e tokotaha fakamatalá pea lau e fakamatala fakafolofolá ʻi hono fakatātaaʻi ia ʻe he toenga ʻo e kalasí pe kulupú. ʻI he ʻapasia mo fakaʻapaʻapa ki he Fakamoʻuí, fakahinohinoʻi ʻa kinautolu ʻoku fakatātaaʻi e Luke 18:35–43 mo e Luke 19:1–10 ke fai ia kae ʻoua ʻe fakafofongaʻi ʻe ha taha ʻa Sīsū Kalaisi. Fakahinohinoʻi ʻa e tokotaha fakamatalá ke lau ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsuú, pea kole ki he kau fakatātaá ke nau tali ʻo hangē pē naʻá Ne ʻi he meʻa naʻe hokó.

ʻI he teuteu ʻa e ngaahi kulupú, fakaafeʻi kinautolu ke aleaʻi fakataha ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení pea mateuteu ke lipooti ʻenau talí ki he kalasí hili hono fakatātaaʻi ʻa e meʻa naʻe hokó. (Fakakaukau ke hiki ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé pe ʻoange kiate kinautolu ʻi ha laʻipepa tufa.)

  • Ko e hā naʻe fie maʻu ʻe he tokotaha ne fai ki ai e talanoá (uitoú, tangata tānaki tukuhaú, tangata kuí, pe ko Sakeasi) ʻi he fakamatala ko ʻení?

  • Ko e hā naʻe fai ʻe he tokotaha ne fai ki ai e talanoá ne hā ai naʻe moʻoni ʻene loto holí?

  • Ko e hā naʻe hoko koeʻuhí ko e ngaahi ngāue faivelenga ʻa e tokotaha ne fai ki ai e talanoá?

  • Ko e hā e ngaahi tefitoʻi moʻoni pe ngaahi tokāteline te lava ʻo ʻiloʻi ʻi he talanoá?

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi e kalasí pe kulupu takitaha ke fakatātaaʻi ʻenau fakamatalá ʻi hono lau ʻe he tokotaha fakamatalá ʻa e ngaahi vēsí. ʻI he mamata pe muimui ki ai e kalasí ʻi heʻenau folofolá, kole ki he kau akó ke fakakaukauʻi e meʻa ʻe lava ke akoʻi mai ʻe he fakamatala takitaha fekauʻaki mo hono ngāue ʻaki e tui ki he ʻEikí. Hili ʻa e fakatātā takitaha, kole ki he kalasí pe kulupú ke lipooti ʻenau tali ki he ngaahi fehuʻi kimuʻá. Kole ange ke nau hiki he palakipoé e ngaahi tefito‘i mo’oni pe ngaahi tokāteline ʻoku nau ʻiló.

Hili hono lipooti ʻe he ngaahi kulupú ʻenau tali ki he ngaahi fehuʻí, fai ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā ha ngaahi faitatau naʻá ke fakatokangaʻi ʻi he ngaahi ngāue ʻa e tokotaha takitaha ne fai ki ai e talanoá? (Ne nau takitaha fakahaaʻi e vilitakí pe loto fakamātoato ʻi heʻenau feinga ke maʻu ʻa ʻenau ngaahi holí.)

  • Ko e hā ʻe lava ʻo akoʻi mai ʻe he ngaahi tōʻonga ko ʻení fekauʻaki mo hono ngāue ʻaki e tui ki he ʻEikí?

  • Ko e hā ha ngaahi faitatau naʻá ke fakatokangaʻi ʻi he meʻa naʻe maʻu ʻe he tokotaha takitaha ne fai ki ai e talanoá ko e tupu mei heʻene ngaahi ngāué? (Ne nau takitaha maʻu ʻa e tokoní pe ko e ʻaloʻofá.)

Kole ki he kau akó ke feinga ke ʻiloʻi ha tefitoʻi moʻoni mei he ngaahi meʻa ʻoku faitatau ʻi he ngaahi fakamatalá. Mahalo ʻe ʻiloʻi ʻe he kau akó ha ngaahi tefitoʻi moʻoni kehekehe, kae fakapapauʻi ke fakamamafaʻi ange kapau ʻoku tau fakamātoato mo vilitaki ʻi heʻetau ngāue ʻaki ʻa e tui ki he ʻEikí, te tau lava ʻo maʻu ʻEne ʻaloʻofá. Tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he meʻa ʻokú ne fakahaaʻi ʻoku ngāue ʻaki ʻe ha taha e tui ki he ʻEikí.

ʻĪmisi
Elder David A. Bednar

“ʻOku fakataumuʻa ʻa e tui moʻoní ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pea ʻoku iku maʻu pē ia ki he ngāue māʻoniʻoní” (“Kole ʻi he Tui,” Ensign pe Liahona, Mē 2008, 95).

Tataki e kau akó ki he ngaahi fehuʻi kuo hiki he palakipoé ʻi he kamataʻanga e lēsoní. Kole ki he kau akó ke tafoki ki ha hoa pea aleaʻi e tali ki he ngaahi fehuʻí.

  • Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ʻo ngāue ʻaki e tui ki he ʻOtuá he ʻahó ni?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Petinaá, pea kole ki he kalasí ke fakafanongo ki heʻene ʻuhinga ke aʻusia e ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí:

ʻĪmisi
ʻEletā David A. Bednar

“Ko e ngaahi ʻaloʻofa ongoongofua ʻa e ʻEikí ʻa e ngaahi tāpuaki, ivi, maluʻi, fakapapau, fakahinohino, angaʻofa, fakafiemālie, poupou, pea mo e ngaahi meʻafoaki fakalaumālie fakatāutaha mo fakafoʻituitui ʻoku tau maʻú, mei he pea koeʻuhí pea fakafou ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí” (“The Tender Mercies of the Lord,” Ensign or Liahona, May 2005, 99).

Fakaafeʻi e kau akó ke tali ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá. (Mahalo te ke fie hiki e ngaahi fehuʻí ʻi he palakipoé.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga kuó ke ngāue ʻaki ai pe ko ha taha ʻokú ke ʻiloʻi ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí? Ko e hā e ʻaloʻofa naʻá ke aʻusia pe ko kinautolu ko e tupu mei ai?

  • Fakakaukau ki he ngaahi founga ʻokú ke holi ai ki he tokoni mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí ʻi hoʻo moʻuí. Ko e hā te ke fai ke ngāue ʻaki ai hoʻo tui ki he ʻEikí kae lava ke maʻu ʻEne ʻaloʻofá?

Fakaafeʻi ha kau ako toko siʻi ʻoku ongoʻi fiemālie ʻi he vahevahé ke lipooti e meʻa ne nau hikí. Fakamanatu ange ke ʻoua te nau vahevahe ha meʻa ʻoku fuʻu fakatāutaha. Mahalo te ke fie vahevahe foki hoʻo aʻusia ʻi he tefitoʻi moʻoní mo fakamoʻoni ki hono moʻoní.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Luke 18:1–8. Ko e talanoa fakatātā ʻo e fefine uitou faʻa kolé mo e fakamaau taʻe-angatonú

“Naʻe fakamatalaʻi ʻe Luke ʻa e tefitoʻi pōpoaki ʻo e talanoa fakatātā ʻo e uitou faʻa kolé mo e fakamaau taʻe-angatonú—ʻʻoku lelei ke lotu maʻu ai pē ʻa e kakaí, pea ʻoua naʻa fiu’ (Luke 18:1). ʻOku ʻuhinga ʻa e lea faka-Kalisi naʻe liliu ‘ke fiú’ ke loto foʻi pe helaʻia, pe fiu ʻi hono fai ha meʻa. ʻI he talanoa fakatātaá, ʻoku fakafofongaʻi ʻa e lotu ʻo ʻikai foʻí ʻe ha uitou naʻe toutou kole ki ha fakamaau ke fakaleleiʻi ha fakamaau taʻetotonu. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“‘ʻI he hokosia ʻa e taimi taʻe-latá, momokó, mo faingataʻá, kuo pau ke tau kātaki, kuo pau ke tau hoko atu, kuo pau ke tau vilitaki. Ko e pōpoaki ia ʻa e Fakamoʻuí ʻi he talanoa fakatātā ʻo e uitou faʻa kolé. … Hokohoko atu e tukituki he matapā ko iá. Hokohoko atu e kolé. Lolotonga iá, ʻiloʻi ʻoku fanongo mai ʻa e ʻEikí ki ho ngaahi tangí mo ʻafioʻi hoʻo faingataʻaʻiá. Ko hoʻo Tamaí Ia, pea ko ʻEne fānau koe’ (‘Lessons from Liberty Jail,’ Ensign, Sept. 2009, 30).

“ʻOku fakatefito ʻa e vilitakí ʻi he fakavaʻe ʻo e ongoongoleleí ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e tuí mo e ʻamanaki leleí. ʻOku hā mei he loto vilitakí ʻetau tui ʻe ʻomi ʻe heʻetau ngaahi ngāué ʻa e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEikí ki heʻetau moʻuí” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], 177).

Luke 18:9–14. Ko e talanoa Fakatātā ʻo e Tangata Fālesí mo e Tangata Tānaki Tukuhaú

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Hauati W. Hanitā e faikehekehe ʻi he lotu ʻa e tangata Fālesí mo e lotu ʻa e tangata tānaki tukuhaú:

“ʻE lava nai ke ʻi ai ha faikehekehe lahi ange ʻi he lotu ʻa ha ongo tangata? Naʻe tuʻu mavahe ʻa e tangata Fālesí koeʻuhí naʻá ne tui naʻá ne sai ange ʻi he kau tangata kehé, ʻa ia naʻá ne fakakaukau ʻoku ʻikai makehé. Naʻe tuʻu mavahe foki ʻa e tangata tānaki tukuhaú, ka koeʻuhí naʻá ne ongoʻi naʻe taʻefeʻunga. Naʻe ʻikai toe fakakaukau ʻa e tangata Fālesí ki ha taha kehe ka ko ia pē pea lau ko ha tokotaha faiangahala ʻa e tokotaha kotoa pē, ka naʻe fakakaukau e tangata tānaki tukuhaú naʻe angamāʻoniʻoni ʻa e tokotaha kotoa pē ʻi hono fakahoa ki ai, ko ha tokotaha faiangahalá. Naʻe ʻikai kole ʻe he tangata Fālesí ha meʻa mei he ʻOtuá, kae fakafalala ki heʻene fie māʻoniʻoní. Naʻe tangi ʻa e tangata tānaki tukuhaú ki he ʻOtuá ki ha ʻaloʻofa mo e fakamolemole ʻo ʻene ngaahi angahalá.

“… Ko e tangata tānaki tukuhau ne fehiʻanekinaʻí, ‘naʻe ʻalu hifo … ki hono falé kuo fakatonuhiaʻi ia, ka ʻikai pehē ʻa e toko taha.’ (Luke 18:14.) ʻI hono fakalea ʻe tahá, naʻe folofola ʻa e ʻEikí, naʻe fakatauʻatāinaʻi, fakamolemoleʻi, pe fakaʻatā ia. …

“Ko e loto fakatōkilaló ko ha ʻulungaanga faka-ʻOtua ʻoku maʻu ʻe he Kāingalotu moʻoní. ʻOku faingofua ke mahino e ʻuhinga naʻe ʻikai lava ai ha tangata polepole. ʻOkú ne fiemālie ke falala kiate ia pē. … ʻOku fakamavaheʻi ʻe he tangata polepolé ia mei he ʻOtuá, pea ʻi heʻene fai iá ʻoku ʻikai ke ne toe moʻui ʻo fakatatau mo e moʻoni fakalangí. …

“… ʻOku fakamoʻoni ʻa e hisitōliá ko ia te ne hakeakiʻi iá ʻe fakavaivaiʻi ia, ka ʻe hakeakiʻi ʻa e loto fakatōkilaló. ʻI he hala femoʻuekina kotoa pē ʻoku ʻi ai ha kau Fālesi mo e kau tānaki tukuhau. ʻE malava pē ke maʻu hotau hingoá ʻi ha taha ʻo kinaua” (“The Pharisee and the Publican,” Ensign, May 1984, 65–66).

Luke 18:35–43. Ko hono fakamoʻui ʻo e tangata kuí

ʻE lava ke hā ʻa e tui mo e vilitaki ʻa e tangata kui ko Pātimiosí ʻi he founga naʻá ne kalanga ai kia Sīsū Kalaisi ki ha ʻaloʻofá—naʻá ne kalanga hokohoko pe ʻo aʻu ki he ʻosi hono fekau ia ʻe ha kakai tokolahi ke fakalongolongó (vakai, Maʻake 10:47–48).

Luke 18:1–8, 35–43. Vilitaki ʻi he tuí

Naʻe vahevahe ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha sīpinga ʻo e mahuʻinga ʻo e kātaki ʻi hono ʻahiʻahiʻi ʻetau tuí:

“ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuohili angé naʻe folau ha fāmili [ki] ʻIulope [mei he ʻIunaiteti Siteití]. ʻI ha taimi siʻi hili ʻenau taufonuá, naʻe puke lahi honau kiʻi foha taʻu 13. Naʻe pehē pē ʻe he ongomātuʻá naʻe fakatupu e langa kete hona fohá mei he lōloa e folaú pea naʻe hoko atu pē ʻa e fononga ʻa e fāmilí.

“Naʻe fakaʻau ke kovi ange ʻa e tuʻunga ne ʻi ai e fohá. Naʻe fakaʻau ke lahi ange e maha e vaí mei hono sinó. Naʻe tāpuakiʻi ʻe he tamaí ʻa hono fohá, ka naʻe ʻikai hā mai ha fakalakalaka fēfē.

“Hili ha ngaahi houa mei ai, naʻe tūʻulutui hifo ʻa e faʻeé ʻi he tafaʻaki ʻo hono fohá ʻo tangi ki he Tamai Hēvaní koeʻuhí ko e moʻui ʻa e tamasiʻí. Naʻa nau ʻi ha fonua muli pea naʻe ʻikai ke nau ʻiloʻi e founga ke maʻu ai ha tokoni fakafaitoʻó.

“Naʻe kole ange ʻe he faʻeé ki hono fohá pe ʻe loto ke na lotu fakataha. Naʻá ne ʻiloʻi he ʻikai feʻunga ʻa e tatali ke fakahoko ʻa e tāpuaki naʻe koleá; naʻe pau ke hokohoko atu ʻenau ngāué. ʻI he fakamatalaʻi ʻe he faʻeé ʻa e kei hoko atu e tāpuaki naʻe maʻu ʻe hono fohá, naʻá ne fokotuʻu ange ke nau toe tangi ʻi he lotú, ʻo hangē ko e Kau ʻAposetolo ʻo onoʻahó, ‘ʻEiki, Fakalahi ʻemau tuí’ (Luke 17:5). Naʻe kau ʻi he lotú ha fakahā ʻo e falala ki he mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea mo ha fakapapau ke vilitaki atu ʻi hono fai ʻa ia ʻe fie maʻú ke fakaongoongoleleiʻi ʻa e tāpuakí—ʻo kapau naʻe tatau ʻa e tāpuakí mo e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi he taimi ko iá. Hili ha taimi siʻi mei hono fakahoko ʻa e lotu mahinongofua ko ʻení, naʻe fakaʻau ke sai e tuʻunga naʻe ʻi ai e fohá.

“Naʻe tokoni ʻa e ngāue loto-tōnunga ʻa e faʻē ko iá mo hono fohá ke ne fakaafeʻi mai ʻa e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki kuo talaʻofá. … [Naʻe ʻikai fakamoʻui ʻa e tamasiʻi taʻu 13 ko ʻení] ka ʻi he hili pē ʻenau tuí pea naʻe fakahoko ia ʻʻo fakatatau ki heʻenau tui ʻi heʻenau ngaahi lotú’ (T&F 10:47)” (“Kole ʻi he Tui,” Ensign pe Liahona, Mē 2008, 96).

Luke 19:1–10. Sakeasi, ko e matāpule ʻi he kau tānaki tukuhaú

Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo Sakeasi, vakai ki he New Testament Student Manual ([Church Educational System manual, 2014], 177).