Laipelí
Lēsoni 18: Mātiu 15


Lēsoni 18

Mātiu 15

Talateú

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsū lolotonga ʻEne ʻi Kālelí, ʻa e ʻuhinga ne ʻikai muimui ai ʻEne kau ākongá ki he talatukufakaholo ʻo e ouau fakahaohaoʻi kinautolu kimuʻa pea nau kaí. Naʻá ne fononga leva ki he matāfanga Meteleniané, ki he feituʻu naʻá Ne fakamoʻui ai ʻa e ʻofefine ʻo ha fefine Senitaile. Naʻe foki leva ʻa Sīsū ki Kāleli, ki he feituʻu naʻá Ne fakamoʻui ai ha kakai tokolahi mo fafanga ha kakai ne tokolahi ange ʻi he toko fā afé ʻi ha mana.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Mātiu 15:1–20

Ne fehuʻi ange ʻe he kau kau tangata tohí mo e kau Fālesí ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻikai fufulu ai ʻe he kau ākonga ʻa Sīsuú honau nimá kimuʻa pea nau kaí

Fakaafeʻi ha kau ako ʻe toko tolu ke lau leʻolahi ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ko ʻení. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he meʻa ʻoku tatau ai ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ko ʻení.

  1. Ko ha finemui ne poupouʻi ʻe hono ngaahi kaungāmeʻá ke tui ha kofu taʻe-taau ki ha hulohula ako. Naʻe ʻilo ʻe he finemuí ʻoku ʻikai taau ʻa e teunga ko iá mo e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga teunga taau ʻa e ʻEikí, neongo ʻoku tali pē hono tui e ngaahi teungaa hangē ko iá ʻi hono anga fakafonuá.

  2. Ko ha talavou ʻokú ne kau ki ha fāmili ʻi he Siasí ʻoku nau saiʻia he sipotí. ʻI he taimi ʻoku ʻasi mai ai ha ngaahi sipoti manakoa he televīsoné, ʻoku faʻa tuku ʻe he fāmilí ʻa e lotu fakafāmilí, ako folofolá, efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, mo e ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Siasí ʻi he ʻaho Sāpaté kae lava hono mamataʻi ʻo e ngaahi sipotí.

  3. Ko ha ongomeʻa kei talavou ʻokú na teuteu atu ki he nofo malí. ʻOkú na nofo ʻi ha feituʻu ʻa ia ʻoku tali ai ʻa e nonofo fakasekisuale kimuʻa ʻi he malí. Kuo ʻi ai ha kakai ne nau talaange ki he ongo meʻá ni ʻokú na fuʻu fakakuonga muʻa mo faikehe koeʻuhí ko ʻena tatali ke mali kimuʻa peá na toki fakahoko ʻa e feohi fakasekisualé.

  • Ko e hā ʻoku faitatau ai ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ko ʻení? (ʻOku fakafofongaʻi ʻe he ngaahi fokotuʻutuʻu takitaha ha fepakipaki ʻi he vahaʻa ʻo e talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo e ngāue fakatatau ki he ngaahi tala-tukufakaholó pe anga fakafonuá.)

Fakamatalaʻi ange ʻoku kau ki he ngaahi talatupuʻá pe anga fakafonuá ʻa e tuí mo e ngaahi founga ngāue ʻo ha anga fakafonua, tukui koló, fāmilí, pe ngaahi kaungāmeʻá.

Kole ki he kau akó ke nau talamai ha tala-tukufakaholo pe anga fakafonua ʻe taha te ne lava ʻo taʻofi kinautolu mei he talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. Kole ki he kau akó ke kumi ki he ngaahi moʻoni ʻi he Mātiu 15 ʻa ia ʻe tokoni kiate kinautolu ʻi he taimi kuo pau ke nau fili ai ʻi he vahaʻa ʻo e talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo e kau atu ki he ngaahi talatupuʻá mo e ngaahi anga fakafonuá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 15:1–2. Kole ki he kalasí ke muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e ngaahi talatupuʻa naʻe fehuʻi ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí kia Sīsuú.

  • Ko e hā e ngaahi talatupuʻa naʻe ʻikai muimui ki ai ʻa e kau ākonga ʻa Sīsuú?

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e fufulu ʻo e nimá ʻa ia naʻe lau ki ai ʻa e kau tangata tohí mo e kau Fālesí ki he kātoanga fufulu koeʻuhí ko e haohaoa ʻa e ouaú ka ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ki he fufulu ke maʻá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 15:3, pea kole ki he kalasí ke kumi e tali ʻa Sīsū ki he fehuʻi ʻa e kau tangata tohí mo e kau Fālesí.

  • Ko e hā naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí ʻoku fai ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí ʻi he kau atu ki heʻenau talatupuʻá?

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Mātiu 15:4–6 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe ʻiloʻi ʻe he Fakamoʻuí ha sīpinga ki he founga naʻe maumauʻi ai ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí e fekau ʻa e ʻOtuá ʻi he kau atu ki heʻenau ngaahi talatupuʻá. Naʻa nau akoʻi ʻe “ʻataʻatā” ʻa e kakaí (veesi 6) mei honau fatongia ke tokangaʻi ʻenau mātuʻa toulekeleká ʻaki ʻene pehē naʻe tuku ʻenau paʻangá ko ha meʻaʻofa ki he ʻOtuá, pe Kopano (vakai, Maʻake 7:10–12). Ka neongo iá, naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻoku nau maumauʻi ai ʻa e fekau ke fakaʻapaʻapa ki hoʻomou Tamaí mo hoʻomou faʻeé, ʻi heʻenau fai iá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Mātiu 15:7–9, pea kole ki he kalasí ke kumi e meʻa naʻe tataki ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí ʻa e kakaí ke fai ʻaki hono ngāue ʻaki ʻenau ngaahi talatupuʻá ko ha kalofanga ke ʻoua ʻe talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.

  • Ko e hā naʻe taki ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí e kakaí ke faí?

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e meʻa kuo pau ke tau fai kapau ʻoku tau maʻu e holi ke ʻunu ofi ki he ʻOtuá. (ʻE ala fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke kumi ha tefitoʻi moʻoni ʻoku tatau mo ʻení. Kapau ʻoku tau maʻu e holi ke ʻunu ofi ki he ʻOtuá, kuo pau ke tau fokotuʻu ʻa ʻEne ngaahi fekaú ke māʻolunga ange ʻi he ngaahi tukufakaholo mo e ngaahi anga fakafonua ʻoku tau maʻú.)

Fakaafeʻi e kau akó ke toe lau leʻolahi ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻú mei he kamataʻanga ʻo e lēsoní. Hili hono lau ʻo e ngaahi fokotuʻutuʻú takitaha, ʻeke ange:

  • Ko e hā ʻe fai ʻe he tokotaha pe niʻihi fakafoʻituituí ʻi he fokotuʻutuʻu ko ʻení ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá?

  • ʻE tokoniʻi fēfē ʻe hono fai ení ʻa e tokotaha pe niʻihi fakafoʻituituí ke ʻunu ofi ange ki he ʻOtuá?

Hili hoʻo aleaʻi ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻú takitaha, fehuʻi ange ki he kalasí:

  • Ko fē nai ha taimi kuó ke fili ai ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá kae ʻikai ke kau atu ki he talatupuʻa pe anga fakafonua angamaheni kuo talí? Naʻe tokoni fēfē ʻeni kiate koe ke ke toe ʻunu ofi ange ki he Tamai Hēvaní? Mahalo te ke fie ke vahevahe foki haʻo aʻusia pē ʻaʻau.

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki he ngaahi talatupuʻa mo e ngaahi anga fakafonua ne nau ʻomi ʻanenai angé. Poupouʻi kinautolu ke fili ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá kae ʻikai ko e muimui ki he ngaahi talatupuʻa pe ko e gaahi anga fakafonuá koeʻuhí ke ʻunu ofi ange ai ki he ʻOtuá.

Fakamanatu ki he kau akó naʻe tui ʻa e kau tangata tohí mo e kau Fālesí ʻe hanga ʻe he nima taʻefufulú ʻo fakaʻuliʻi ha taha, pe ʻai ʻa e tokotaha ko iá ke taʻemaʻa fakalaumālie. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻo lahi e Mātiu 15:10–11, pea kumi ki he meʻa ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻoku moʻoni ʻene fakaʻuliʻi kitautolú.

  • Ko e hā naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí ʻokú ne fakaʻuliʻi kitautolu?

Fakamahinoʻi ange naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí, “Ko ia ʻoku haʻu mei he ngutú … fakaʻuliʻi ʻa e tangatá” (veesi 11). Hili ʻene tala ki Heʻene kau ākongá ke ʻoua te nau tokanga ki he lea ʻa e kau Fālesí, ʻa ia naʻe ʻita ʻi Heʻene ngaahi leá (vakai, Mātiu 15:12–16), naʻá Ne toe fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e meʻa moʻoni ʻokú ne fakaʻuliʻi kitautolu.

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke taufetongi hono lau leʻolahi ʻa e Mātiu 15:17–20. Kole ki he kalasí ke muimui ʻi hono laú, pea fekumi ki he meʻa naʻe ʻuhinga ki ai ʻa e Fakamoʻuí ʻi heʻene pehē, “Ko ia ʻoku haʻu mei he ngutú… fakaʻulii ʻa e tangatá” (veesi 11).

  • Ko e hā e ʻuhinga ʻa e Fakamoʻuí ʻi Heʻene pehē, “Ko ia ʻoku haʻu mei he ngutú… fakaʻulii ʻa e tangatá”?

Fakamahinoʻi ange ʻi heʻene hā ʻi he folofolá, ʻoku faʻa fakafofongaʻi ʻe he lotó ʻa ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi holí. Hiki e ngaahi fakamatala ko ʻení ʻi he palakipoé: Kapau te tau fili ke fakafiefiaʻi ʻa e ngaahi fakakaukau koví mo e ngaahi holí, pea …

  • Te ke fakakakato fēfē ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻo fakatefito ʻi he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí ne lekooti ʻi he veesi 19–20? (Fakaʻaongaʻi e ngaahi lea ʻa e kau akó ke fakakakato ʻa e tefitoʻi moʻoní ke ne fakaʻali mai ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení: Kapau te tau fili ke talitali lelei ʻa e ngaahi fakakaukau pe ngaahi holi kovi mo taʻefeʻungá, ʻe fakaʻuliʻi kitautolu ʻe he ngaahi fakakaukau mo e holi ko iá.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ke tau hoko ai ʻo ʻuli pe taʻemaʻa fakalaumālie kapau te tau fili ke fakafiefiaʻi ʻa e ngaahi fakakaukau koví pe ko e ngaahi fakakaukau taʻe-tāú mo e ngaahi holí?

  • ʻE fakahā fēfē ʻe he ngaahi lea ʻoku haʻu mei hotau ngutú, kae pehē ki heʻetau ngaahi tōʻongá, ʻa e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi holi ʻo hotau lotó?

Mahalo te ke fie fakamoʻoni ki he tefitoʻi moʻoni ko ʻení mo fakaafeʻi e kau akó ke fili ke tauhi maʻu ʻa e ngaahi fakakaukau maʻá mo e ngaahi holí.

Mātiu 15:21–28

Naʻe fakamoʻui ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ʻōfefine ʻo ha fefine Senitaile

Kole ki he kau akó ke nau haʻu ki he palakipoé ʻo lisi ha meʻa ʻe taha pe lahi ange ʻo ʻenau ngaahi holi māʻonoʻoní.

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he Mātiu 15 ʻa ia ʻe lava ʻo tokoni kiate kinautolu ke mahino e meʻa ʻoku fie maʻu ke nau fai ke maʻu ʻenau ngaahi holi māʻoniʻoní.

Kole ki he kau akó ke nau vakai ki he Mape fika. 11 ʻi he Ngaahi Mape ʻOku Kau ki he Tohi Tapú, “Ko e Fonua Tapú ʻi he Taimi ʻo e Fuakava Foʻoú.” Kole ange ke nau kumi ʻa e kolo ʻo Taia mo Saitone ʻi he mapé. Fakamatalaʻi ange ʻi he fononga ʻa Sīsū mei Kāleli ki he matāfanga ʻo Taia mo Saitone, naʻá Ne fetaulaki mo ha fefine Kēnani. Hangē ko e tokolahi ʻo e kakai ʻi he feituʻu ko iá, ko ha Senitaile ʻa e fefiné ni—ko hono ʻuhingá naʻe ʻikai ko ha Siu ia. ʻI he taimi ko iá, naʻe malangaʻi ʻe Sīsū mo ʻEne kau ākongá ʻa e ongoongoleleí ki he kau Siú pē kae ʻikai ko e kau Senitailé (vakai, Mātiu 10:5–6). ʻE toki fakaava kimui ange ʻa e ngaahi matapaá ki he kau Senitailé ke maʻu ʻa e pōpoaki ʻo e fakamoʻuí (vakai, Ngāue 10).

Fakaafeʻi e kau akó ke taufetongi mo ha hoa hono lau leʻolahi ʻa e Mātiu 15:21–27. Kole kiate kinautolu ke kumi e tali ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení (mahalo te ke fie maʻu ke hiki e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé):

  • Ko e hā e ngaahi holi māʻoniʻoni naʻe maʻu ʻe he fefine Kēnaní?

  • Ko e hā naʻe fai mo lea ʻaki ʻe he fefiné naʻá ne fakahaaʻi ʻene tui kia Sīsū Kalaisí?

Kole ki he kau akó ke lipooti ʻenau ngaahi talí.

  • Naʻe fakahaaʻi fēfē ʻe he tali ʻa e fefiné ki he fakafehoanaki ko ʻení ʻene tui kia Sīsū Kalaisí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 15:28, pea kole ki he kalasí ke muimui ki ai pea fekumi ki he meʻa naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí maʻá ne fefine ko ʻení.

  • Ko e hā naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí maʻá e fefine ko ʻení? Ko e hā hono ʻuhingá?

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo e meʻa ʻe ala hoko ʻi heʻetau tui kia Sīsū Kalaisí? (ʻE ala fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke kumi ha tefitoʻi moʻoni ʻoku tatau mo ʻení. ʻI heʻetau ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí, te tau lava ʻo maʻu ʻa e ngaahi tāpuakí fakatatau ki heʻetau ngaahi holi māʻoniʻoní.)

  • Tānaki atu ki heʻetau kole faivelenga ki he ʻeikí ke tāpuakiʻi kitautolu ʻo fakatatau mo ʻetau ngaahi holi māʻoniʻoní, ko e hā mo ha meʻa ʻe lava ke tau fai ke tui ai kia Sīsū Kalaisí?

Ke tokoni ke mahino lelei ange ki he kau akó ʻa e meʻa te nau lava ʻo fai ke tui kia Sīsū Kalaisi, kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
ʻEletā Dallin H. Oaks

“ʻI he taimi ʻoku tau tui ai ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, kuo pau ke tau maʻu ʻa e falalá kiate Ia. Kuo pau ke tau falala feʻunga kiate ia ʻoku tau fiemālie pē ke tali Hono finangaló, ʻi heʻetau ʻiloʻi ʻokú Ne ʻafioʻi e meʻa ʻoku lelei taha maʻatautolú. …

“… Tuí, tatau ai pē pe ʻoku mālohi fēfē ia, he ʻikai lava ke ne ʻomi ha ola ʻoku fepaki mo e finangalo ʻo Ia ko Hono mālohí ia. … He ʻikai ke tau lava ʻo tui moʻoni ki he ʻEikí ʻo kapau ʻoku ʻikai ke tau falala kakato ki he finangalo ʻo e ʻEikí pea mo ʻene taimí. (“Faith in the Lord Jesus Christ,” Ensign, May 1994, 99, 100).

  • ʻE lava fēfē ke tokoniʻi kitautolu ʻe he fakamatala ʻa ʻEletā ʻOakesi ki he ʻuhinga ʻo e tui kia Sīsū Kalaisí ʻi he taimi ʻoku ʻikai faitāpuekina vave ai kitautolu ʻe he ʻEikí ʻo fakatatau mo ʻetau ngaahi holi māʻoniʻoní?

Fakaafeʻi e kau akó ke toe vakaiʻi ʻa e lisi ʻo e ngaahi holi māʻoniʻoni ʻi he palakipoé pea ke fakamatalaʻi ʻa e meʻa ʻe lava ke nau fai ke tui kia Sīsū Kalaisi ʻi heʻenau fekumi ke maʻu ʻa e ngaahi holi ko iá.

  • Ko e fē ha taimi kuó ke maʻu ai (pe ko ha taha ʻokú ke ʻiloʻi) hoʻo ngaahi holi māʻonoʻoní (fakatatau ki he finangalo mo e taimi ʻa e ʻEikí) ʻi hoʻo tui kia Sīsū Kalaisí?

Fakaafeʻi e kau akó ke hiki ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá ʻa e meʻa te nau fai ke tui kia Sīsū Kalaisi ʻi heʻenau fekumi ke maʻu ʻenau ngaahi holi māʻonoʻoní meiate Ia. Fakaafeʻi e kau akó ke ngāue ʻo fakatatau mo e meʻa kuo nau hikí.

Mātiu 15:29–39

ʻOku fafanga ʻe Sīsū ha kau muimui ʻe toko fā afe mei ha foʻi mā ʻe fitu mo ha mataʻi ika siʻisiʻi.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Mātiu 15:29–39 ʻaki hono fakamatala ange naʻe liuaki ʻa Sīsū ki Kāleli. Lolotonga ʻEne ʻi aí, ne tānaki fakataha mai ha kakai tokolahi ange ʻi he toko fā afé kiate Ia, ʻonau ʻomi mo kinautolu ʻa e kakai ne faingataʻaʻia mei ha ngaahi mahaki fakaesino kehekehe mo e ngaahi faingataʻaʻia fakaesinó. Naʻe fakamoʻui kinautolu ʻe he Fakamoʻuí, pea hili ʻEnau nofo fakataha mo Ia ʻi ha ʻaho ʻe tolu, naʻá Ne fakahoko mo ha toe mana kehe ʻi hono fafanga kinautolu kotoa ʻaki ha foʻi mā ʻe fitu mo ha mataʻi ika siʻisiʻi. (Fakatokangaʻi ange: ʻE toki fakahoko fakaikiiki lahi ange ʻa e mana ʻo e fafanga e toko fā afé ʻi he lēsoni ʻo e Maʻake 8.)

Mahalo te ke fie fakaʻosi ʻaki hano vahevahe hoʻo fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ne ʻilo ʻe he kau akó ʻi he Mātiu 15.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Mātiu 15:1–9. “Ko e hā ʻoku mou liʻaki ai foki ʻa e fekau ʻa e ʻOtuá ʻi hoʻomou talatupuʻá?”

Naʻe fai ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e akonaki ko ʻeni kiate kinautolu ʻoku fekumi ke mavahe mei he ngaahi talatupuʻa pe anga fakafonua ʻokú ne taʻofi kinautolu mei he tauhi kakato ki he ʻEikí:

“ʻE ala faingataʻa ʻaupito ke liliu ha sīpinga ʻo e moʻuí kuo tohi tongi loloto. ʻE lava ke manukiʻi, fakaangaʻi pea aʻu pē ʻo fakatangaʻi ʻe he ngaahi kaungāmeʻa motuʻá. ʻE tokoniʻi koe ʻe hoʻo tui maʻu pē ki he Fakamoʻuí mo e talangofuá ʻi he ngaahi faingataʻa peheé ki ha ngaahi tāpuaki lahi ange. ʻOku ʻomi ʻe he folofolá e founga ʻe ikunaʻi ai ʻe he tui paú mo e tuí ʻa e ngaahi talatupuʻa ʻoku fehangahangai mo e palani ʻa e ʻOtuá, pea ʻomi ha ngaahi tāpuaki ki he fakafoʻituituí, kae pehē foki ki he ngaahi toʻu tangatá. Naʻe tāpuekina lahi ʻa ʻĒpalahame ko ʻene fakapapau taʻeueʻia ke faitotonu mo fakasītuʻaʻi ʻa e ngaahi talatupuʻa halá. ʻE fakakalauni mo fakapaleʻi ʻene angatonú mo e kotoa ʻo e kau talangofua ʻo e fale ʻo ʻIsilelí. Ko ha sīpinga fakaofo ʻe taha hono toʻo ʻo e ngaahi talatupuʻa ne fokotuʻu fuoloá ko e liliu ʻo e kau Leimana ngalitaú ko ha kau muimui anga-vaivai ʻa Kalaisi ne loto fiemālie ke mate ʻi hano maumauʻi ʻa e ngaahi fuakava ne fai ʻe he kau mēmipa ʻo Hono puleʻangá” (“Removing Barriers to Happiness,” Ensign, May 1998, 86

Mātiu 15:21–28. “Kai ʻe he fanga kulií ʻa e momoʻi meʻakai ʻoku ngangana mei he keinangaʻanga ʻa honau ʻEikí”

Ko e talanoa fakatātā ʻa e ʻEikí ʻi hono fakatauhoa ʻa e kau Senitailé ki he fanga kulií naʻe ʻuhinga ia ki hono akoʻi e ongoongoleleí ʻi he taimi ko iá ki he fale pē ʻo ʻIsilelí. ʻE toki maʻu ʻe he kau Senitailé ʻa e pōpoaki ʻo e Fakamoʻuí ʻa mui ange, fakatatau ki he taimi fakaeʻotua ʻa e ʻOtuá (vakai, Ngāue 10).

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko e fakamoʻui ʻe Sīsū ʻa e ʻofefine ʻo e fefine Kēnaní ko ha siviʻi ia e tui ʻa e fefiné mo ha sīpinga fakahinohino ki Heʻene kau ākongá:

“Naʻe totonu ke fuofua ʻave ʻa e ongoongoleleí (fakataha mo e kotoa hono mālohi fakamoʻuí mo e ʻaloʻofá) ki he kau Siú kimuʻa pea toki ʻave ki he kau Senitailé. Naʻe fakahoko e ngāue fakamatelia ʻa Sīsuú ʻi he kau ʻIsilelí, kae ʻikai ko ha ngaahi fonua kehe. Naʻe hoko ʻEne fai fakamoʻui ko ʻení pe ko ha toe tokotaha Senitaile ʻi ha taimi makehe koeʻuhí ko e tui lahí. Kimuʻá naʻá ne fekau e Kau ʻAposetoló ke nau ʻalu pē ki he fanga sipi hē ʻo e fale ʻo ʻIsilelí pea ʻoua naʻa nau malanga ʻaki ʻa e pōpoaki ʻo e fakamoʻuí ki he kau Senitailé. (Mātiu 10:5–6.) Ko hono moʻoní ko e ʻalunga naʻá Ne muimui ai ʻi he fakatātā ko ʻení ko ha fakahinohino ia ki Heʻene kau ākongá, ʻa e siviiʻi e tui ʻa e fefine Senitailé, ko e akoʻi ʻoku ʻomi ʻe he lotu vilitaki mo tāumaʻú ha pale, mo fakahā ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku lahi ange ʻa e tui ʻoku maʻu ʻi he kau hitení ʻi he hako fili ʻo ʻIsilelíl” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 1:371).