Laipelí
Lēsoni 77: Sione 17


Lēsoni 77

Sione 17

Talateú

Kimuʻa pea mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi Ketisemaní, naʻá Ne fakahoko ʻEne Lotu Hūfiá. Naʻá Ne lotua ke ʻilo ʻe Heʻene kau ākongá mo kinautolu kotoa pē ʻoku muimui ʻiate Iá ʻa e Tamai Hēvaní mo maʻu ʻa e moʻui taʻengatá, pea naʻá Ne lotu koeʻuhí ke nau taha pē mo Ia pea mo ʻEne Tamaí.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Sione 17:1–8

Ko e fakataufolofola ʻa Sīsū Kalaisi ki he Tamai Hēvaní ʻi he lotu

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke ʻomai e hingoa ʻo ha kakai ʻiloa ʻoku nau ʻilo ha meʻa fekauʻaki mo kinautolu. Kole ange leva ke nau ʻomai e hingoa ʻo e kakai ʻi heʻenau moʻuí ʻoku nau ʻiloʻi lelei tahá.

  • Ko e hā e faikehekehe ʻo e ʻilo fekauʻaki mo ha taha mo hono ʻiloʻi moʻoni ʻa e tokotaha ko iá?

  • Ko e hā ha meʻa te ke fai ke ke ʻiloʻi lelei ai ha taha?

  • Ko hai ha niʻihi fakafoʻituitui ʻokú ke pehē ʻe mahuʻinga ke ke feinga ke ʻiloʻi lelei ange? Ko e hā hono ʻuhingá?

Fakamatalaʻi ange naʻe akonaki ʻa e Fakamoʻuí fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo hono ʻiloʻi e Tamai Hēvaní mo Iá. Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke kumi ha moʻoni ʻi heʻenau ako e Sione 17, ʻe lava ke tokoni ke nau ʻiloʻi ʻa e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi.

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e ʻuhinga ʻo e Sione 17, fakamahinoʻi ange ko e vahaʻataimi naʻe maʻu ai ʻe he Fakamoʻuí mo ʻEne kau ākongá ʻa e ʻOhomohe Fakaʻosí mo ʻenau hū ki he Ngoue ko Ketisemaní, naʻe fai ʻe Sīsū ha lotu ʻoku ʻiloa ko e Lotu Hūfiá. Ko e ʻuhinga ʻe taha ʻo e foʻi lea hūfia ko e lea ki ha taha ʻo fakafofongaʻi ha taha kehe. Naʻe folofola ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he meʻá ni ki he Tamai Hēvaní ʻo fakafofongaʻi ʻEne kau ākongá, he kole ke nau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 17:1–3. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e founga naʻe fakamatalaʻi ʻaki ʻe he Fakamoʻuí ʻa e moʻui taʻengatá.

  • Naʻe fakamatalaʻi fēfē ʻe he Fakamoʻuí ʻa e moʻui taʻengatá?

  • Fakatefito ʻi he veesi 3, te ke fakamatalaʻi fēfē ha tefitoʻi moʻoni ʻokú ne akoʻi mai e meʻa kuo pau ke tau fai ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku mahino kuo pau ke tau ʻiloʻi ʻa e Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí ka tau toki maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.)

Ke tokoni ke mahino ki he kalasí hono ʻuhinga ke ʻiloʻi ʻa e ʻOtuá, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

“Ko ha meʻa ia ʻe taha ke ʻilo fekauʻaki mo e ʻOtuá pea kehe hono ʻilo Iá. ʻOku tau ʻilo fekauʻaki mo Ia ʻi heʻetau ako ko ha tokotaha fakatāutaha Ia ʻa ia ʻoku fakatupu ʻa e tangatá ʻi Hono tataú; ʻi heʻetau ako ko ia ko e ʻAló ko e ʻīmisi tatau moʻoni ʻo e Tamaí, ʻi heʻetau ako ʻoku maʻu fakatouʻosi ʻe he Tamaí mo e ʻAló fakatouʻosi ha ngaahi ʻulungaanga mo e mālohi pau. Ka ʻoku tau ʻilo kinaua, ʻi he ʻilo ʻo hono maʻu ʻa e moʻui taʻengatá, ʻi heʻetau fiefia mo aʻusia ʻa e ngaahi meʻa tatau naʻá Na faí. Ko e ʻilo ʻa e ʻOtuá ko e fakakaukau ia ki he meʻa ʻokú Ne fakakaukau ki aí, ongoʻi ʻa ia ʻokú Ne ongoʻí, ke maʻu ʻa e mālohi ʻokú Ne maʻú, ke mahino kiate kitautolu ʻa e ngaahi moʻoni ʻoku mahino kiate Iá, pea ke fai ʻa ia ʻokú Ne faí. ʻE hoko ʻa kinautolu ʻoku ʻilo ʻa e ʻOtuá ʻo hangē pē ko Iá, mo maʻu ʻEne tōʻonga moʻuí, ʻa ia ko e moʻui taʻengatá” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 1:762).

  • ʻOku kehekehe fēfē hono ʻiloʻi e Tamaí mo e ʻAló mei he ʻilo pē fekauʻaki mo Kinauá?

  • Ko e hā he ʻikai lava ai ha taha ʻo maʻu ʻa e moʻui taʻengatá taʻe ʻiloʻi ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisí?

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ke tau ʻilo ai ʻa e Tamaí mo e ʻAló?

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Sione 17:4–5, ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe lipooti ʻe he Fakamoʻuí ki Heʻene Tamaí kuó Ne fakakakato e ngāue naʻe tuku ange ʻe he Tamaí ke Ne faí. Naʻá Ne kole ki he Tamaí ke fakalāngilangiʻi pē Ia ʻaki ʻa e nāunau tatau naʻá Ne aʻusia ʻi he maama fakalaumālié.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 17:6–8. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fie maʻu ke fai ʻe Heʻene kau ākongá ke nau ʻiloʻi ʻa e Fakamoʻuí.

  • Ko e hā naʻe fai ʻe he kau ākongá ke nau ʻiloʻi ʻa e Fakamoʻuí? (Mahalo te ke fie poupouʻi ʻa e kau akó ke fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi kupuʻi lea “maʻu ia,” “ʻilo pau,” mo e “tui” ʻi he veesi 8.)

Sione 17:9–19

Ko e lotua ʻe he Fakamoʻuí ʻEne kau ākongá

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 17:9. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi pe ko hai ne tatautefito hono lotua ʻe he Fakamoʻuí.

  • Ko hai naʻe lotua ʻe he Fakamoʻuí ʻi Heʻene ʻamanaki ke fakahoko ʻa e Fakaleleí?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe mei lelei ai ki he kau ʻAposetoló ʻenau fanongo ki hono lotua kinautolu ʻe he Fakamoʻuí?

Hiki ʻa e Sione 17:11–18 ʻi he palakipoé. Vahevahe e kau akó ke nau tautau toko ua. Fakaafeʻi kinautolu ke ako e ngaahi veesi ko ʻení mo honau hoá, ʻo kumi e meʻa naʻe tautapa ki ai ʻa Sīsū maʻa ʻEne kau ākongá. Mahalo te ke fie fakaafeʻi e kau akó ke fakaʻilongaʻi e meʻa ʻoku nau maʻú. Hili ha taimi feʻunga, kole ki ha niʻihi ke lipooti ʻa e meʻa ne nau maʻú ki he kalasí.

Fakamahinoʻi ange naʻe pehē ʻe he Fakamoʻuí ʻe hokohoko atu ʻEne kau ākongá ke nofo ʻi ha māmani kovi pea fehiʻa kiate kinautolu.

  • Ko e hā ha moʻoni te tau lava ʻo ako mei he veesi 14–16 fekauʻaki mo e nofo ʻi ha māmani ʻo hangē ko e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki ʻa e moʻoni ko ʻení he palakipoé: ʻI heʻetau hoko ko e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí, ʻoku fie maʻu ke tau ʻi he māmaní kae ʻikai ʻo e māmaní.)

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e ʻi he māmaní kae ʻikai ʻo e māmaní?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻeni ne fai ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
Elder M. Russell Ballard

“ʻI he Siasí, ʻoku tau faʻa lea ʻo pehē: ‘Ke mou ʻi he māmani kae ʻikai ʻo e māmaní.’ …

“Mahalo ʻoku totonu ke fakalea ʻa e lea fakapunaké … ko ha enginaki mavahevahe ʻe ua. ʻUluakí, ‘Ke mou ʻi he māmaní.’ Kau ki ai; pea ʻiloʻi e meʻa ʻoku hokó. Feinga ke maʻu ha mahino mo faʻa kātaki pea fakahoungaʻi ʻa e kehekehé. Fai ha ngaahi tokoni mahuʻingamālie ki he koló ʻi he ngāue tokoní mo e kau atu ki aí. Uá, ‘Kae ʻikai ʻo e māmaní.’ ʻOua ʻe muimui ʻi he ngaahi founga ʻoku halá pe liliu ke fakaʻatā pe tali ʻa e meʻa ʻoku ʻikai totonú. …

“ʻOku fie maʻu ke lahi ange ʻa e tākiekina ʻa e Kāingalotú ʻi hono tākiekina kitautolú. ʻOku totonu ke tau ngāue ke taʻofi e taʻau ʻo e angahalá mo e koví kaeʻoua te tau nofo noaʻia pē ʻo tafia ai. ʻOku tau takitaha fie maʻu ke tokoni ke fakaleleiʻi e palopalemá kaeʻoua ʻe fakaʻehiʻehi pe tukunoaʻi ia” (“The Effects of Television,” Ensign, May 1989, 80).

  • Ko e hā ʻoku fie maʻu ai kitautolu ʻe he ʻEikí ke tau nofo ʻi he māmaní kae ʻikai ʻo e māmaní?

Fakaafeʻi e kau akó ke toe ngāue mo honau hoá pea fakakaukau ki ha sīpinga ʻo e founga ʻe kei ʻi he māmaní ai ha taha kae ʻikai ʻo e māmaní ʻi he ngaahi tūkunga ko ʻení:

  1. ʻI he akó

  2. Mo ha kaungāmeʻa

  3. ʻI he ʻinitanetí

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke fakamatalaʻi ki he kalasí ʻa e meʻa ne nau fakakaukau kiaí. Fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke vahevahe ha aʻusia ne nau maʻu ʻi heʻenau fakahaaʻi totonu pe ko ha taha ʻoku nau ʻiloʻi, ʻa e ʻi he māmaní kae ʻikai ʻo e māmaní.

Fakaafeʻi e kau akó ke hiki ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá ha founga pau te nau fāifeinga ai ke muimui lelei ange ai ki he Fakamoʻuí ʻaki ʻenau ʻi he māmaní kae ʻikai ʻo e māmaní.

Sione 17:20–26

Ko e lotua ʻe he Fakamoʻuí e kakai kotoa pē ʻoku tali ʻEne ongoongoleleí

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke haʻu ki muʻa ʻi he kalasí pea fai ha ngaue ʻe ʻuli ai hono nimá (hangē ko hono fakamaʻa ʻa e meʻa fakamaʻa palakipoé pe kumi hake ha meʻa mei ha poulu kelekele). Poupouʻi e tokotaha akó ke feinga ke tauhi ʻa hono nimá ke maʻa lolotonga hono fakahoko e ngāué.

Hili hono fakahoko ʻe he tokotaha akó ʻa e ngāué, kole ki he tokotaha akó ke fakaʻaliʻali hono nimá ki he kalasí.

  • Ko e hā e founga ʻoku hangē ai e ʻekitivitī ko ʻení ko ʻetau fāifeinga ke ʻi he māmaní kae ʻikai ʻo e māmaní? (Neongo ʻetau feinga lelei tahá, he ʻikai ke tau nofo maʻa ai pē mei he ngaahi angahala mo e kovi ʻoku ʻi he māmaní.)

  • Kapau he ʻikai lava ke fakamaʻa kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá, ko e hā ha ngaahi nunuʻa te tau iku aʻusia? Ko e hā hono ʻuhingá? (ʻE fakamavaheʻi kitautolu mei he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻo taʻe ngata koeʻuhí ʻoku ʻikai ke lava ha meʻa taʻe maʻa ʻo nofo ʻi Hono ʻaó [vakai 1 Nifai 15:33–34].)

Fakamālō ki he tokotaha akó, pea kole ange ke tangutu.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 17:20–23. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa ne lotua ʻe Sīsū Kalaisí.

  • Ko e hā naʻe lotua ʻe Sīsū Kalaisí? (Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó e foʻi lea ko e taha ʻi ha feituʻu pē ʻe hā ai ʻi he veesi 20–23.)

  • Ko e hā ʻe lava ke tau taha ai mo e Tamaí mo e ʻAló? (Ko e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻoku tau maʻu ʻi heʻetau talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú, mo e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.)

Hiki ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻI heʻetau haʻu kia Sīsū Kalaisi pea maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo ʻEne Fakaleleí, ʻe lava ke tau hoko ʻo taha mo e Tamaí mo e ʻAló.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
Elder Jeffrey R. Holland

“ʻOku mahinongofua pē ʻa e ʻuhinga totonu ʻo e foʻi lea faka-Pilitānia ko e Atonement at-one-moment, ko hono fakatahaʻi mai ʻo e ngaahi meʻa kuo fakamoveteveteʻi pē vahevahé” (“Ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí,”Ensign, Māʻasi 2008, 34–35).

  • Mei he meʻa ʻokú ke ʻiloʻi fekauʻaki mo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí, ko e hā ʻokú ke fie hoko ai ʻo taha mo Kinauá?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa Palesiteni Sēmisi E. Fausi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he ngaahi tāpuaki ʻe maʻu ʻe kinautolu ʻoku feinga ke hoko ʻo taha mo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí.

ʻĪmisi
President James E. Faust

“ʻOku totonu ke tau fekumi fakamātoato ʻo ʻikai ngata pē ke ʻilo fekauʻaki mo e ʻEikí, kae feinga foki, ʻo hangē ko ʻEne fakaafé, ke taha mo Ia (vakai, Sione 17:21). …

“… ʻE fonu ʻa e ngaahi ʻaho ʻa muʻá he ʻahiʻahí mo e faingataʻá. Ka ʻi he fakafiemālie mahino ʻo e fetuʻutaki fakatāutaha mo e ʻOtuá, ʻe foaki mai leva ha fakanonga loto-toʻa” (“That We Might Know Thee,” Ensign, Jan. 1999, 2, 5).

Fakamoʻoni ki he mahuʻinga ke ʻiloʻi ʻa Sīsū Kalaisi mo e Tamai Hēvaní pea mo e feinga ke taha mo Kinauá.

Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki ha meʻa te nau lava ʻo fai ke ʻiloʻi lelei ange ʻa e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí pea fakamālohia honau vā mo Kinauá.

Fakaafeʻi e kau akó ke hiki ʻenau ngaahi fakakaukau ʻi heʻenau tohinoa ako folofolá pe pepa ki he kalasí. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ʻoku loto fiemālie ke vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú mo e ongó mo e kalasí.

ʻĪmisi
scripture mastery icon
Fakataukei folofolá—Sione 17:3

Ke tokoniʻi e kau akó ke ako maʻuloto ʻa e Sione 17:3, fakaafeʻi kinautolu ke toʻotoʻo holo ʻa e kaati fakataukei folofola ʻoku ʻi ai ʻa e potufolofola ko ʻení lolotonga e uike hoko maí. Poupouʻi kinautolu ke toe vakaiʻi ʻa e potufolofolá pea ako hono lau iá ʻi ha faingamālie ʻatā pē ʻe maʻu. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke nau feinga ke lau maʻuloto ia ki ha mēmipa ʻo e fāmilí pea fakamatalaʻi hono ʻuhingá. ʻI he kamata ʻa e kalasí ʻi he ngaahi ʻaho siʻi ka hokó, fakaafeʻi e kau akó ke lipooti fekauʻaki mo ʻenau fakalakalaka ʻi hono ako maʻuloto ʻo e potufolofola ko ʻení.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Sione 17:3. Ke ʻilo ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi

Kuo pau ke tau maʻu ha mahino totonu ki he Tamaí mo e ʻAló ka tau toki ʻilo Kinaua. ʻOku tui ha kakai tokolahi ʻoku ʻikai mahino ngofua ʻa e ʻOtuá mo e Toluʻi ʻOtuá, ka ko ha tokāteline hala ʻeni.

Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“Ko e moʻoni maʻongoʻonga taha ki he tangatá ko e ʻi ai ha ʻOtua ʻi hēvani ʻoku taʻe-fakangatangata mo taʻengata; ko Ia ʻa e tupuʻangá, pouakí, mo e maluʻi ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē, naʻá Ne fakatupu kitautolu mo e ngaahi langí pea fakanofo mo fokotuʻu ha palani ʻo e fakamoʻuí ke tau fakalakalaka ai mo tupulaki pea hoko ʻo hangē ko Iá. Ko e moʻoni fekauʻaki mo Iá ko ʻetau Tamai ia ʻi Hēvaní, ʻokú Ne maʻu ha sino ʻo e kakano mo e hui pea ʻoku ongoʻingofua hangē ko e tangatá, ko ha tokotaha moʻoni Ia, pea kapau te tau tui mo talangofua ki Heʻene ngaahi fonó ʻe lava ke tau maʻu ʻa e hakeakiʻi ʻokú Ne maʻú. Pea ko ʻeni ko e moʻoni maʻongoʻonga mo e foʻi fakakaukau nāunauʻia taha ʻeni ʻoku ʻiloʻi ʻe he ʻatamai ʻo e tangatá” (“The Seven Deadly Heresies” [Brigham Young University fireside, June 1, 1980], 7, speeches.byu.edu).

Sione 17:12. “Ko e foha ʻo e malaʻiá”

ʻOku hā mahino naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e kupuʻi lea “foha ʻo e malaʻiá” ke ʻuhinga kia Siutasi ʻIsikaliote, ʻa ia kuó ne liʻaki ʻa Sīsū mo e kau ʻAposetolo kehe ʻe hongofulu mā tahá ke lavakiʻi ʻa Sīsū ki he kau taki faka-Siu koví. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “Mahalo naʻe ʻikai ko ha foha ʻa Siutasi ia ʻo e malaʻiá ʻi he ʻuhinga ʻo ha taha ʻoku fakamalaʻiaʻi taʻe ngata, ka ʻi he fakakaukau ko e foha ia pe muimui ʻo Sētane ʻi he moʻui ko ʻení. Vakai, Mātiu. 26:21–25” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 1:765).

Sione 17:20–23. “Kinautolu … ʻe tui kiate au ʻi heʻenau leá”

Neongo naʻe kamata ʻe Sīsū Kalaisi ʻEne Lotu Hūfiá ʻi hono lotua e kau ākonga naʻe ʻiate Iá, naʻá Ne toe fakalahi atu ʻEne lotú ke fakakau ai ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku tui kiate Ia “ʻi heʻenau ngaahi leá.” ʻE ʻilo ʻe he kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo e ʻEikí ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he fakamoʻoni mo e ngaahi akonaki ʻa e kau ʻAposetoló. ʻOku tokoni ʻeni ke mahino kiate kitauolu ʻa e mahiʻinga ʻo hono ako e ngaahi akonaki ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Ua ʻo e ʻaho ní. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea kinautolu ʻi he veesi 22, ki he kau ʻAposetoló mo e kāingalotu faivelenga kuo nau ako ʻenau ngaahi akonakí pea mo fakafenāpasi mo kinautolu ʻo hangē ko ʻenau fakataha mo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. Ki ha fakamatala lahi ange kau ki he founga ke “fakahaohaoa fakataha ʻa kinautolú” (Sione 17:23), vakai, Tokāteline mo e ngaahi Fuakava 76:69.