Laipelí
Lēsoni 61: Sione 2


Lēsoni 61

Sione 2

Talateú

Naʻe fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ʻi Kena ʻa e fuofua mana ʻo ʻEne ngāue ʻi he māmaní ʻi Heʻene liliu ʻa e vaí ko e uainé. Naʻe hāʻele ʻa Sīsū Kalaisi ki Selusalema ki he kātoanga ʻo e Lakaatú. Naʻá Ne fakamaʻa ʻa e temipalé ʻi hono tuli e kau fetongi paʻanga ne nau maumauʻi e fale ʻo ʻEne Tamaí.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Sione 2:1–11

Ko e liliu ʻe Sīsū e vaí ko e uaine

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki he ngaahi “fuofua” meʻa ko ʻení ʻa ia naʻe lava ke hoko ʻi heʻenau moʻuí: ko ʻenau ʻaho ako ʻuluakí, fuofua ngāué, ko e fuofua taimi ʻoku nau manatu ai ki heʻenau ongoʻi e Laumālie Māʻoniʻoní.

  • Ko e hā ʻoku tau faʻa fakamahuʻingaʻi ai e ngaahi meʻá ni mo e ngaahi “fuofua” meʻa kehe ʻi heʻetau moʻuí?

Fakamatalaʻi ange ki he kau akó ʻi heʻenau ako e Sione 2:1–11, te nau ako fekauʻaki mo e fuofua mana naʻe lekooti ne fakahoko ʻe Sīsū lolotonga ʻEne ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní. Fakaafeʻi e kau akó ke kumi e ʻuhinga ʻe lava ke mahuʻinga ai e fuofua mana ne lekooti ko ʻení.

Fakamatalaʻi ange hili ha kiʻi taimi nounou mei hono papitaiso ʻo Sīsuú, naʻá Ne ʻalu mo ʻEne kau ākongá ki ha kātoanga taʻane ʻi Kena, ko ha kolo ofi ki he kolo tupuʻanga ʻo Sīsū ko Nasaletí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 2:1–3, pea kole ki he kalasí ke kumi e palopalema ne hoko lolotonga e kātonga taʻané.

  • Ko e hā e palopalema ne hoko lolotonga e kātonga taʻané?

Fakamatalaʻi ange ko e uainé ko ha inu angamaheni ia ʻi ha kātoanga taʻane. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe hokohoko atu ʻa e kātonga taʻané ʻi ha ngaahi ʻaho lahi. Naʻe ngalivale kiate kinautolu ne fakahoko e kātongá kapau ʻe ʻosi ʻa e uainé. Naʻe hangē ne ongoʻi ʻe Mele ha fatongia ki he malí, ko ia ʻi he ʻosi ʻa e uainé, naʻá ne fakaofi atu ki hono Fohá mo kole ʻEne tokoní ʻi he feinga ke fakahaofi e fāmili ne nau fakahoko e kātonga taʻané mei he ngalivalé. Naʻe fakahaaʻi ʻe he tali ʻa Sīsuú ʻa e fakaʻapaʻapa mo e manavaʻofa ki he holi ʻa ʻEne faʻeé ke tokoni ʻi he taʻané.

Lau ʻa e Liliu ʻa Siosefa Sāmita ko ʻeni ki he Sione 2:4, ʻo kole ki he kau akó ke fakafanongo ki he tali ʻa Sīsū ki Heʻene faʻeé: “[Pea pehē ange ʻe Sīsū kiate ia, Fefine, ko e hā ʻokú ke loto ke u fai maʻaú? te u fai ia; he ʻoku heʻeki ai hokosia hoku ʻahó.”]

  • Ko e hā naʻe lea ʻaki ʻe Sīsū ʻi he tali ki Heʻene faʻeé?

  • ʻOku fakahaaʻi fēfē ʻe he tali ʻa Sīsuú ʻEne fakaʻapaʻapa ki Heʻene faʻeé? (Naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono ʻeke ʻe Sīsū ki Heʻene faʻeé e meʻa naʻá ne fie maʻu ke Ne faí, ka naʻá Ne fakahā foki ʻEne loto fiemālie ke fai iá. Mahalo ʻe fie maʻu ke ke fakamatalaʻi ange ʻi he kuonga ʻo Sīsuú, ko e “fefine” ko ha founga fakaʻapaʻapa ia ke lea ki ha faʻē ʻa ha taha.)

  • Ko e hā naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Sīsū ʻi Heʻene pehē, “ʻOku heʻeki ai hokosia hoku ʻahó”?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 2:5, pea kole ki he kalasí ke kumi e meʻa naʻe lea ʻaki ʻe Mele ki he kau tamaioʻeikí. Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi fakahinohino ʻa Mele ki he kau tamaioʻeikí ʻo fekauʻaki mo ʻene tui kia Sīsuú?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 2:6–7, pea kole ki he kalasí ke kumi e meʻa naʻe fekau ʻe Sīsū e kau tamaioʻeikí ke faí.

  • Ko e hā naʻe fekau ʻe Sīsū e kau tamaioʻeikí ke faí?

Fakamatalaʻi ange ʻi he kuonga ʻo Sīsuú, naʻe pehē ko e hina vai naʻe ngaohi mei he maká ko ha founga haohaoa ia ke ngāue ʻaki ʻi he ngaahi ouau fakalotú. Ko e founga ia ʻa e kau Siú ke fakamaʻa kinautolu kimuʻa e maʻu meʻatokoni ʻi ha houa kai ʻi hono fufulu honau nimá ʻo fakaʻaongaʻi e vai ʻi he ngaahi hina vai ko ʻení.

ʻĪmisi
limestone posts

Ko e ngaahi ipu maka lahe mei he kuonga ʻo e Fuakava Foʻou ʻi ʻIsilelí

  • Naʻe fakafonu fēfē ʻe he kau tamaioʻeikí ʻa e ngaahi hina vaí?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e lahi ʻo e vai ʻi he ngaahi hina vaí, fakaʻaliʻali ha hina taʻe tāpuni ʻe lava ʻo ʻutu ai ha vai kālani ʻe taha (pe lita ʻe taha). Fakamatalaʻi ange ki he kau akó ko e “paté” ko ha kālani nai ʻe hiva (pe lita ʻe 34), ko ia ʻe lava ke puke ʻe he hina vai ʻe onó ha kālani nai ʻe 100 ki he 160 (pe lita nai ʻe 380 ki he 600). Fakafonu vai e hiná.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 2:8, pea kole ki he kalasí ke kumi e meʻa hono hoko ne fekau ʻe Sīsū e kau tamaioʻeikí ke faí. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú. Lolotonga e lipooti ʻa e kau akó, unu ha ipu ʻi he loto hina vaí, pea puke hake ʻa e ipú.

  • Ko e hā haʻo fakakaukau pe ongoʻi kapau ko e taha koe ʻo e kau tamaioʻeiki ko ʻení, ʻi hoʻo ʻave ʻa e ipú ki he kōvaná, pe taki, ʻo e kātoangá?

Kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 2:9–10, pea fakaafeʻi e kalasí ke kumi e meʻa naʻe lea ʻaki ʻe he kōvaná hili ʻene ʻahiʻahiʻi e inu naʻe ʻomi kiate iá.

  • Ko e hā kuo fai ʻe Sīsū ki he vaí?

  • Ko e hā naʻe lea ʻaki ʻe he kōvana ʻo e kātoangá ʻo kau ki he uaine foʻoú? (Fakamatalaʻi ange naʻe faʻa fakaʻaongaʻi e uaine lelei tahá ʻi he kamataʻanga ʻo e kātoanga kaí pea fakaʻaongaʻi kimui ange ʻi he kātoangá e uaine ne ʻikai fuʻu saí.)

Fakamatalaʻi ange naʻe ʻikai teitei ʻomi ʻe Sīsū ha fakaʻuhinga pau ki he ʻuhinga pe fakataipe ʻo e fuofua mana ʻo ʻEne ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní naʻe lekōtí. Ka neongo ia, ʻoku ʻi ai ha ngaahi moʻoni mahuʻinga te tau lava ʻo ako mei he fakamatala ko ʻeni ʻo e fuofua mana ʻa Sīsū naʻe lekōtí.

Vahevahe ʻa e kau akó ki ha ngaahi kulupu iiki tautau toko ua pe toko tolu. Fakaafeʻi e kulupu takitaha ke hiki ʻi ha laʻipepa ki he lahi taha te nau lavá e ngaahi moʻoni te nau lava ʻo ako mei he Sione 2:1–11. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha mēmipa mei he kulupu takitaha ke vahevahe mo e kalasí e ngaahi moʻoni naʻe ʻiloʻi ʻe heʻenau kulupú. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke hoko ko ha tangata tohi. Kole ki he tangata tohí ke hiki ʻi he palakipoé e mooni makehe takitaha ʻoku vahevahé. Ko e niʻihi ʻeni ʻo e ngaahi moʻoni ʻe malava ke ʻiloʻi ʻe he kau akó: ʻOku maʻu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mālohi ki he ngaahi meʻa fakatuʻasinó. Naʻe ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí ne ʻi ai Hono misiona fakalangi ke fakahoko. Naʻe fakahā ʻe he Mīsaiá Hono mālohi fakalangí ʻi he ngaahi maná. Naʻe ʻofa mo fakaʻapaʻapaʻi ʻe he ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻEne faʻeé.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 2:11, pea kole ki he kalasí ke kumi e ola ʻo e mana ko ʻení ʻi he kau ākonga ʻa Sīsuú.

  • Ko e hā e ola ʻo e mana ko ʻení ʻi he kau ākonga ʻa Sīsuú?

Siakaleʻi e foʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé mei he lisi ʻo e ngaahi moʻoni naʻe ʻilo ʻe he kau akó: ʻOku maʻu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mālohi ki he ngaahi meʻa fakatuʻasinó. (Fakatokangaʻi ange: Kapau naʻe ʻikai hiki ʻe he kau akó ʻa e moʻoni ko ʻení, tānaki ia ki he lisí.)

  • ʻOku fakamālohia fēfē ʻe he mahino ko ia ʻoku maʻu ʻe Sīsū e mālohi ki he ngaahi meʻa fakatuʻasinó ʻa hoʻo tui kia Sīsū Kalaisí?

  • Ko e hā mo ha ngaahi fakamatala kehe kuo tau ako ʻi he Fuakava Foʻoú ʻokú ne fakahaaʻi foki ʻoku maʻu ʻe Sīsū Kalaisi e mālohi ki he ngaahi meʻa fakatuʻasinó? (ʻE lava ke kau e ngaahi meʻá ni ʻi he ngaahi talí: ko e ongo mana ʻo e maá mo e iká [nimaafe: Maʻake 6:33–44; fā afe: Maʻake 8:1–9], fakanonga e matangí [Maʻake 4:35–41], pe lue ʻi he vaí [Mātiu 14:22–33].)

Sione 2:12–25

Ko hono fakamaʻa ʻe Sīsū ʻa e temipalé

Fakaafeʻi e kau akó ke talamai ha ngaahi vaʻinga ʻi tuʻa ne nau fai heʻenau kei īkí. Hili ʻenau lisi ha niʻihi ʻo e ngaahi vaʻingá, fehuʻi ange:

  • Neongo ʻoku taʻehalaia mo fakafiefia ʻa e ngaahi vaʻinga koʻení, te ke ongoʻi fiemālie ke fai ia he kelekele ʻo e temipalé?

Vahevahe e kau akó ki ha ngaahi kulupu tautau toko ua. Fakaafeʻi e kulupu takitaha ke lau e Sione 2:12–17. ʻI heʻenau laú, ʻai e ngaahi kulupú ke kumi mo aleaʻi e tali ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení (hiki e ngaahi fehuʻi ko ʻení he palakipoé):

  1. Ko hai naʻe ʻilo ʻe Sīsū ʻi he temipalé?

  2. ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe loto mamahi ai ʻa Sīsuú?

  3. Ko e hā naʻe fai ʻe Sīsū ke fakatonutonu ʻaki e palopalemá?

Hili ha taimi feʻunga, fakaʻaliʻali e fakatātā Ko Hono Fakamaʻa ʻe Sīsū ʻa e Temipalé (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 51; vakai foki LDS.org), pea kole ki ha niʻihi ʻo e ngaahi kulupú ke lipooti ʻenau ngaahi talí. Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ko e toko lauiafe ʻo e kau ʻaʻahi ne omi ki Selusalema ki hono fakafiefiaʻi ʻo e Lakaatú, ne fie maʻu ke nau fakatau mai ha fanga monumanu ke ʻoatu ko e feilaulau ʻi he temipalé ko ha konga ʻo ʻenau huú. Naʻe fakafetongi ʻe he kau fetongi paʻangá e paʻanga Lomá mo e ngaahi paʻanga kehé ki he paʻanga ʻo e temipalé kae lava ke fakatau mai e fanga monumanu fai feilaulaú, pea fakatau atu ʻe he kau fefakatauʻaki koloa kehé ʻa e fanga monumanu ne fie maʻú. Neongo ne fie maʻu ke fakahoko e fefakatauʻakí, naʻe taʻe fakaʻapaʻapa mo taʻe ʻapasia hono fakahoko e faʻahinga pisinisi peheé ʻi he temipalé.

  • Ko e hā ha moʻoni fekauʻaki mo e temipalé te tau lava ʻo ako mei he fakamatala ʻa Sīsū ki he temipalé ʻi he veesi 16? (ʻOku totonu ke ʻilo ʻe he kau akó ha moʻoni hangē ko ʻení: Ko e temipalé ko e fale ia ʻo e ʻOtuá.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku hoko ai e temipalé ko e fale ʻo e ʻOtuá? (ʻE lava ke kehekehe e tali ʻa e kau akó ka ʻe lava ke kau ai e ngaahi fakakaukaú ni: Ko e temipalé ko ha ngaahi feituʻu ia ʻe lava ke hāʻele mai ki ai ʻa e ʻOtuá, pea ongoʻi ʻEne ʻi aí pe ko e Laumālié, mo e feituʻu ʻoku fakahoko ai e ngaahi ouau ʻoku kau ki Heʻene ngāue ʻo e fakamoʻuí. Ko e temipalé ʻa e ngaahi potu toputapu taha ʻo e moihuú ʻi he māmaní.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e lea ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni Hauati W. Hanitā. Kole ki he kau akó ke fakafanongo ki he founga naʻe tokoni ai e mahino ne maʻu ʻe Sīsū ki he māʻoniʻoni ʻo e ngaahi temipalé ki Heʻene fili ke kapusi e kau fetongi paʻangá mo e kau fefakatauʻaki koloá mei he temipalé.

ʻĪmisi
President Howard W. Hunter

“ʻOku maʻu e ʻuhinga ki he matangí ʻi ha foʻi lea pē ʻe tolu: ‘Ko e fale ʻo ʻEku Tamaí.’ Naʻe ʻikai ko ha fale angamaheni: ka ko e fale ia ʻo e ʻOtuá. Naʻe fokotuʻu ia ki he moihū ki he ʻOtuá. Ko ha ʻapi ia maʻá e loto ʻapasiá. Naʻe fakataumuʻa ia ke hoko ko ha potu ʻo e nonga ki he hohaʻa mo e ʻahiʻahi ʻa e tangatá, ʻi he matapā tonu ʻo e langí. … Naʻe fakatupu ʻe he mateaki ʻa [Sīsū] ki he Fungani Māʻolungá ha afi ʻi hono laumālié pea foaki ki heʻene ngaahi leá ʻa e mālohi naʻá ne fakalaveaʻi e kau faihalá ʻo hangē ha hele tuí” (“Hallowed Be Thy Name,” Ensign, Nov. 1977, 53).

  • Naʻe fakahaaʻi fēfē ʻe he ngāue ʻa Sīsuú ʻa ʻEne loto-ʻapasia ki he fale ʻo ʻEne Tamaí?

Hiki ʻa e foʻi sētesi taʻe-kakato ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻOku tau fakahā ʻa e fakaʻapaʻapa ki he temipalé ʻi he …

Vahevahe ʻa e kau akó ki ha ngaahi kulupu tautau toko ua pe toko tolu. Fakaafeʻi e ngaahi kulupú ke tohi ʻi ha laʻipepa ki he lahi taha te nau lavá ʻa e ngaahi founga ke fakakakato ai ʻa e fakamatalá. Hili ha miniti ʻe taha pe ua, kole ki ha kulupu ʻe taha ke vahevahe ʻenau lisí mo e kalasí. Lolotonga e vahevahe ʻa e kulupu ʻuluakí, kole ki he ngaahi kulupu kehé ke fakaʻilongaʻi e meʻa ʻi heʻenau lisí ʻoku lau maí. Hokó, ʻai ha kulupu ʻe taha ke vahevahe e ngaahi meʻa ʻi heʻenau lisí naʻe ʻikai lau ʻe he kulupu ʻuluakí. Toutou fai ʻeni kae ʻoua kuo vahevahe kotoa e ngaahi kulupú.

  • ʻE lava fēfē ke tau fakahaaʻi ʻetau ʻapasia ki he temipalé naʻa mo e taimi ʻoku ʻikai ke tau ʻi he temipalé aí?

Fakaafeʻi e tokotaha ako takitaha ke hiki ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá e ʻuhinga ʻoku nau ongoʻi ʻoku mahuʻinga ai ke nau fai kotoa ʻa ia te nau lavá ke fakahaaʻi ʻenau ʻapasia ki he temipalé. Fakaafeʻi foki e kau akó ke hiki ha taumuʻa ke fai ha meʻa ʻe taha ke fakahaaʻi e ʻapasia ki he temipalé. Poupouʻi kinautolu ke ngāueʻi e taumuʻa ko ʻení.

Vahevahe hoʻo fakamoʻoní ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe ʻiloʻi ʻi he lēsoní he ʻaho ní.

ʻĪmisi
scripture mastery icon
Fakamanatu ʻo e Fakataukei Folofolá

ʻE lava ke fakaʻaongaʻi e ʻekitivitī ko ʻení ke fakafeʻiloaki pe toe vakaiʻi ha ngaahi veesi fakataukei folofola. Fili ha niʻihi ʻo e ngaahi kaati fakataukei folofolá, pea teuteu ke tufa kinautolu ki hoʻo kau akó. (Fakapapauʻi ke ʻai ke lahi e tatau ʻo e kaati takitaha kae lava ke maʻu ʻe ha kau ako ʻa e veesi fakataukei folofola tatau. Mahalo naʻá ke fie maʻu ke lahi e ngaahi kātí ke maʻu ʻe he tokotaha ako takitaha ha veesi folofola ʻe ua pe tolu.) Tufa e ngaahi kātí ki he kau akó. Tuku ha taimi ke ako ʻe he kau akó e ngaahi veesi fakataukei folofolá, fakamoʻoni fakafolofolá, ngaahi foʻi lea mahuʻingá, fakamatala ki hono ʻuhingá, tokāteliné pe tefitoʻi moʻoní, pea mo e ngaahi fakakaukau ki hono fakaʻaongaʻí ʻi he kaati takitaha. Lau ha fanga kiʻi tokoni mei he kātí (hangē ko ha ngaahi foʻi lea mei he veesi fakataukei folofolá, pe foʻi lea mahuʻinga, ʻuhingá, tokāteliné pe tefitoʻi moʻoní pe ko hono fakaʻaongaʻí). ʻOku totonu ke tuʻu ʻa e tokotaha ako ʻoku ʻi ai e kaati fekauʻaki mo iá pea lau leʻolahi e fakamoʻoni fakafolofola ʻo e veesi fakataukei folofolá.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Sione 2:1–11. “Uaine leleí”

“ʻOku lahi ha ngaahi fakamatala ʻi he Tohi Tapú ki he kovi ʻo e konaá mo e kava mālohí (hangē ko ʻení, vakai, Lea Fakatātā 23:20–21; ʻĪsaia 5:11–12; ʻEfesō 5:18). ʻOku ʻikai taʻofi fakahangatonu ʻe he ngaahi vēsí ni ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e kava mālohí, ka ʻoku nau fakahalaiaʻi ʻa e fakahōhōlotó mo e konaá. ʻI hotau kuongá, kuo fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻa e Lea ʻo e Potó, ʻa ia ʻokú ne taʻofi ʻa e maʻu ʻo e kava mālohí (vakai, T&F 89:4–7). ʻOku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei hono fakamāuʻi e kakai ʻi he ngaahi kuonga kimuʻá ʻi he ngaahi fekau kuo tuku mai ʻe he ʻEikí ʻi hotau kuongá” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], [00]).

Sione 2:4. “Fefine, ko e hā au kiate koe?”

“Hangē ʻoku ngali taʻe fakaʻapaʻapa ʻa e tali ʻa e Fakamoʻuí ki Heʻene faʻeé ʻi heʻene hā ʻi he tatau ʻo e Kingi Sēmisí, ka ʻoku fakahaaʻi ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá mo e tatau faka-Kalisí fakatouʻosi naʻá Ne lea ʻi he fakaʻapaʻapa. Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Sēmisi Talamesi (1862–1933) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē: ‘ʻE meimei ongo fefeka ʻa e nauna ko e, “Fefine,” ki heʻetau fanongó ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻe ha foha ki heʻene faʻeé, kapau ʻoku ʻikai ke taʻe fakaʻapaʻapa; ka naʻe taumuʻa fakaʻapaʻapa hono fakaʻaongaʻí. … ʻI he fakaʻosinga ʻo ʻEne aʻusia ʻi he matelié, naʻe tautau ʻa Kalaisi ʻi he kolosí ʻi he mamahi ʻo e maté, ʻo Ne vakai hifo ki he tangilaulau ʻa Mele, ko ʻEne faʻeé, pea foaki ia ke tokangaʻi ʻe he ʻaposetolo ʻofeina ko Sioné, mo e ngaahi lea: “Fefine, vakai ko hoʻo tamá!” [Sione 19:26]. ʻE lava nai ke fakakaukau ʻi he mōmeniti fakaʻosí ni, naʻe ʻi ai nai mo ha toe ongo kehe mei he ongo ʻo e lāngilangi, manavaʻofa mo e ʻofa ʻi he tokanga hotau ʻEikí ki he faʻē ʻa ia naʻe ʻamanaki ke fakamavaheʻi Ia mei ai ʻe he maté?’ (Jesus the Christ, 3rd ed. [1916], 144–45).

“ʻOku tokoni foki ʻa e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ke mahino kiate kitautolu naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono fehuʻi ʻe Sīsū ki Heʻene faʻeé e meʻa naʻá ne fie maʻu ke Ne faí, ka naʻá Ne fakahaaʻi foki ʻEne loto fiemālie ke fai iá: ‘Fefine, ko e hā ʻokú ke loto ke u fai maʻaú? te u fai ia’ (Joseph Smith Translation, John 2:4). Naʻe ʻuhinga ʻa e fehuʻi ‘Ko e hā au kiate koe?’ ki he ‘Ko e hā ʻokú ke loto ke u faí?’ (Sione 2:4),” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], [00]).