Konifelenisi Lahi
Anga Fakaʻeiʻeiki Faka-Kalaisi
konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2023


Anga Fakaʻeiʻeiki Faka-Kalaisi

“Pea tuʻu hake ia, ʻo lolomi ʻa e matangí, mo ne pehē ki he tahí, Fiemālie, peá ke tokalelei. Pea naʻe malū ʻa e matangí, ʻo mātuʻaki tofukī” (Maʻake 4:39).

Ko e taimi fakamuimui taha naʻá ku lea ai ʻi he konifelenisi lahí, naʻe fakaʻaliʻali mai ʻe hoku foha ʻi he fono ko Laiení ha tuiti (tweet) naʻe pehē, “Moʻoni? Ko hono hingoá ko Bragg”—ʻuhingá “ke pōlepole”—“pea ʻoku ʻikai lea ia kau ki he loto-fakatōkilaló? Maumau moʻoni!” Ko e fakamamahí, ʻe hoko atu pē ʻa e loto-mamahi ko iá.

ʻĪmisi
Toni Peleki ko ha taha vaʻinga pasiketipolo

Ko ʻeku tamai leleí ko ha taha naʻe vaʻinga pasiketipolo faka-ʻAmelika ʻiloa maʻa UCLA, ʻi he faiako pasiketipolo ʻiloa ko Sione Uteni. Naʻá na vāofi maʻu pē ʻi he kotoa ʻo e moʻui ʻa ʻeku tamaí, pea taimi ʻe niʻihi naʻe faʻa haʻu ʻa e Faiako pasiketipoló mo Misisi Utení ki homau ʻapí ke mau maʻu-meʻatokoni efiafi. Naʻá ne fiefia maʻu pē ke ma talanoa kau ki he pasiketipoló pe ko ha meʻa pē ne ʻi heʻeku fakakaukaú. Naʻá ku ʻeke ange ʻi ha taimi ʻe taha pe ko e hā haʻane faleʻi kiate au ʻi hoku taʻu fakaʻosi ʻi he ako māʻolungá. ʻI heʻene hoko maʻu pē ko e faiakó naʻá ne pehē mai, “Naʻe talamai ʻe hoʻo tamaí kuó ke kau ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, ko ia ai ʻoku ou ʻilo ʻokú ke tui ki he ʻEikí. ʻI he tui ko iá, fakapapauʻi ke ke anga fakaʻeiʻeiki ʻi he tūkunga kotoa pē. Hoko ko ha tangata lelei ʻi he ngaahi taimi ʻo e faingataʻá.”

Naʻá ku manatuʻi ʻa e pōtalanoa ko iá ʻi ha ngaahi taʻu lahi. Naʻe ongo mālohi kiate au ʻa e faleʻi ko ia ke nonga, mokomoko, mo kātaki ʻi he ngaahi tūkunga kotoa pē, tautautefito ʻi he ngaahi taimi ʻo e faingataʻá mo e mafasiá. Naʻe mahino kiate au ʻa e founga naʻe lava ai ʻa e timi ʻa Faiako Utení ʻo vaʻinga ʻi he anga fakaʻeiʻeikí mo e lavameʻa lahi ne nau aʻusia ʻi heʻenau ikuna tuʻo 10 ʻa e feʻauhi fakafonuá.

Ka ʻoku ʻikai toe fai ha talanoa lahi ki he anga fakaʻeiʻeikí ʻi he ngaahi ʻahó ni pea toe siʻisiʻi ange hono fakaʻaongaʻi ʻi he ngaahi taimi ʻo e moveuveú mo e māvahevahé. ʻOku faʻa lau ki ai ʻi he sipotí—ʻoku fakahaaʻi ʻe ha tokotaha vaʻinga fakaʻeiʻeiki ʻa e fakapapauʻí mo e mapuleʻi kitá ʻi ha vaʻinga feʻauʻauhi, pe ʻoku moveuveu ha timi ʻoku ʻikai ke nau fakahaaʻi ʻa e anga fakaʻeiʻeikí. Ka ʻoku mahulu atu ʻa e ʻulungaanga fakaʻofoʻofa ko ʻení ʻi he sipotí. ʻOku kaunga lahi ange ʻa e anga fakaʻeiʻeikí ki he moʻuí pea ʻe lava ke tāpuekina ai ʻa e mātuʻá, kau takí, kau faifekaú, kau faiakó, kau akó, mo e taha kehe kotoa pē ʻoku fepaki mo e ngaahi matangi ʻo e moʻuí.

ʻOku tāpuekina kitautolu ʻe he anga fakaʻeiʻeiki fakalaumālié ke tau nonga mo tokanga taha ki he meʻa ʻoku mahuʻinga tahá, tautautefito ki he taimi ʻoku tau ongoʻi mafasia aí. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Hiu B. Palauni, “ʻOku tokoni ʻa e tui ki he ʻOtuá pea ki he ikuna taupotu taha ʻo e totonú, ki he anga fakaʻeiʻeiki fakaʻatamai mo fakalaumālie ʻi he fehangahangai mo e ngaahi faingataʻá.”1

Ko ha sīpinga lelei ʻo e anga fakaʻeiʻeiki fakalaumālié ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni. ʻI ha taimi ʻe taha, lolotonga hono fakahoko ʻe he tokotaha mālōlō ko Toketā Nalesoní ha tafa ki ha kālava lalahi ʻe fā ʻi he mafú, ne holo fakafokifā ʻa e mālohi ia e tā ʻo e mafu ʻa e mahakí. Naʻe vakaiʻi fakalelei pē ʻe Toketā Nalesoni ʻa e meʻa naʻe hokó, ʻo ne ʻilo ai naʻe toʻo noa pē ha meʻa fakamaʻu, ʻe ha taha ʻo e kau mēmipa ʻi he timí. Naʻe fetongi ia ʻi he taimi pē ko iá, pea naʻe fakafiemālieʻi ʻe Toketā Nalesoni ʻa e mēmipa ʻo e timí ʻo ne pehē, “ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku lahi ange ʻeku ʻofa ʻia koé ʻi he ngaahi taimi kehé!” Naʻá ne fakahaaʻi ʻa e founga ʻoku totonu ke fakahoko ʻi ha meʻa fakatuʻupakeé—ʻi he fakaʻeiʻeiki, mo tokanga taha pē ki he meʻa ʻoku mahuʻinga tahá—ʻi he taimi ʻo e fakatuʻupakeé. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Nalesoni, “ʻOku fekauʻaki ia mo e mapuleʻi ʻaupito kitá. Ko hoʻo tali fakanatulá ko e, ʻʻAve au ia ki tuʻa, faiako! ʻOku ou fie foki au ki ʻapi.’ Ka ko e moʻoní he ʻikai ke ke lava. ʻOku fakafalala kakato ha moʻui ki he timi tafá kotoa. Ko ia kuo pau ke ke nofo maʻu ʻi he nonga mo e fiemālie pea mo fakakaukau lelei ange ʻi ha toe taimi kimuʻa.”2

Ko e moʻoni, ko e Fakamoʻuí ʻa e sīpinga taupotu taha ʻo e anga fakaʻeiʻeikí.

ʻI he Ngoue ʻo Ketisemaní, ʻi he mamahi ʻoku ʻikai mafakakaukaua, ʻi “heʻene tautaʻa ʻo hangē ko e tulutā lalahi ʻo e taʻataʻá,”3 naʻá Ne fakafōtunga ʻa e anga fakaʻeiʻeiki fakalangí ʻaki ha foʻi sētesi nounou kae fakangeingeia, “ʻOua naʻa fai hoku lotó, ka ko e finangalo ʻoʻoú.”4 ʻI he fiemaʻu mafatukituki ke lava ʻa hono fakamoʻui ʻo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ha tuʻunga mahuʻinga ʻe tolu ʻoku tokoni ke mahino kiate kitautolu Hono anga fakaʻeiʻeiki maʻongoʻongá. ʻUluakí, naʻá Ne ʻafioʻi ko hai Ia pea naʻá Ne fai pau ki Hono misiona fakalangí. Hokó, naʻá Ne ʻafioʻi naʻe ʻi ai ha palani lahi ʻo e fiefiá. Pea fakaʻosí, naʻá Ne ʻafioʻi ʻe tuʻunga ʻi Heʻene Fakalelei taʻe-fakangatangatá, ʻe fakahaofi ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku nau ngāue faivelenga fakataha mo Iá, ʻaki hono fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapu ʻoku maʻu ʻi he ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻo hangē ko hono akoʻi lelei ʻe ʻEletā Teila Lenilani he ʻaho ní.

Ke fakafehoanaki ʻa e faikehekehe ʻo e mole mo hono pukepuke ʻo e anga fakaʻeiʻeikí, fakakaukau ki he meʻa naʻe hoko ʻi he taimi naʻe mavahe ai ʻa Kalaisi mo ʻEne Kau ʻAposetoló mei he Ngoue ʻo Ketisemaní. ʻI he fehangahangai ʻa Pita mo e kau sōtia ne fekumi ke puke pōpula ʻa Sīsuú, naʻe mole hono anga fakaʻeiʻeikí peá ne ʻoho atu ʻi ha founga fekeʻikeʻi ʻaki hono tuʻusi ʻa e telinga ʻo Malikusí, ko e tamaioʻeiki ʻa e taulaʻeiki lahí. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe tali ia ʻe Sīsū Kalaisi, ʻo pukepuke Hono anga fakaʻeiʻeikí pea ke ʻomi ha nonga ki he tuʻunga taʻemanongá ʻaki hono fakamoʻui ʻo Malikusi.5

Pea ko kitautolu ko ia ʻoku fefaʻuhi mo e feinga ke tau pukepuke hotau anga fakaʻeiʻeikí pea mahalo kuo fakaʻau ke tau loto-foʻi, fakakaukau ki he toenga ʻo e talanoa ʻo Pitá. Hili ha taimi siʻi mei he meʻa ko ʻeni ne hokó mo e loto-mamahi ʻa Pita ʻi heʻene fakaʻikaiʻi ʻene feohi mo Kalaisí,6 naʻá ne tuʻu ʻi muʻa ʻi he kau taki fakalotu tatau naʻa nau tukuakiʻi ʻa e Fakamoʻuí, pea ʻaki ʻa e anga fakaʻeiʻeiki lahi ʻi hono fakafehuʻi fefeka iá naʻá ne fakahoko ha fakamoʻoni mālie ki he fakalangi ʻo Sīsū Kalaisí.7

ʻIloʻi Ko Hai Koe pea Tuʻu Maʻu ʻi Ho Tuʻunga Fakalangí

Tau fakakaukau ki he ngaahi ʻelemēniti ʻo e anga fakaʻeiʻeiki faka-Kalaisí. Ke kamatá, ʻoku ʻomi ʻe heʻetau ʻiloʻi kitautolú mo tuʻu maʻu ʻi hotau tuʻunga fakalangí, ʻa e nongá. ʻOku fiemaʻu ʻi he anga fakaʻeiʻeiki faka-Kalaisí ke ʻoua te tau fakatatau kitautolu ki he niʻihi kehé pe fakangalingali ko ha taha kehe kita.8 Naʻe akoʻi ʻe Siosefa Sāmita, “Kapau he ʻikai mahino ki he tangatá ʻa e ʻulungaanga ʻo e ʻOtuá, ta ʻoku ʻikai ke nau ʻiloʻi ʻa kinautolu.”9 ʻOku ʻikai malava ke tau maʻu ha anga fakaʻeiʻeiki fakalangi kae ʻikai ʻiloʻi ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine fakalangi kitautolu ʻo ha Tamai Hēvani ʻofa.

ʻI he lea ʻa Palesiteni Nalesoni ko e “Ngaahi Fili ki he Taʻengatá” naʻá ne akoʻi ai ʻa e ʻū moʻoni taʻengata ko ʻení fekauʻaki mo kitautolu: ko e fānau kitautolu ʻa e ʻOtuá, ko e fānau kitautolu ʻo e fuakavá, pea ko e kau ākonga kitautolu ʻa Kalaisi. Peá ne toki palōmesi leva, “ʻI hoʻo tali e ngaahi moʻoni ko ʻení, ʻe tokoniʻi koe heʻetau Tamai Hēvaní ke ke aʻusia hoʻo taumuʻa taupotu taha ke moʻui taʻengata ʻi Hono ʻao māʻoniʻoní.”10 Ko e kakai fakalaumālie fakalangi moʻoni kitautolu ʻoku tau foua ha aʻusia fakamatelie. Ko ʻetau ʻiloʻi kitautolu mo tau faipau ki hotau tuʻunga fakalangí, ʻoku mahuʻinga ia ki hono fakatupulaki ʻo e anga fakaʻeiʻeiki faka-Kalaisí.

ʻIloʻi ʻOku ʻI ai ha Palani Fakalangi

Hokó, ʻoku fakatupu ʻe he manatuʻi ʻoku ʻi ai ha palani lahí ha loto-toʻa mo ha anga fakaʻeiʻeiki ʻi he ngaahi tūkunga faingataʻá. Naʻe lava ʻe Nīfai ke “ʻalu ʻo [fakahoko]”11 ʻo hangē ko e fekau ʻa e ʻEikí “ʻo ʻikai [ke ne] tomuʻa ʻilo”12 ʻa e ngaahi meʻa naʻe pau ke ne faí he naʻá ne ʻiloʻi ʻe taki ia ʻe he Laumālié, ʻi hono fakahoko ʻo e palani taʻengata ʻa ha Tamai Hēvani ʻofá. ʻOku maʻu ʻa e anga fakaʻeiʻeikí ʻi he taimi ʻoku tau vakai ai ki he ngaahi meʻá ʻaki ha fakakaukau ʻoku taʻengatá. Kuo naʻinaʻi ʻa e ʻEikí ki Heʻene kau ākongá ke “hanga hake homou [fofongá]”13 pea “tuku ke nofoʻia ʻi homou ʻatamaí ʻa e ngaahi meʻa mamafa ʻo e nofo taʻengatá.”14 ʻI he fakakaukau ki he ngaahi taimi faingataʻá ʻaki ha palani taʻengatá, ʻoku hoko leva ʻa e mafasiá ko ha faingamālie ke ʻofa, tokoni, akoʻi, mo tāpuakiʻi. ʻOku hanga ʻe he vakai ʻoku taʻengatá ʻo fakaʻatā ke lava ʻa e anga fakaʻeiʻeiki faka-Kalaisí.

ʻIloʻi ʻa e Mālohi Fakaivia ʻo Sīsū Kalaisí mo ʻEne Fakaleleí

Pea ko e fakaʻosí, ko e mālohi fakaivia ʻo Kalaisí, ʻoku lava ʻo maʻu ʻi Heʻene feilaulau fakaleleí, ʻokú ne ʻomi ʻa e ivi ke tau kātaki mo ikuná. Tuʻunga ʻia Sīsū Kalaisi, te tau lava ai ʻo fuakava mo e ʻOtuá pea mo fakaivia ʻi he tauhi ʻo e fuakava ko iá. Te tau lava ʻo haʻisia ki he Fakamoʻuí ʻi he fiefia mo e nonga, tatau ai pē pe ko e hā hotau tūkunga fakatuʻasinó.15 ʻOku fakaʻofoʻofa hono akoʻi ʻe he ʻAlamā vahe 7 fekauʻaki mo e mālohi fakaivia ʻo Kalaisí. Makehe mei hono huhuʻi kitautolu mei he angahalá, ʻe lava ke fakaivia kitautolu ʻe he Fakamoʻuí, ʻi hotau ngaahi vaivaí, ilifiá, mo e ngaahi pole ʻo e moʻui ní.

ʻI heʻetau tokanga taha kia Kalaisí, te tau lava ai ʻo taʻofi ʻetau ilifiá, hangē ko ia ne fai ʻe ʻAlamā ʻi Heilamí.16 ʻI he fakatahataha mai ʻa ha kau tau fakailifiá, naʻe fakahaaʻi ʻe he kau ākonga faivelenga ko ia ʻa Kalaisí ha anga fakaʻeiʻeiki. Kuo ʻosi akoʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā: “Naʻe faleʻi ʻe ‘Alamā ʻa e kakai tuí ke nau manatu ki he ‘Eikí mo e fakahaofi ko Ia pē te ne lava ‘o foakí (vakai, 2 Nīfai 2:8). Pea naʻe tokoni ʻenau ‘ilo ki Heʻene tauhiʻofa mo maluʻí ke taʻofi ai ʻe he kakaí ʻenau ilifiá ʻiate kinautolu pē.”17 ʻOku fakafōtunga ʻe he meʻá ni ʻa e anga fakaʻeiʻeikí.

Ko e Tangata Maʻongoʻonga ʻi ha Matangi

Naʻe akoʻi lahi kitautolu ʻe Noa ke faʻa kātaki ʻi ha matangí, ka ko e faiako maʻongoʻonga taha ʻi he founga ke hao ai ʻi ha matangí ko e Fakamoʻuí. Ko e tangata maʻongoʻonga ia ʻi ha matangí. Hili ʻEne faiako ʻi ha ʻaho kakato mo ʻEne kau ʻAposetoló, naʻe fiemaʻu ʻe he Fakamoʻuí ke mālōlō peá Ne fokotuʻu ange ke nau folau vaka ki he kauvai ʻe taha ʻo e Tahi Kālelí. ʻI he mālōlō ʻa e Fakamoʻuí, naʻe tō ha matangi mālohi. ʻI he ʻamanaki ke fakangotoʻi ʻe he matangí mo e ngaahi peaú ʻa e vaká, naʻe kamata ke ilifia ʻa e kau ʻAposetoló naʻa nau mate. Pea manatuʻi, ko e tokolahi ʻo e kau ʻAposetolo ko iá ko ha kau toutai naʻa nau maheni lelei mo e ngaahi matangi mālohi ʻi he tahi ko iá! Ka, ʻi heʻenau manavasiʻí,18 naʻa nau fafangu ʻa e ʻEikí ʻo ʻeke ange, “ʻEiki, ʻoku ʻikai te ke [tokanga] te tau mate?” Pea, ʻi he sīpinga ʻo e anga fakaʻeiʻeikí, naʻe “tuʻu [ʻa e Fakamoʻuí], ʻo lolomi ʻa e matangí, mo ne pehē ki he tahí, Fiemālie, peá ke tokalelei. Pea naʻe malū … e matangí, ʻo mātuʻaki tofukī.”19

Pea ko ha lēsoni maʻongoʻonga leva ʻo e anga fakaʻeiʻeikí ki Heʻene kau ʻAposetoló. Naʻá ne folofola ange, “Ko e hā ʻoku mou manavasiʻi pehē aí? ko e hā ʻoku ʻikai ai haʻamou tuí?”20 Naʻá Ne fakamanatuʻi ange ko Ia ʻa e Fakamoʻui ʻo māmaní, pea naʻe fekauʻi mai Ia ʻe he Tamaí ke fakahoko ʻa e moʻui taʻefaʻamaté mo e moʻui taʻengata ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá. Ko e moʻoni, he ʻikai pekia ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻi ha vaka. Naʻá Ne fakafōtunga ʻa e anga fakaʻeiʻeiki fakalangí he naʻá Ne afioʻi Hono tuʻunga fakalangí pea naʻá Ne ʻafioʻi naʻe ʻi ai ha palani ʻo e fakamoʻui mo e hakeakiʻi pea mo e mahuʻinga ʻo ʻEne Fakaleleí ki he ola lelei taʻengata ʻo e palani ko iá.

ʻOku tuʻunga ʻia Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí ʻa e hoko mai ʻo e meʻa lelei kotoa ʻi heʻetau moʻuí. ʻI heʻetau manatuʻi ko hai kitautolú, ʻo ʻilo ʻoku ʻi ai ha palani fakalangi ʻo e ʻaloʻofá, mo maʻu ha loto-toʻa ʻi he ivi ʻo e ʻEikí, te tau lava ʻo fai ʻa e meʻa kotoa pē. Te tau maʻu ha nonga. Te tau hoko ko ha kakai fefine mo tangata lelei ʻi ha faʻahinga faingataʻa pē.

ʻOfa ke tau fekumi ki he ngaahi tāpuaki ʻo e anga fakaʻeiʻeiki faka-Kalaisí, ʻo ʻikai koeʻuhí ke tokoniʻi pē kitautolu ʻi he ngaahi taimi faingataʻá, ka ke tāpuekina ʻa e niʻihi kehé mo tokoniʻi kinautolu ʻi he ngaahi faingataʻa ʻo ʻenau moʻuí. ʻI he efiafi ko ʻeni ʻo e Sāpate Pāmé, ʻoku ou fakamoʻoni fiefia kia Sīsū Kalaisi. Kuó Ne toetuʻu. ʻOku ou fakamoʻoni ki he melino, nonga, mo e anga fakaʻeiʻeiki fakalangi ko Ia tokotaha pē te Ne lava ʻo ʻomi ki heʻetau mouí, pea ʻoku ou fai ia ʻi Hono huafa māʻoniʻoni, ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Hugh B. Brown, ʻi he Conference Report, Oct. 1969, 105.

  2. Vakai, Sheri Dew, Insights from a Prophet’s Life: Russell M. Nelson (2019), 66–67.

  3. Vakai, Liliu ʻe Siosefa Sāmita, Luke 22:44.

  4. Luke 22:42.

  5. Vakai, Luke 22:50–51; Sione 18:10–11.

  6. Vakai, Mātiu 26:34–35, 69–75.

  7. Vakai, Ngāue 4:8–10; Neal A. Maxwell, “Content with the Things Allotted unto Us,” Ensign, Mē 2000, 74; Liahona, Siulai 2000, 89:“ʻI he taimi ʻoku tau fakatatau fakalaumālie aí, ʻe lava ke hoko mai ha anga fakaʻeiʻeiki, neongo ʻoku ʻikai ke tau ʻilo “a e ʻuhiga ʻo e meʻa kotoa pē’ [1 Nīfai 11:17].”

  8. Vakai, John R. Wooden, Wooden on Leadership (2005), 50: “ʻOku ou fakaʻuhingaʻi ʻa e anga fakaʻeiʻeikí ko e angatonu kiate kita, ʻo ʻikai loto-mamahi, ʻita, pe ʻikai nonga neongo pe ko e hā ha tūkunga pe meʻa ʻoku hoko. Mahalo naʻa ongo faingofua ʻeni, ka ko e Anga Fakaʻeiʻeikí ʻe lava ko ha ʻulungaanga maʻungataʻa ʻaupito ʻi he ngaahi taimi faingataʻá. Ko e kau taki ʻoku ʻikai anga fakaʻeiʻeikí ʻoku nau puputuʻu ʻi he taimi ʻo e taulōfuʻú.

    “ʻOku ʻuhinga ʻa e anga fakaʻeiʻeikí ke ke pikitai ki hoʻo ngaahi tuí mo ngāue fakatatau mo kinautolu, neongo pe ko e hā ʻene kovi pe lelei ʻa e tūkungá. ʻOku ʻuhinga ʻa e fakaʻeiʻeikí ke fakaʻehiʻehi mei he fakangalingalí, ʻoua ʻe fakatatau koe ki he niʻihi kehé, mo e ʻoua ʻe fie tatau mo ha taha ʻoku ʻikai ke te pehē. ʻOku ʻuhinga ʻa e anga fakaʻeiʻeikí ke maʻu ha loto-toʻa ʻi he tūkunga kotoa pē.”

  9. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 46.

  10. Russell M. Nelson, “Ngaahi Fili ki he Taʻengatá” (fakataha lotu fakaemāmani lahi maʻá e kakai lalahi kei talavoú, 15 Mē 2022), broadcasts.ChurchofJesusChrist.org.

  11. 1 Nīfai 3:7.

  12. 1 Nīfai 4:6.

  13. Sione 4:35.

  14. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:34; vakai foki, James E. Faust, “The Dignity of Self,” Ensign, Mē 1981, 10: “ʻOku tokoniʻi lahi ʻa e ngeia ʻa ha taha ʻi haʻane fekumi ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻa e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi pea kumi ki he māʻoniʻoní. Hangē ko e ʻuluʻakau māʻolungá, ʻoku totonu ke tau kakapa hake ki he māmá. Ko e maʻuʻanga mahuʻinga taha ʻo e māmá te tau ala ʻiló, ko e meʻa-foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e maʻuʻanga tokoni ia ʻo e ivi mo e nonga ʻi he lotó.

  15. Vakai, Russell M. Nelson, “Fiefiá mo e Moʻui Fakalaumālilé,” Liahona, Nōvema 2016, 82: “Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻoku siʻi ha kaunga e fiefia ʻoku tau maʻú, ki he tūkunga ʻetau moʻuí [pea ʻoku kaunga kotoa ia] mo e meʻa ʻoku tukutaha ai ʻetau tokangá.”

  16. Vakai, Mōsaia 23:27–28.

  17. David A. Bednar, “Ko Ia Naʻa Nau Taʻofi ʻEnau Ilifiá,” Liahona, Mē 2015, 46–47.

  18. Vakai, Jeffrey R. Holland, Our Day Star Rising: Exploring the New Testament with Jeffrey R. Holland (2002), 61–62: “ʻIkai ngata aí, ko e kau tangata taukei ʻeni naʻe ʻi he vaká mo Iá—ko e toko hongofulu mā taha ʻo e kau ʻuluaki Toko Hongofulu Mā Uá ko e kau Kāleli (ko Siutasi ʻIsikaliote pē ko e tangata Siutea). Pea ko e toko ono ʻo e toko hongofulu mā taha ko iá ko e kau toutai. Ne nau nofo ʻi he ano vai ko ʻení. Naʻe maʻu ʻenau moʻuí ʻi he toutai ʻi aí. Ne nau ʻi ai talu mei heʻenau kei iiki. Naʻe ʻai ʻe heʻenau ngaahi tamaí ke nau pena e ngaahi kupengá mo monomono e vaká, ʻi heʻenau kei īkí. ʻOku nau ʻiloʻi e tahi ko ʻení; ʻoku nau ʻilo ʻa e matangí mo e peaú. Ko ha kau tangata taukei kinautolu—ka ʻoku nau manavahē. Pea kapau ʻoku nau ilifia, ko ha matangi mālohi moʻoni ʻeni.”

  19. Vakai, Maʻake 4:35–39.

  20. Maʻake 4:40.