Konifelenisi Lahi
ʻOkú Ke ʻIlo Nai ʻa e ʻUhinga ʻoku Ou Tui ai ko ha Kalisitiane kia Kalaisí?
konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2023


ʻOkú Ke ʻIlo Nai ʻa e ʻUhinga ʻoku Ou Tui ai ko ha Kalisitiane kia Kalaisí?

Kuo mamahi, pekia pea toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisi ke huhuʻi ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá mei he mate fakatuʻasinó pea ke foaki ʻa e moʻui taʻengata mo e ʻOtuá.

ʻI ha efiafi ʻe taha ʻi he tuku ʻa e ngāué ʻi he ngaahi taʻu kuo hilí, naʻá ku heka ʻi heʻeku pasi angamahení ke u foki ki ʻapi ki Niu Sēsī mei Niu ʻIoke Siti. Naʻe fakatokangaʻi ʻe he fefine naʻá ma tangutú ʻa e meʻa naʻe tohi ʻi heʻeku komipiutá peá ne fehuʻi mai, “ʻOkú ke tui kia … Kalaisi?” Naʻá ku talaange, “ʻIo!” ʻI heʻema talanoá, naʻá ku ʻilo ai naʻá ne toki hiki mai pē ki he feituʻú mei hono fonua ʻĒsia fakaʻofoʻofá ke ngāue ʻi he sekitoa feʻauʻauhi fakatekinolosia ʻi Niu ʻIoké.

Naʻe angamaheni pē ʻeku fehuʻi angé, “Ko ha Kalisitiane au, ʻokú ke ʻilo nai ʻa e ʻuhinga ʻoku ou tui ai kia Sīsū Kalaisí?” Naʻá ne tali angamaheni mai foki mo fakaafe mai ke u talaange. Ka ʻi he ʻai ke u leá, naʻe lahi ha ngaahi fakakaukau kehekehe naʻe haʻu ki hoku ʻatamaí. Ko e fuofua taimi ʻeni ke u fakamatalaʻi ai ʻa e “ʻuhinga” ʻo e tuʻunga faka-Kalisitiané ki ha taha naʻe mātuʻaki foʻou ki ai pea poto ʻaupito. Naʻe ʻikai ke u lava pē ʻo pehē ange, “ʻOku ou muimui kia Sīsū Kalaisí koeʻuhí naʻá Ne loto-fiemālie ke mamahi mo pekia koeʻuhí ko ʻeku ngaahi angahalá.” Te ne ala fifili, “Naʻe pau nai ke pekia ʻa Sīsū? Meʻa ní he ʻikai lava ʻe he ʻOtuá ʻo fakamolemoleʻi mo fakamaʻa kitautolu mei heʻetau angahalá kapau te tau kole kiate Ia?”

Te ke tali fēfē nai ʻi ha ngaahi miniti siʻi pē? Te ke fakamatalaʻi fēfē nai ʻeni ki ha kaungāmeʻá? Fānaú mo e toʻu tupú: kātaki ʻo fehuʻi ki hoʻomou mātuʻá pe ko ha taki ʻamui ange, “Ko e hā naʻe pau ai ke pekia ʻa Sīsuú?” Pea te u talaatu ʻe kāinga: neongo ʻeku fakakaukau ki he meʻa kotoa naʻá ku ʻiloʻi fekauʻaki mo e tokāteline ʻo e Siasí, hisitōliá, tuʻutuʻuní, mo e alā meʻa peheé, ka naʻe ʻikai maʻu ngofua ʻa e tali ki he fehuʻi mahuʻinga ko ʻeni fekauʻaki mo ʻetau tuí. Naʻá ku fakakaukau ʻi he ʻaho ko iá ke tukutaha ange ʻeku tokangá ʻi he meʻa ʻoku mahuʻinga taha ki he moʻui taʻengatá.

Ko ia, naʻá ku talaange ki hoku kaungāmeʻa foʻoú1 ʻoku tau maʻu ha laumālie makehe mei he sinó pea ko e ʻOtuá ʻa e Tamai ʻa hotau laumālié.2 Naʻá ku talaange kiate ia naʻa tau nofo mo ʻetau Tamai Hēvaní kimuʻa pea fanauʻi mai kitautolu ki he maama fakamatelié ni.3 Koeʻuhí ʻokú Ne ʻofa ʻiate ia mo e kotoa ʻo ʻEne fānaú, naʻá Ne faʻu ai ha palani ke tau maʻu ha sino ʻi he tatau ʻo Hono sino nāunauʻiá4 hoko ko ha konga ʻo ha fāmili,5 pea toe foki ki Hono ʻafioʻanga ʻofá ke fiefia ʻi he moʻui taʻengatá mo hotau ngaahi fāmilí,6 hangē pē ko Iá.7 Ka naʻá ku talaange te tau fepaki mo ha fakafeʻātungia lalahi ʻe ua ʻi he māmani hinga ko ʻení: 8 (1) ko e mate fakatuʻasinó—ʻa e mavahevahe hotau sinó mo hotau laumālié. Ko e moʻoni naʻá ne ʻiloʻi te tau mate kotoa. Pea mo e (2) mate fakalaumālié—ko e fakamavaheʻi kitautolu mei he ʻOtuá koʻeuhí ko ʻetau ngaahi angahalá, fehalaākí, mo e tōnounou ʻi heʻetau hoko ko e kakai matelié ʻo tau mamaʻo ai mei Hono ʻao māʻoniʻoní.9 Naʻe mahino foki ʻeni kiate ia.

Naʻá ku talaange ko e ola ʻeni ʻo ha fono ʻo e fakamaau totonú. ʻOku fiemaʻu ʻe he fono taʻengata ko ʻení ha tautea taʻengata ki heʻetau ngaahi angahalá pe maumauʻi ʻa e ngaahi fono pe moʻoni ʻa e ʻOtuá, ka ʻikai he ʻikai ke tau teitei lava ʻo foki ʻo nofo ʻi Hono ʻao māʻoniʻoní.10 ʻE taʻeangatonu ia, pea “ʻoku ʻikai … lava [ʻe he ʻOtuá] ʻo fakaʻikaiʻi … ʻa e fakamaau totonú.”11 Naʻe mahino ʻeni kiate ia pea toe mahino ngofua ki ai ʻoku ʻaloʻofa, ʻofa, mo vēkeveke foki ʻa e ʻOtuá ke fakahoko ʻetau moʻui taʻengatá.12 Naʻá ku talaange ki hoku kaungāmeʻá te tau maʻu foki ha fili kākā mo mālohi fau—ko e tupuʻanga ʻo e koví mo e loí—ke fakafepakiʻi kitautolu.13 Ko ia ai, ʻe fiemaʻu ha taha mo ha mālohi faka-ʻOtua taʻefakangatangata ke ikunaʻi ʻa e fakafepaki mo e ngaahi fakafeʻātungia peheé ke fakahaofi ai kitautolu.14

Naʻá ku vahevahe ange leva ʻa e ongoongo leleí—ʻa e “ongoongolelei ʻo e fiefia lahi … ki he kakai fulipē”15—ʻa e “ʻofa pehē ʻa e ʻOtuá ki māmaní, naʻá ne foaki hono ʻAlo pē taha naʻe fakatupú, koeʻuhí ko ia kotoa pē ʻe tui kiate iá ke ʻoua naʻa ʻauha, kae maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.”16 Naʻá ku fakamoʻoniʻi ki hoku kaungāmeʻá, pea ʻoku ou fakamoʻoni atu kiate kimoutolu, ko Sīsū Kalaisi ʻa e Fakamoʻui ko iá, naʻe pau ke Ne mamahi, pekia, pea toe tuʻu—ʻa ʻEne Fakalelei taʻefakangatangatá—ke huhuʻi ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá mei he mate fakatuʻasinó17 pea ke foaki ʻa e moʻui taʻengata mo e ʻOtuá mo hotau ngaahi fāmilí18 ki he kakai kotoa pē ʻe muimui kiate Iá. ʻOku fakahā ʻe he Tohi ʻa Molomoná, “Naʻe pehē [hono] … ikuna [ʻe he ʻOtuá] ʻa e maté; pea tuku ai ki he ʻAló ʻa e mālohi ke fai ha taukapo maʻá e fānau ʻa e tangatá … ; pea fonu ʻi he [ʻaloʻofa mo e] ʻofa mamahi … ; kuó ne maumauʻi ʻa e ngaahi haʻi ʻo e maté, pea toʻo kiate ia ʻenau ngaahi maumau-fonó, kuó ne huhuʻi ʻa kinautolu, mo totongi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakamaau totonú.”19

Ko e ngaahi sitepu naʻe fakahā ʻe he ʻOtuá kuo pau ke tau fakahoko ke muimui ai kia Sīsū pea maʻu ʻa e moʻui taʻengatá, ʻoku ui ia ko e tokāteline ʻa Kalaisí. ʻOku kau ai ʻa e “tui kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí, fakatomalá, papitaiso [ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní], maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, mo e kātaki ki he ngataʻangá.”20 Naʻá ku vahevahe ʻa e ngaahi sitepu ko ʻení mo hoku kaungāmeʻá, ka ko ha ngaahi founga ʻeni naʻe akoʻi mai ʻe he kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló kimuí ni ʻe lava ai ʻe he tokāteline ʻo Kalaisí ʻo tāpuekina ʻa e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá.

Naʻe fakahinohino ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo pehē: “ʻOku mālohi fau ʻa e tokāteline haohaoa ʻa Kalaisí. ʻOkú ne liliu ʻa e moʻui ʻa e taha kotoa ʻoku mahino ki aí mo feinga ke fakahoko ia ʻi heʻene moʻuí.”21

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Tieta F. ʻUkitofa ʻo pehē, “ʻOku fakahā loto-toʻa ʻe he [fakahinohino] Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ʻa e tokāteline ʻo Kalaisí [mo] fakaafeʻi [kimoutolu] [toʻu tupú] ke fakatefito hoʻo ngaahi filí ʻi [ai].”22

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Teili G. Lenilani ʻo pehē, “ʻOku mau fakaafeʻi ʻa e kau faifekaú ke fakahoko ʻa e meʻa ʻoku nau kole kiate kinautolu ʻoku nau akoʻí ke fakahokó: … fakaʻaongaʻi ʻa e tokāteline ʻo Kalaisí ʻi heʻenau moʻuí [pea] haʻu ʻo nofo maʻu ʻi he hala ʻo e fuakavá.”23

ʻOku fakaivia ʻe he tokāteline ʻo Kalaisí ʻa kinautolu ʻoku fefaʻuhi pe ongoʻi ʻoku ʻikai ke nau lata ʻi he Siasí koeʻuhí ʻoku tokoniʻi ai kinautolu, hangē ko e fakamatala ʻa ʻEletā D. Toti Kulisitofāsoní ke, “fakapapauʻi: naʻe pekia ʻa Sīsū Kalaisi maʻaku … [mo] ʻofa ʻiate au.”24

Ngaahi mātuʻa, kapau ʻoku fefaʻuhi hoʻo tamasiʻí/taʻahiné mo ha tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pe akonaki fakaepalōfitá, kātaki ʻo taʻofi ha faʻahinga lea kovi25 pe fakafepaki ki he Siasí pe ko hono kau takí. ʻE lava ke fakatuʻutāmaki ʻa e fanga kiʻi founga fakamāmani ko ʻení ki he faivelenga taimi lōloa hoʻo tamasiʻí/taʻahiné.26 Te ke ngali lelei ai ʻi hoʻo maluʻi pe taukapoʻi hoʻo tamasiʻi/taʻahine maʻongoʻongá pe fakahā ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e faaitaha mo iá. Ka ʻoku ou ʻiloʻi mo hoku uaifi ko Seiní mei he aʻusia fakatāutahá ko hono akoʻi ko ia ki hoʻo tamasiʻi/taʻahine ʻofeiná ʻa e ʻuhinga ʻoku tau fiemaʻu vivili kotoa ai ʻa Sīsū Kalaisí mo e founga ke fakaʻaongaʻi ai ʻEne tokāteline fakafiefiá, ko e meʻa ia ʻe fakamālohia mo fakamoʻui ai iá. Tau tataki muʻa kinautolu kia Sīsū, ʻa ia ko honau taukapo moʻoní mo e Tamaí. Naʻe akoʻi ʻe he ʻAposetolo ko Sioné, “Ko ia ia ʻoku nofo ʻi he akonaki ʻa Kalaisí, ʻoku maʻu ʻe ia fakatouʻosi ʻa e Tamaí pea mo e ʻAló.” ʻOkú Ne fakatokanga mai leva ke tau tokanga “kapau ʻe ʻalu atu ha taha kiate kimoutolu, kae ʻikai ʻomi ʻa e tokāteline ko ʻení.”27

Naʻá ma toki ʻaʻahi mo Seini ki he feituʻu maomaonganoa ʻa ia naʻe puke hake ai ʻe Mōsese ha ngata palasa ki he fānau hē ʻo ʻIsilelí. Naʻe talaʻofa ʻa e ʻEikí ke fakamoʻui ʻa kinautolu kotoa pē ne huhu ʻe he fanga ngata koná ʻo kapau te nau sio pē ki ai.28 ʻI hono akoʻi mai ʻa e tokāteline ʻo Kalaisí kiate kitautolú, ʻoku fakahoko ʻe he palōfita ʻa e ʻEikí ʻa e meʻa tatau “ke ne fakamoʻui ʻa e ngaahi puleʻangá.”29 Ko e hā pē ha uʻu pe kona pe ngaahi faingataʻa ʻoku tau foua ʻi he feituʻu maomaonganoa fakamatelié ni, ʻoua muʻa naʻa tau hangē ko kinautolu ʻi he kuongamuʻá mo e lolotonga ní, naʻe mei fakamoʻui ka ko e fakamamahí “naʻe ʻikai … te nau fie sio … ko e ʻikai te nau tui ʻe fakamoʻui ai ʻa kinautolú.”30 ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Tohi ʻa Molomoná: “Vakai, … ko e halá ʻeni; pea ʻoku ʻikai ha hala pe ha hingoa kuo tuku mai ʻi he lalo langí ʻa ia ʻe lava ʻo fakamoʻui ai ʻa e tangatá ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Pea ko ʻeni, vakai, ko e tokāteline ʻeni ʻa Kalaisí.”31

ʻI he efiafi ko iá ʻi Niu Sēsī, ʻi hono vahevahe ʻa e ʻuhinga ʻoku tau fiemaʻu ai ʻa Sīsū Kalaisi mo ʻEne tokāteliné, naʻá ku maʻu ai ha tuofefine foʻou pea naʻá ne maʻu hano tuongaʻane foʻou. Naʻá ma ongoʻi ʻa e fakamoʻoni nonga mo fakapapau ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻe angamaheni ʻeku fakaafeʻi ia ke ʻomai ʻene fakamatala fetuʻutakí pea hokohoko atu ʻa e fepōtalanoaʻakí mo ʻetau kau faifekaú. Naʻá ne fiefia ke fakahoko ia.

ʻOku fakahā ʻe he Tohi ʻa Molomoná, “Ko ia, ʻoku mahuʻinga lahi ke fakahā ʻa e ngaahi meʻá ni ki he kakai ʻoku nofo ʻi he māmaní,”—ke ʻofa, vahevahe, mo fakaafe32 ʻi heʻetau tānaki ʻa ʻIsileli ʻi hotau tukui koló mo e ngaahi fāmilí koeʻuhí ke nau ʻiloʻi ʻoku ʻikai ha taha ʻe lava ʻo nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, kae ngata pē ʻi he ngaahi ngāue māʻoniʻoni, mo e ʻaloʻofa, mo e manavaʻofa [mo e tokāteline] ʻa e Mīsaia Māʻoniʻoní.”33 ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Kuó u fili ke ʻoua ʻe fakahā ʻa e hingoa hoku kaungāmeʻá pe fakaʻaongaʻi ha hingoa loi.

  2. Vakai, Loma 8:15–17; Hepelū 12:9; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:15.

  3. Vakai, Selemaia 1:4–5; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:55–56; ʻĒpalahame 3:22–23, 26; Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Moʻui ʻi he Maama Fakalaumālié,” scriptures.ChurchofJesusChrist.org; “Lēsoni 2: Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí,” Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí: Ko ha Fakahinohino ki he Ngāue Fakafaifekaú (2019), 53.

  4. Vakai, “Lēsoni 2: Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí,” Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 53.

  5. Ko e palani haohaoa ʻa e Tamaí—ʻoku ui ko e palani lahi ʻo e fiefiá, ko e palani ʻo e fakamoʻuí, mo e palani ʻo e huhuʻí, fakataha mo ha ngaahi hingoa kehe—ʻoku fokotuʻutuʻu pehē ia ke omi ʻa e kakai kotoa pē ki he moʻui fakamatelié ʻi ha fāmili, pea ko e tokotaha kotoa pē ʻoku nau kau ki ha fāmili. Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai haohaoa ʻa e tūkunga fakafāmili kotoa pē pe fakatatau ki he vīsone ʻofa ʻa ʻetau Tamaí ki he kotoa ʻEne fānaú, pea ʻoku fakamamahi ha ngaahi tūkunga ʻe niʻihi. Ka neongo ia, ʻi heʻetau moʻui ʻaki ʻa e tokāteline ʻa Kalaisí, ʻoku tokoni ʻa Sīsū Kalaisi ke tau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa ʻa e Tamaí maʻa ʻEne fānaú ʻo fakafou ʻi Heʻene palani ʻaloʻofa mo fakalūkufuá. Vakai foki ki he fakamatala fika 6.

  6. Ko e taha ʻo e ngaahi talaʻofa maʻongoʻonga taha kuo fakahoko ʻe he ʻOtuá ki Heʻene fānaú ko e maʻongoʻonga taha foki ia ʻi he kotoa ʻo ʻEne ngaahi meʻaʻofa kiate kitautolú: hākeakiʻí pe moʻui taʻengatá, ʻa ia ko e moʻui ʻo taʻengata “ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, pea hokohoko atu ko e ngaahi fāmili” (Ngaahi Tefito ʻo e Ongoongoleleí, “Moʻui Taʻengatá,” topics.ChurchofJesusChrist.org; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 14:7). ʻOku kau ʻi he “ngaahi fāmilí” ʻa e husepānití, uaifí, mo e fānaú, pehē ki hotau kāinga moʻui mo pekia kuo nau tali mo moʻui ʻaki ʻa e tokāteline ʻa Kalaisí. Ko e kau mēmipa ʻosi pekia ko ia ʻo e fāmilí ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié ʻa ia naʻe ʻikai ke nau lava ʻo tali ʻa e tokāteline ʻa Kalaisí ʻi he moʻui ní, te nau lava ʻo fai ia ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié, ʻi hono fakahoko fakafofonga ʻi he ʻofa ʻa e ngaahi ouau hangē ko e papitaisó, maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, mo e niʻihi kehe ʻoku tokoni ke tau kātaki ki he ngataʻangá ʻe he kāinga moʻuí ʻi he temipalé ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻIkai ngata aí, ko e talaʻofa ko ia ʻo e moʻui taʻengatá ʻoku ʻikai maʻanautolu pē ʻoku mali ʻi he moʻui ní. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni M. Lāsolo Pālati, “ʻOku fakapapauʻi ʻe he ngaahi folofolá mo e kau palōfita ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní ko e tokotaha kotoa pē ʻoku faivelenga ʻi hono tauhi ʻo e ngaahi fuakava ʻo e ongoongoleleí te nau maʻu ʻa e faingamālie ki he hākeakiʻí” (“ʻAmanake Lelei ʻia Kalaisi,” Liahona, Mē 2021, 55; tānaki atu hono fakamamafaʻí). ʻI hono fakaʻaongaʻi ʻa e lea ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní mo Palesiteni Tāleni H. ʻOakesí, naʻe hoko atu ʻa Palesiteni Pālati ʻo pehē, “Kuo teʻeki ai fakahā ʻa e taimi ko ia mo e founga ʻa ia ʻe ʻomi ai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e hākeakiʻí, ka neongo ia ʻoku pau ʻaupito ia” (“ʻAmanaki Lelei ʻia Kalaisi,” 55; tānaki atu hono fakamamafaʻí). Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Nalesoni: “He ʻikai taʻofi ʻEne [tāpuakí] mei Hono Kāingalotu faivelengá pea ʻe fakahoko pē ia ʻe he ʻEikí ʻi Heʻene founga mo e taimi pē ʻAʻana. ʻE fakamaau mo fakapaleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e tokotaha kotoa pē ʻo fakatatau ki he holi ʻo hono lotó mo ʻene ngāué” (“Ko e Mali Fakasilesitialé,” Liahona, Nōvema 2008, 94). Pea naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni ʻOakesi, “Ko e konga lahi ʻo e ngaahi taʻetotonu lalahi ʻo e moʻui fakamatelié ʻe fakatonutonu ia ʻi he Nofotuʻí, ʻa ia ko e taimi ia ʻe fakakakato ai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku taʻekakato ʻi he palani lahi ʻo e fiefiá maʻá e fānau kotoa pē ʻa ʻetau Tamaí ʻoku moʻui tāú” (“The Great Plan of Happiness,” Ensign, Nov. 1993, 75). Vakai foki ki he fakamatala fika 5.

  7. Vakai, Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Palani ʻo e Huhuʻí vakai foki, Ngaahi Tefito ʻo e Ongoongoleleí, “Palani ʻo e Fakamoʻuí,” topics.ChurchofJesusChrist.org; “Lēsoni 2: Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí,” Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 48–50, 53.

  8. Vakai, “Lēsoni 2: Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí,” Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 53.

  9. Vakai, “Lēsoni 2: Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí,” Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 53-67.

  10. Vakai, “Lēsoni 2: Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí,” Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 53–67.

  11. Mōsaia 15:27. ʻOku lahi ʻa e ngaahi fakamatala ki he fakamaau totonu taʻengatá pe fakamaau totonu ʻa e ʻOtuá ʻi he folofolá, kae tautautefito hoʻo vakaí ki he ʻAlamā 41:2–8 mo e ʻAlamā 42.

  12. Vakai, ʻAlamā 42:14–24; Mōsese 1:39.

  13. Vakai, “Lēsoni 2: Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí,” Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 53–67.

  14. Vakai, ʻAlamā 34:9–13; vakai foki, Mōsaia 13:28, 34–35; 15:1–9; ʻAlamā 42:15.

  15. Luke 2:10.

  16. Sione 3:16.

  17. Vakai, Hilamani 14:15–17; Molomona 9:12–14.

  18. Vakai ki he fakamatala fika 5 mo e 6.

  19. Mōsaia 15:8–9.

  20. Ko e Hā ʻEku Taumuʻa ʻi Heʻeku Hoko ko e Faifekaú?,” Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 1; vakai foki, “Lēsoni 3: Ko e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí,” Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, 68.

  21. Russell M. Nelson, “Moʻoni Haohaoa, Tokāteline Haohaoa, mo e Fakahā Haohaoa,” Liahona, Nōvema 2021, 6; tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  22. Dieter F. Uchtdorf, “Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Mālohinga ʻo e Toʻu Tupú,” Liahona, Nōvema 2022, 11; vakai foki, Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú: Ko ha Fakahinohino ki Hono Fakahoko ha Ngaahi Filí (2022), 4.

  23. Dale G. Renlund, “Lifelong Conversion of Missionaries” (address given at the mission leadership seminar, June 25, 2021), 1, Church History Library, Salt Lake City.

  24. D. Todd Christofferson, “Ko e Tokāteline ʻo e Kau Maí,” Liahona, Nōvema 2022, 56; vakai foki, D. Todd Christofferson, “Ko e Fiefia ʻa e Kau Māʻoniʻoní,” Liahona, Nōvema 2019, 15–18.

  25. Vakai, Sēmisi 4:11; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:54; Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Lea Koví,” scriptures.ChurchofJesusChrist.org.

  26. Vakai, Ahmad S. Corbitt, “Activism vs. Discipleship: Protecting the Valiant” (address given at the chaplains’ seminar, Oct. 2022), cdn.vox-cdn.com/uploads/chorus_asset/file/24159863/Brother_Corbitt_Chaplain_seminar.pdf; video: media2.ldscdn.org/assets/general-authority-features/2022-chaplain-training-seminar/2022-10-1000-activism-vs-discipleship-1080p-eng.mp4.

  27. 2 Sione 1:9–10.

  28. Vakai, Nōmipa 21:5–9.

  29. 2 Nīfai 25:20.

  30. ʻAlamā 33:20.

  31. 2 Nīfai 31:21.

  32. Vakai, “2021 Broadcast: Principles of Love, Share, and Invite,” broadcasts.ChurchofJesusChrist.org; vakai foki, Gary E. Stevenson, “ʻOfa, Vahevahe, Fakaafé,” Liahona, Mē 2022, 84–87.

  33. 2 Nīfai 2:8.