Konifelenisi Lahi
Kau Muimui ʻo e Pilinisi ʻo e Melinó
konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2023


Kau Muimui ʻo e Pilinisi ʻo e Melinó

ʻI heʻetau feinga ke fakatupulaki ʻa e ngaahi ʻulungaanga hangē ko ia ʻoku maʻu ʻe he Fakamoʻuí, te tau lava ʻo hoko ko ha meʻangāue ʻo ʻEne melinó ʻi he māmaní.

ʻI hono fakahoko ʻo e kikite naʻe fai kia Sakalaiá,1 naʻe hāʻele lāngilangiʻia ai ʻa Sīsū ki he Kolo Māʻoniʻoní ʻoku heka ʻi ha ʻasi, ʻa ia naʻe lau ko ha “fakataipe fakakuongamuʻa ia ʻo e ʻeiki ʻo e kau Siú,”2 he naʻe taau moʻoni pē ia mo e Tuʻi ʻo e ngaahi tuʻí mo e Pilinisi ʻo e Melinó.3 Naʻe ʻi hono ʻaó ha kakai ko e kau ākonga loto-vēkeveke ne nau folahi honau valá, lauʻi pāmé, mo e ngaahi lauʻi ʻakau kehe ʻi he hala ne hāʻele atu ai ʻa Sīsuú. Ne nau fakafetaʻi ki he ʻOtuá, ʻi ha lea leʻo lahi, “ʻOku monūʻia ʻa e Tuʻi ʻoku hāʻele mai ʻi he huafa ʻo Sihová: ke fiemālie ʻi he langí, pea fakamālō fungani lahi ʻi ʻolungá.”4 Pea nau toe kalanga, “Hōsana ki he Foha ʻo Tēvitá: ʻOku monūʻia ia ʻoku haʻu ʻi he huafa ʻo [e ʻEikí]; Hōsana ʻi ʻolunga.”5 Ko e meʻa fakaʻeiʻeiki ko ʻeni ʻoku tau fakamanatu ʻi he ʻaho ko ʻení ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e Sāpate Pāmé, ko ha talateu fakafiefia ia ki he ngaahi meʻa fakamamahi ʻe hoko ʻi he lolotonga ʻo e uike fakamamahi ko iá ʻo fakaʻosi ʻaki ʻa e feilaulau taʻe-siokita ʻa e Fakamoʻuí pea mo e mana fakaofo ʻo e ngeʻesi fonualotó.

ʻI heʻetau hoko ko ʻEne kau muimuí, ko ʻEne kakai makehe kitautolu, kuo ui ke malanga ʻaki Hono ngaahi ʻulungaanga leleí,6 ko ha kau tuʻuaki ʻo e melino naʻe foaki lahi ʻo fakafou ʻiate Ia mo ʻEne feilaulau fakaleleí. Ko e melino ko ʻení ko ha meʻaʻofa ia kuo talaʻofa maʻanautolu kotoa pē ʻoku fakatafoki honau lotó ki he Fakamoʻuí pea moʻui angatonú; ʻoku ʻomi ʻe he faʻahinga melino peheé ʻa e mālohi ke tau fiefia ai ʻi he moʻui fakamatelié pea malava ke tau kātekina ʻa e ngaahi faingataʻa fakamamahi ʻo ʻetau fonongá.

ʻI he 1847, naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ha ngaahi fakahinohino pau ki he Kāingalotu paionia naʻa nau fiemaʻu ʻa e melinó ke nau nonga mo uouangataha ai ʻi heʻenau fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa taʻeʻamanekina ʻi heʻenau fononga fakahihifó. Naʻe kau ʻi he ngaahi meʻa naʻe fakahinohino ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ke “tuku ʻa e fefakakikihiʻakí; tuku ʻa e felauʻikoviʻaki ʻiate [kinautolú].”7 ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he folofolá ʻoku talaʻofa kiate kinautolu ʻoku fakahoko ʻa e ngaahi ngāue ʻo e māʻoniʻoní mo feinga ke ʻaʻeva ʻi he angamalū ʻo e Laumālie ʻo e ʻEikí, ʻa e nonga ʻoku nau fiemaʻu ke ikunaʻi ʻaki ʻa e ngaahi ʻaho fepakipaki ʻa ia ʻoku tau moʻui ai ʻi he ʻaho ní.8

ʻI heʻetau hoko ko e kau ākonga ʻa e Pilinisi ʻo e Melinó, kuo fakahinohinoʻi kitautolu ke tau moʻui ʻi he “taha [hotau] lotó ʻi he uouangataha mo e feʻofoʻofani.”9 Naʻe toki pehē ʻe hotau palōfita ʻofeina ko Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní, “[ʻOku] maumauʻi ʻe he fakakikihí e meʻa kotoa pē ne taukaveʻi mo akoʻi ʻe he Fakamoʻuí.”10 Naʻe toe kole mai foki ʻe hotau palōfitá ke tau fai ʻa e meʻa kotoa pē te tau lavá ke fakangata ʻa e ngaahi fekeʻikeʻi fakataautaha ʻoku lolotonga hoko ʻi hotau lotó mo ʻetau moʻuí.11

Tau fakakaukau angé ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi heʻetau vakai ki he ʻofa haohaoa ʻa Kalaisi kiate kitautolú ke tau feinga ʻi heʻetau hoko ko ʻEne kau muimuí ke tau fetokoniʻaki. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he folofolá ʻa e faʻahinga ʻofa ko ʻení ko e ʻofa faka-Kalaisí.12 ʻI he taimi ʻoku tau fakakaukau ai ki he ʻofa faka-Kalaisí, ʻoku faʻa tafoki ʻetau fakakaukaú ki he ngaahi ngāue mo e foaki ʻofa ke tokoni ki he faingataʻaʻia ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻia fakaesino, fakamatelie, pe fakaelotó. Ka ʻoku ʻikai ngata pē ʻa e ʻofa faka-Kalaisí ʻi he meʻa ʻoku tau foaki ki ha tahá, ka ko ha ʻulungaanga ia ʻo e Fakamoʻuí pea ʻe lava ke hoko ia ko ha konga ʻo hotau ʻulungāngá. ʻOku ʻikai ha ofo ʻi hono fakahinohinoʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ke fakakofuʻi kitautolu ʻaki ʻa e haʻi ʻo e manavaʻofá, “ʻa ia ko e haʻi ʻo e haohaoá mo e melinó.”13 Ka ʻikai ʻa e manavaʻofá, ko e meʻa noa pē kitautolu14 pea he ʻikai ke tau lava ʻo maʻu ʻa e potu kuo teuteu ʻe he ʻEikí maʻatautolu ʻi he ngaahi nofoʻanga ʻo ʻetau Tamai Hēvaní.15

Naʻe fakatātaaʻi lelei ʻe Sīsū ʻa e ʻuhinga ʻo hono maʻu ʻa e haʻi ko ʻeni ʻo e haohaoá mo e melinó, tautautefito ki he taimi naʻe fehangahangai ai mo e ngaahi meʻa fakamamahi naʻe hoko kimuʻa ʻi Hono fakapōngí. Kiʻi fakakaukau angé ki he ongo naʻe maʻu ʻe Sīsū ʻi Heʻene fufulu ʻi he loto-fakatōkilalo ʻa e vaʻe ʻo ʻEne kau ākongá, ʻi Heʻene ʻafioʻi ʻe lavakiʻi Ia ʻe ha taha ʻiate kinautolu ʻi he pō pē ko iá.16 Pe ʻi he hili ha ngaahi houa mei ai, ʻi hono fakamoʻui ʻe Sīsū ʻi he ʻaloʻofa ʻa e telinga ʻo e taha ʻo e kau tangata kaungā-fononga ʻo Siutasi, naʻá ne lavakiʻi Iá, ke puke pōpula Iá.17 Pea naʻa mo e taimi naʻe tuʻu ai ʻa e Fakamoʻuí ʻi he ʻao ʻo Pailató, naʻe tukuakiʻi taʻetotonu ia ʻe he kau taulaʻeiki lahí mo e kaumātuʻá, pea ʻikai ha lea te Ne fakafepakiʻi ʻaki ʻa e ngaahi tukuakiʻi loi kiate Iá, ʻo Ne fakatupu ai ha ofo ʻi he kōvana Lomá.18

ʻI he meʻa fakamamahi ʻe tolu ko ʻeni ne hokó, naʻe akoʻi mai ʻe he Fakamoʻuí ʻi Heʻene sīpingá, neongo ʻEne faingataʻaʻia ʻi he tōtuʻa ʻo e mamahí mo e mafasiá, ʻoku “kātaki fuoloa ʻa e ʻofá, pea ʻoku angalelei ia; … ʻoku ʻikai meheka; … ʻoku ʻikai fielahi ʻa e ʻofá, pe fakafuofuolahi ia, ʻoku ʻikai ke fai taʻengali ha meʻa, ʻoku ʻikai ke kumi ʻene meʻa ʻaʻana, ʻoku ʻikai ke ʻitangofua, [pea] ʻoku ʻikai ke mahalo kovi.”19

Ko e konga mahuʻinga ʻe taha ke fakamamafaʻí, pea ko ha konga ʻokú ne fakahinohinoʻi tonu mai hotau tuʻunga fakaākongá mo e founga ʻoku tau paotoloaki ai ʻa e melino ʻa e Fakamoʻuí, ko e founga ko ia ʻoku tau fetauhiʻaki aí. Lolotonga ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí ʻi he māmaní, naʻe nofotaha ʻEne ngaahi akonakí—kae meimei ke fakatefito—ki he ngaahi ʻulungaanga ʻo e ʻofá, manavaʻofá, faʻa kātakí, loto-fakatōkilaló, mo e manavaʻofá—ko ha ngaahi tefitoʻi ʻulungaanga mahuʻinga kiate kinautolu ʻoku nau fie ofi ange kiate Ia mo paotoloaki ʻEne melinó. Ko e faʻahinga ʻulungaanga peheé ko ha ngaahi meʻa-foaki ia mei he ʻOtuá, pea ʻi heʻetau feinga ke fakatupulaki kinautolú, ʻe kamata leva ke tau vakai ki he faikehekehe mo e vaivai hotau kaungāʻapí ʻi he loto-ʻofa, ongoʻingofua, fakaʻapaʻapa, mo e kātaki lahi. Ko e taha ʻo e ngaahi fakaʻilonga mahino taha ʻoku tau ʻunu ke ofi ange ai ki he Fakamoʻuí pea hoko ʻo hangē ko Iá, ko e founga ʻofa, faʻa kātaki, mo angaʻofa ʻoku tau fai ki hotau kāingá, neongo pe ko e hā ʻa e tūkungá.

ʻOku tau faʻa vakai ki ha kakai ʻoku fakahoko ha ngaahi fakamatala kovi mo tukuhifo fekauʻaki mo e ngaahi ʻulungaanga, vaivai, mo e fakakaukau ʻa e niʻihi kehé, ʻo tautautefito ki he taimi ʻoku kehe ai ʻa e ngaahi ʻulungaanga mo e fakakaukau ko iá pe fepaki mo ʻenau tōʻongá pe fakakaukaú. ʻOku angamaheni ʻaupito ke vakai ki he kakai ko ʻení ʻoku nau tufaki ʻa e ngaahi fakamatala peheé ki he niʻihi kehé, ʻa ia ʻoku nau toe fakamatalaʻi ʻa e meʻa ne nau fanongo aí ʻo ʻikai te nau ʻiloʻi moʻoni ʻa e ngaahi tūkunga ʻo ha meʻa ne hoko. Meʻapangó, ʻoku poupouʻi ʻe he mītia fakasōsialé ʻa e faʻahinga ʻulungaanga ko ʻení ʻi ha moʻoni mo ha mahino fakapalataha. ʻI he ʻikai lava ke mapuleʻí, ʻoku faʻa iku ʻa e ngaahi fepōtalanoaʻaki ʻi he ngaahi meʻangāue fakaʻilekitulōniká ki ha ngaahi ʻohofi fakataautaha mo e fakakikihi, fakatupu ha loto-mamahi, fakalaveaʻi ha ngaahi loto, mo tafunaki ha fekeʻikeʻi lahi.

Naʻe kikite ʻa Nīfai ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻe ʻita ʻa e filí pea te ne ueʻi ʻa e kakaí ke nau ʻita ki he meʻa ʻoku leleí.20 ʻOku akoʻi ʻe he folofolá “ko e meʻa kotoa pē [ʻokú ne] fakaafeʻi mo poupouʻi [ʻa e] faileleí, mo ʻofa ki he ʻOtuá, pea tauhi kiate iá, ʻoku ueʻi hake ia ʻe he ʻOtuá.”21 ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, “ko e meʻa ʻoku koví ʻoku tupu ia mei he tēvoló; he ko e tēvoló ko ha fili ia ki he ʻOtuá, pea ʻokú ne fakafili kiate ia maʻu ai pē, pea ʻokú ne fakaafeʻi mo fakataueleʻi ke fai angahala, pea ke fai ʻa e meʻa ko ia ʻoku koví maʻu pē.”22

ʻI he fakakaukau ki he akonaki fakaepalōfita ko ʻení, ʻoku ʻikai ha ofo ʻi he kau ʻi he ngaahi founga ʻa e filí ʻa ʻene ueʻi hake ʻa e tāufehiʻá mo e fehiʻanekiná ʻi he loto ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá. ʻOkú ne fiefia ʻi he taimi ʻokú ne mamata ai ki he fefakaangaʻaki, manuki, mo e felauʻikoviʻaki ʻa e kakaí. ʻE lava ke fakaʻauha ʻe he tōʻonga ko ʻení ʻa e ʻulungaanga, ongoongo, mo e tuʻunga mahuʻinga fakataautaha ʻo ha taha, tautautefito ki he taimi ʻoku fakamaauʻi taʻetotonu ai ha tokotahá. ʻOku mahuʻinga ke fakamahinoʻi ko e taimi ʻoku tau fakaʻatā ai ʻa e faʻahinga tōʻonga ko ʻení ʻi heʻetau moʻuí, ʻoku tau fakaʻatā ai ha potu ʻi hotau lotó maʻá e filí ke ne tō ai ʻa e tenga ʻo e fekeʻikeʻí ʻi hotau lotolotongá, ʻo tau tuʻu laveangofua ai ki heʻene ngaahi tauhelé.

Kapau he ʻikai ke tau tokanga ki heʻetau ngaahi fakakaukaú, leá, moe ngāué, mahalo te tau iku fihia ʻi he ngaahi kākā olopoto ʻa e filí, ʻo fakaʻauha ai ʻetau vāfetuʻutaki mo e kakai ʻoku tau feohi mo ʻofa aí.

ʻE kāinga, ʻi heʻetau hoko ko e kakai makehe ʻa e ʻOtuá, pea paotoloaki ʻEne melinó, he ʻikai te tau lava ke fakaʻatā ʻa e kākā ʻa e filí ke hoko ʻi hotau lotó. He ʻikai lava ke tau fuesia ha kavenga fakaʻauha pehē ʻa ia ʻokú ne fakaʻauha ʻa e ngaahi ongó, vā fetuʻutakí pea aʻu pē ki heʻetau moʻuí. ʻOku fakafofongaʻi ʻe he ongoongoleleí ʻa e ngaahi ongoongo fiefia lahi.

Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai hatau taha ʻe haohaoa, pea ko hono moʻoní, ʻoku ʻi ai ha ngaahi taimi ʻoku tohoakiʻi ai kitautolu ki he faʻahinga ʻulungaanga ko ʻení. ʻI he ʻofa haohaoa mo tokaimaʻanga ʻa e Fakamoʻuí ki hotau natula fakahehema fakaetangatá, ʻoku feinga maʻu pē ʻa e Fakamoʻuí ke fakatokanga mai ʻi he ngaahi fakatuʻutāmaki peheé. Naʻá Ne akoʻi mai, “He ko e anga ko ia ʻoku mou fakamaau ʻakí, ʻe fakamaauʻi ai ʻa kimoutolu: pea ko e fuofua ko ia te mou fua ʻakí, ʻe toe fua ʻaki ia kiate kimoutolu.”23

Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻi heʻetau faifeinga ke fakatupulaki ʻa e ngaahi ʻulungaanga hangē ko ia ʻoku maʻu ʻe he Fakamoʻuí, te tau lava ʻo hoko ko ha meʻangāue ʻo ʻEne melinó ʻi he māmaní ʻo fakatatau mo e sīpinga naʻá Ne fokotuʻú. ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou fakakaukau ki ha ngaahi founga te tau lava ai ʻo liliu kitautolu ke hoko ko ha kakai langaki moʻui mo poupou, kakai ʻoku maʻu ha loto-mahino mo faʻa fakamolemole, kakai ʻoku vakai ki he lelei ʻi he niʻihi kehé, ʻo manatuʻi maʻu pē “kapau ʻoku [ʻi] ai ha meʻa ʻoku māʻoniʻoni, fakaʻofoʻofa, pe ongoongo lelei pe feʻunga mo hono vīkivikiʻí, ko e ngaahi meʻa ʻia ʻoku [tau] fekumi ki aí.”24

ʻOku ou palōmesi atu ʻi heʻetau tulifua mo fakatupulaki ʻa e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení, te tau fakaʻau ʻo lelei mo ongoʻingofua ange ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa hotau kāingá25 pea te tau aʻusia ʻa e fiefiá, melinó, mo e tupulaki fakalaumālié.26 ʻOku ʻikai ha veiveiua, ʻe ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻetau ngaahi ngāué mo foaki mai ʻa e ngaahi meʻa-foaki ʻoku tau fiemaʻu ke tau kātakiʻi mo fetokoniʻaki ai ʻi hotau ngaahi faikehekehé, vaivaí, mo e ngaahi tōnounoú. ʻIkai ngata aí, te tau lava lelei ange ai ke tekeʻi ʻa e ueʻi ke ʻita pe fakamamahiʻi ʻa kinautolu ʻoku fakamamahiʻi kitautolú. Ko ʻetau loto ke fakamolemole, ʻo hangē ko ia ne fai ʻe he Fakamoʻuí, ʻa kinautolu ʻoku ngaohikovia pe lea kovi fekauʻaki mo kitautolú, pea ʻe hoko ia ko ha konga ʻo hotau ʻulungāngá.

Fakatauange te tau fola ʻi he Sāpate Paame ko ʻení hotau pulupulu ʻo e ʻofá mo e lauʻi paame ʻo e manavaʻofá, ʻo molomolo muivaʻe ʻi he Pilinisi ʻo e Melinó, ʻi heʻetau teuteu ke fakamanatua ʻi he Sāpate ka hokó ʻa e mana ʻo e ngeʻesi fonualotó. ʻI heʻetau hoko ko e ngaahi tokoua mo e tuofāfine ʻia Kalaisí, tau kalanga fiefia, “Hōsana ki he Foha ʻo Tēvitá: ʻOku monūʻia ia ʻoku haʻu ʻi he huafa ʻo [e ʻEikí]; Hōsana ʻi ʻolunga.”27

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻa Sīsū Kalaisi pea ʻoku aʻu atu ʻEne ʻofa haohaoa naʻe fakahaaʻi ʻi Heʻene feilaulau fakaleleí, kiate kinautolu kotoa pē ʻoku holi ke ʻaʻeva mo Ia pea fiefia ʻi Heʻene melinó ʻi he māmani ko ʻení pea ʻi he maama ka hoko maí. ʻOku ou fai ʻeni ʻi he huafa toputapu ʻo e Fakamoʻui mo e Huhuʻi ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.