Konifelenisi Lahi
Hosana ki he ʻOtua Fungani Māʻolungá
konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2023


Hosana ki he ʻOtua Fungani Māʻolungá

Naʻe fakatātaaʻi ʻe he hū langilangiʻia ʻa Sīsū Kalaisi ki Selusalemá mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he uike ko iá ha tokāteline te tau lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻi heʻetau moʻuí ʻi he ʻahó ni.

ʻI he ʻahó ni, hangē ko ia kuo lea ʻakí, ʻoku tau kau fakataha mo e kau Kalisitiane ʻi he funga ʻo e māmaní ke fakalāngilangiʻi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he Sāpate Paame ko ʻení. ʻI he meimei taʻu ʻe 2,000 kuohilí, naʻe fakaʻilongaʻi ʻe he Sāpate Pāmé ʻa e kamataʻanga ʻo e uike fakaʻosi ʻo e ngāue ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he matelié. Ko e uike mahuʻinga taha ia ʻi he hisitōlia ʻo e tangatá.

Ko e meʻa ne kamata ʻaki hono talitali lelei ʻo Sīsū ko e Mīsaia ne talaʻofa maí ʻi Heʻene hāʻele langilangiʻia ki Selusalemá, naʻe fakaʻosi ʻaki ia ʻa Hono Tutukí mo ʻEne Toetuʻú.1 ʻI he fokotuʻutuʻu fakalangí, naʻe aofangatuku ʻaki ʻe Heʻene feilaulau fakaleleí ʻa ʻEne ngāue ʻi he matelié, ʻo fakaʻatā ai ke tau nofo mo ʻetau Tamai Hēvaní ʻo taʻengata.

ʻOku fakahā mai ʻe he folofolá naʻe kamata ʻa e uike ko iá ʻaki e tuʻu ʻa e fuu kakai tokolahi ʻi he ngaahi matapā ʻo e koló ke mamata kia “Sīsū … ko e palōfita ʻo Nāsaleti ʻo Kālelí.”2 Naʻa nau “toʻo mai ʻa e ngaahi vaʻa [paame], ʻo nau ʻalu atu ke fakafetaulaki kiate ia, ʻo nau kalanga, Hosana: ʻOku monūʻia ʻa e Tuʻi ʻo ʻIsilelí, ʻoku hāʻele mai ʻi he huafa ʻo [e ʻEikí].”3

ʻOku fakamanatu mai ʻe he talanoa fakatohitapu ko ia ʻi he kuonga muʻá ʻa ʻeku ʻalu ʻi ha fatongia ʻi he Siasí ki Takolati, ʻi Kana. Ko e meʻa fakaofó, naʻá ku ʻi ai ʻi he Sāpate Pāmé.

ʻĪmisi
Haʻofanga ʻi Takolati, Kana

Naʻá ku ʻi aí ke vahevahe ʻa e Siteiki Takolati Kaná ke fokotuʻu ʻa e Siteiki Mapiniseni Kaná. ʻI he ʻaho ní, ʻoku ʻi ai ha kāingalotu ʻoku tokolahi ange ʻi he toko 100,000 ʻo e Siasí ʻi Kana.4 (ʻOku tau talitali lelei ʻa e Ka Maniseé, ko e Tama Tuʻi ko Nī Taki Teiko Tusulu II ʻo ʻAkalā Kaná, ʻa ia ʻoku ʻi heni mo kitautolu he ʻahó ni.) ʻI heʻeku feʻiloaki mo e Kāingalotu ko ʻení, naʻá ku ongoʻi ʻenau ʻofa mo e līʻoa makehe ki he ʻEikí. Naʻá ku fakahaaʻi ange ʻeku ʻofa lahi kiate kinautolú pea naʻe ʻofa ʻa e Palesiteni ʻo e Siasí ʻiate kinautolu. Naʻá ku lau e folofola ʻa e Fakamoʻuí naʻe hiki ʻe Sioné: “Ke mou feʻofaʻaki kiate kimoutolu; ʻo hangē ko ʻeku ʻofa kiate kimoutolú.”5 Naʻa nau lau ia ke “hoko ʻa e ʻofá ko e taumuʻa tefito ia ʻo e konifelenisí.”6

ʻĪmisi
ʻEletā Lasipeni ʻoku lulululu ʻi Takolati, Kana

ʻI heʻeku vakai atu ki siʻi kāinga ko iá mo honau ngaahi fāmilí ʻi he falelotú, naʻá ku lava ʻo mamata ʻi honau fofongá ki he mālohi ʻo ʻenau fakamoʻoní mo e tui kia Sīsū Kalaisí. Naʻá ku ongoʻi ʻenau loto-holi ke lau kinautolu ko e konga ʻo Hono Siasi ʻoku aʻu ki he funga ʻo e māmaní kotoa. Pea ʻi he taimi naʻe hiva ai ʻa e kuaeá, naʻa nau hiva hangē ha kau ʻāngeló.

ʻĪmisi
Kuaea ʻi Takolati, Kana
ʻĪmisi
Ko ʻEletā Lasipeni mo ha kāingalotu ʻi Kana

Hangē pē ko e Sāpate Paame ʻi he kuonga muʻá, ko e kau ākonga ʻeni ʻa Sīsū Kalaisí naʻa nau fakataha mai ke fakaʻapaʻapa kiate Ia ʻo hangē pē ko kinautolu naʻe ʻi he ngaahi matapā ʻo Selusalemá, ʻo puke ha ngaahi vaʻa paame ʻi honau nimá mo kalanga, “Hosana … : ʻOku monūʻia ia ʻoku haʻu ʻi he huafa ʻo [e ʻEikí].”7

ʻĪmisi
Ko hono taʻalo ha ʻū lauʻi paame ʻi Kana

Naʻa mo e kakai ʻi ha lotu ofi maí naʻa nau fakamanatua ʻa e Sāpate Pāmé. ʻI heʻeku lea mei he tuʻunga malangá, naʻá ku fakatokangaʻi atu ki tuʻa ʻi he matapā sioʻatá naʻa nau lue fiefia hifo ʻi he halá ʻo taʻataʻalo ʻaki ʻa e ngaahi vaʻa pāmé ʻi honau nimá, ʻo hangē pē ko kinautolu ʻi he laʻitā ko ʻení. Ko ha meʻa ia he ʻikai toe ngalo ʻiate au—ko kimautolu kotoa ʻi he ʻaho ko iá naʻa mau lotu ki he Tuʻi ʻo e ngaahi tuʻí.

Kuo naʻinaʻi mai ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ke tau ʻai ʻa e Sāpate Pāmé ke “māʻoniʻoni moʻoni ʻaki hono manatuá ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi vaʻa paame ne taʻataʻalo ʻaki ke fakalāngilangiʻi ʻa e hāʻele ʻa Sīsū ki Selusalemá, ka ko hono manatua Hono ʻaofi nimá.” Naʻe lea leva ʻa Palesiteni Nalesoni ʻo kau kia ʻĪsaia, ʻa ia naʻe lea kau ki he talaʻofa ʻa e Fakamoʻuí “ʻE ʻikai te u fakangalongaloʻi koé,” ʻaki ʻa e ngaahi leá ni, “Vakai, kuó u tohi tongi koe ʻi hoku ʻaofi nimá.’”8

ʻOku ʻafioʻi tonu ʻe he ʻEikí ʻoku faingataʻa ʻa e moʻui fakamatelié. ʻOku fakamanatu mai ʻe Hono ngaahi kafó naʻá Ne “māʻulalo ange ʻiate kinautolu kotoa pē”9 ke Ne lava ʻo tokoniʻi kitautolu ʻi heʻetau faingataʻaʻiá pea hoko ko hotau faʻifaʻitakiʻanga ke “nofo maʻu ʻi ho halá,”10 ʻa Hono halá, koeʻuhí “ʻe ʻiate [kitautolu] ʻa e ʻOtuá ʻo taʻengata pea taʻengata.”11

Ko e Sāpate Pāmé naʻe ʻikai ko ha meʻa pē ia naʻe hoko, pe peesi ʻe taha ʻi he hisitōliá ʻoku ʻi ai hono ʻaho, taimi, mo e feituʻu. Naʻe fakatātaaʻi ʻe he hāʻele langilangiʻia ʻa Sīsū Kalaisi ki Selusalemá mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he uike ko iá ʻa e tokāteline te tau lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻi heʻetau moʻuí ʻi he ʻaho ní.

Tau vakai ki ha niʻihi ʻo e tokāteline taʻengata ʻoku hāsino ʻi Heʻene ngāué ʻo aofangatuku ʻi Selusalemá.

ʻUluakí, ko e kikité. Hangē ko ʻení, naʻe kikite ʻa e palōfita ko Sākalaia ʻi he Fuakava Motuʻá ki he hū ikuna ʻa Sīsū Kalaisi ki Selusalemá, ʻo aʻu ki hono fakamatalaʻi te Ne heka ʻi ha ʻasi.12 Naʻe tomuʻa kikiteʻi ʻe Sīsū ʻEne Toetuʻú ʻi Heʻene teuteu ke hāʻele ki he koló ʻo pehē:

“Vakai, ʻoku tau ʻalu hake ki Selusalema; pea ʻe lavakiʻi ʻa e Foha ʻo e tangatá ki he kau taulaʻeiki lahí mo e kau tangata tohí, pea te nau fakamaau ia ke mate.

“Pea ʻe tukuange ia ki he Senitailé ke manukiʻi, mo haha, mo tutuki ki he ʻakaú: pea ʻe tuʻu hake ia ʻi hono ʻaho tolú.”13

Uá, ko e takaua ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻe akoʻi ʻe Siosefa Sāmita, “ʻOku ʻikai ha taha te ne lava ʻo ʻilo, ko e ʻEikí ʻa Sīsū, ka ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní.”14 Naʻe talaʻofa ʻe he Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá15 ʻi he ʻOhomohe Fakaʻosí16 ʻi he loki ki ʻolungá,17 “ʻE ʻikai te u tuku ke tuenoa ʻa kimoutolu.”18 He ʻikai ke nau ʻave ʻiate kinautolu pē ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ka te nau maʻu ʻa e meʻafoaki haohaoa ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ke tataki kinautolu. Naʻá Ne talaʻofa; “ʻOku ou tuku ʻa e melinó kiate kimoutolu, ko ʻeku melinó ʻoku ou foaki kiate kimoutolú: ʻoku ʻikai hangē ko e foaki ʻa māmaní, ʻa ʻeku foaki kiate kimoutolú.”19 ʻOku tau maʻu ʻa e fakapapau tatau ko iá ʻi he meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní—ke “ʻiate [kitautolu] maʻu ai pē ʻa hono Laumālié”20 pea “ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní te [tau] lava ai ke ʻiloʻi hono moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē.”21

Tolú, ko e tuʻunga fakaākongá. Ko e tuʻunga fakaākonga moʻoní ko e tukupā taʻetūkua, talangofua ki he ngaahi fono taʻengatá, mo e ʻofa ki he ʻOtuá, ʻa e fuofua meʻa mahuʻinga tahá. ʻIkai ha fakataʻetaʻetui. Naʻe fakahā ʻe he fuʻu kakai ne nau fakaʻapaʻapa ʻaki ʻa e lauʻi pāmé ko Ia ʻa e Mīsaiá. Ko Hono tuʻunga totonú ia. Naʻe tohoakiʻi kinautolu kiate Ia, ki Heʻene ngaahi maná, mo ʻEne ngaahi akonakí. Ka naʻe ʻikai fuoloa e fakaʻapaʻapa ʻa e tokolahi. Ko e niʻihi ko ia ne nau kalanga kimuʻa, “Hosaná”22 naʻa nau tafoki ʻo kaila, “Tutuki ia.”23

Faá, ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.24 ʻI Hono ngaahi ʻaho fakaʻosí, hili ʻa e Sāpate Pāmé, naʻá Ne fakahoko ʻEne Fakalelei fakaofó, mei he mamahi ʻi Ketisemaní ki he taʻefakalao ʻo ʻEne hopó, ko ʻEne mamahi ʻi he kolosí, pea mo Hono telio ʻi ha fonualoto naʻe kolé. Ka naʻe ʻikai ko ia pē. ʻI he fakaʻeiʻeiki ʻo Hono uiuiʻi ko e Huhuʻi ʻo e fānau kotoa ʻa ʻEne Tamai Hēvaní, hili ha ʻaho ʻe tolu mei ai naʻá Ne hū mai mei he fonualoto ko iá, kuo toetuʻu,25 ʻo hangē pē ko ia naʻá Ne kikiteʻí.

ʻOku hokohoko atu nai ʻetau houngaʻia ʻi he Fakalelei taʻemafakatataua ʻa Sīsū Kalaisí? ʻOku tau ongoʻi nai hono mālohi fakahaohaoá ʻi he taimí ni? Ko e ʻuhinga ia naʻe hāʻele ai ʻa Sīsū Kalaisi, ko e Kamataʻanga mo e Ngataʻanga ʻo hotau fakamoʻuí, ki Selusalemá, ke fakahaofi kotoa kitautolu. ʻOku mou mahuʻingaʻia nai ʻi he ngaahi lea ko ʻeni ʻi he tohi ʻAlamaá: “Kapau kuo mou ongoʻi ha liliu ʻi homou lotó, pea kapau kuo mou fie hiva ʻaki ʻa e hiva ʻo ʻene ʻofa huhuʻí, ʻoku ou fie fehuʻi atu, pe ʻoku mou lava ʻo ongoʻi pehē he taimí ni?”26 Te u lava moʻoni ʻo pehē, naʻe hiva ʻe he kuaea ʻi Takolatí ʻi he Sāpate Paame ko iá “ʻa e hiva ʻo ʻene ʻofa huhuʻí.”

ʻI he uike fakamamahi fakaʻosi ko ia ʻo e ngāue ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he matelié, naʻá Ne fakahoko ʻa e talanoa fakatātā ʻo e kau taaupoʻou ʻe toko hongofulú.27 Naʻá Ne akonaki ki Heʻene toe hāʻele maí kiate kinautolu ne mateuteu ke tali Iá, ʻo ʻikai ʻaki ʻa e lauʻi paame ʻi honau nimá kae ʻaki ʻa e maama ʻo e ongoongoleleí ʻiate kinautolú. Naʻá Ne fakaʻaongaʻi ʻa e fakatātā ʻo e maama ne tutu mo uló, mo e lolo lahi ange ke ulo ʻa e māmá, ko ha fakamatala ki ha loto-fiemālie ke moʻui ʻaki ʻEne foungá, tali ʻEne ngaahi moʻoní, mo vahevahe ʻEne māmá.

ʻOku mou ʻilo ʻa e talanoá. ʻOku fakafofongaʻi ʻe he kau taaupoʻou ʻe toko hongofulú ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí, pea fakafofongaʻi ʻe he tangata taʻané ʻa Sīsū Kalaisi.

Naʻe toʻo ʻe he kau taaupoʻou ʻe toko hongofulú ʻenau māmá pea “ʻalu atu ke fakafetaulaki ki he tangata taʻané.”28 Naʻe poto ʻa e toko nima, ʻo mateuteu mo e lolo ʻi heʻenau māmá mo ha lolo talifaki, pea naʻe vale ʻa e toko nima, ʻo mate ʻenau māmá pea ʻikai haʻanau lolo talifaki. ʻI he hoko mai ʻa e uí, “Vakai, ʻoku haʻu ʻa e tangata taʻané; mou ʻalu atu ʻo fakafetaulaki kiate ia,”29 ko e toko nima ko ia naʻe “poto pea nau tali ʻa e moʻoní, pea [naʻa] nau maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke hoko ko honau fakahinohinó,”30 naʻa nau mateuteu ki “honau tuʻi mo honau tokotaha foaki fonó”31 ke “ʻiate kinautolu ʻa hono nāunaú.”32 Naʻe feinga vale holo ʻa e toko nima kehé ke maʻu ha lolo. Ka naʻe fuʻu tōmui ia. Naʻe hoko atu ʻa e kau fonongá kae tuku kinautolu. ʻI heʻenau tukituki ʻo kole ke hū ki lotó, naʻe tali mai ʻe he ʻEikí, “ʻOku ʻikai te u ʻiloa ʻa kimoutolu.”33

Te tau ongoʻi fēfē nai kapau naʻá Ne pehē mai kiate kitautolu, “ʻOku ʻikai te u ʻiloa ʻa kimoutolu!”

ʻOku tau hangē nai ko e kau taaupoʻou ʻe toko hongofulú ʻo maʻu ha maama; ka ʻoku ʻi ai nai ha lolo? ʻOku ou manavasiʻi ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau moʻui pē mo ha kiʻi lolo siʻisiʻi, ʻo fuʻu femoʻuekina ʻi he ngaahi hohaʻa ʻo e māmaní ke fai ha teuteu lelei. ʻOku maʻu ʻa e loló mei he tui mo ngāueʻi ʻa e ngaahi kikité pea mo e lea ʻa e kau palōfita moʻuí, tautautefito kia Palesiteni Nalesoni, mo hono ongo tokoní, pea mo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. ʻOku fakafonu ʻe he loló hotau laumālié ʻi heʻetau fanongo mo ongoʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní pea ngāue fakatatau ki he fakahinohino fakalangi ko iá. ʻOku taumalingi mai ʻa e loló ki hotau lotó ʻi he taimi ʻoku fakahaaʻi ai ʻe heʻetau ngaahi filí ʻoku tau ʻofa ki he ʻEikí pea mo e meʻa ʻokú Ne ʻofa aí. ʻOku maʻu ʻa e loló mei he fakatomala mo fekumi ki he faifakamoʻui ʻa e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

Kapau ʻoku feinga hamou niʻihi ke fakafonu ʻa e meʻa ʻoku ui ʻe ha niʻihi “ko ha lisi fakaʻānauá,” ko ʻeni ia: fakafonu ia ʻaki ha lolo ʻi he fōtunga ʻo e vai moʻui ʻa Sīsū Kalaisí,34 ʻa ia ko hano fakafofongaʻi ia ʻo ʻEne moʻuí mo e ngaahi akonakí. ʻI hono fakafehoanakí, ko e ʻalu ko ia ki ha feituʻu mamaʻo pe meʻa fakaofo ne hoko he ʻikai kakato pe fiemālie ai ho laumālié; ka ʻe hoko ia ʻi hono moʻui ʻaki ʻa e tokāteline ne akoʻi ʻe Sīsū Kalaisí. Naʻá ku lave ki ha ngaahi sīpinga kimuʻa ange: tali ʻa e kikité mo e ngaahi akonaki fakaepalōfitá, ngāueʻi e ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, hoko ko ha ākonga moʻoni, pea fekumi ki he mālohi faifakamoʻui ʻo e Fakalelei ʻa hotau ʻEikí. ʻE ʻave koe ʻe he lisi fakaʻānaua ko iá ki ha feituʻu ʻokú ke fie ʻalu ki ai—ʻo foki ki hoʻo Tamai ʻi he Langí.

Ko e Sāpate Paame ko ia ʻi Takolatí naʻe hoko ia ko ha aʻusia mātuʻaki makehe kiate au koeʻuhí naʻá ku vahevahe ia mo ha kāingalotu faivelenga. Hangē pē ko ia kuo hoko ʻi he ngaahi konitinēniti mo e ʻotu motu ʻi he funga ʻo e māmaní. ʻOku holi hoku lotó mo e laumālié, hangē ko kimoutolú, ke kalanga ʻo pehē “Hosana ki he ʻOtua Fungani Māʻolungá.”35

Neongo ʻoku ʻikai ke tau tuʻu ʻi he ngaahi matapā ʻo Selusalemá ʻi he ʻahó ni mo ha lauʻi paame ʻi hotau nimá, ka ʻe hokosia e taimi ʻo hangē ko ia ne kikiteʻi ʻi he tohi Fakahaá “ko e fuʻu kakai ʻa ia kuo ʻikai faʻa lau ʻe ha taha, mei he puleʻanga, mo e faʻahinga, mo e kakai, mo e lea kotoa pē, [te] nau tutuʻu ʻi he muʻa nofoʻa fakaʻeiʻeikí, pea ʻi he ʻao ʻo e Lamí, kuo nau kofu ʻaki ʻa e ngaahi kofu hinehina tōtōlofa, mo e vaʻa [paame] ʻi honau nimá.”36

ʻOku ou tuku kiate kimoutolu ʻeku tāpuakí ʻi heʻeku hoko ko ha ʻAposetolo ʻa Sīsū Kalaisí ke mou fāifeinga faivelenga ke moʻui angatonu pea kau ʻiate kinautolu ʻoku puke ha lauʻi paame ʻi honau nimá, ʻo fakalāngilangiʻi ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ko e Huhuʻi maʻongoʻonga ʻo kitautolu kotoá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Ngaahi Kosipeli kotoa ʻe faá—Mātiu 21–28; Maʻake 11–16; Luke 19-24 mo e Sione 12–21—ʻa e ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo e ngāue ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he matelié, ʻa ia naʻe fokotuʻutuʻu fakalangi ke fakaʻatā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e fakamoʻuí mo e hākeakiʻí ki he fānau kotoa ʻa e ʻOtuá. ʻOku kehekehe ʻa e kau faʻutohí ʻi ha ngaahi taimi ʻi he meʻa ʻoku nau fakakaú kae ʻikai ʻi he ngaahi akonaki mo e ngaahi ngāue ʻa e Fakamoʻuí.

  2. Vakai, Mātiu 21:10–11.

  3. Sione 12:13.

  4. Fakatatau ki he Ngaahi Lekooti Mēmipasipí mo e Sitetisitiká, ʻoku ʻi ai ha kāingalotu ʻe toko 102,592 ʻi Kana.

  5. Sione 15:12.

  6. Ko e taimi kotoa pē ʻoku ou talanoa ai mo e kāingalotú te nau pehē mai, “ʻEletā Lasipeni, ko siʻomau ʻAposetolo ʻofeina, ʻoku mau ʻofa atu.” ʻOku fonu ʻa e kakaí ni ʻi he Laumālié pea mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻoku nau vahevahe ngofua ai ʻa e ʻofa ko iá.

  7. Mātiu 21:9.

  8. Vakai, Russell M. Nelson, “The Peace and Hope of Easter” (video), Apr. 2021, ChurchofJesusChrist.org/media; ʻĪsaia 49:16.

  9. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 122:8. ʻI Tīsema 1838, naʻe tuku pōpula taʻetotonu ʻa e Palōfita ko Siosefá mo ha kau taki ʻe niʻihi ʻo e Siasí ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií. Naʻe fakamanavahē ʻa e ngaahi tūkungá. Hili ha lau māhina ʻi he ngaahi tūkunga fakamamahí, naʻá ne faitohi ki he kāingalotú ʻi Māʻasi ʻo e 1839, ʻo kau ai ha ngaahi lotu naʻá ne tautapa ai ki he ʻEikí ke manavaʻofa ki hono tūkungá mo e “kāingalotu ʻoku mamahiʻiá.” Naʻá ne vahevahe foki ʻa e tali ʻa e ʻEikí ki he ngaahi lotu ko iá ʻo hangē ko ia ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121–23.

  10. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 122:9. Naʻe hanga ʻe he fakalotolahi ʻa e ʻEikí kia Siosefa Sāmita ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií ʻo ʻomi kiate ia ʻa e fiemālie mo e mahino fakalaumālie ʻe lava ʻe he faingataʻá mo e ngaahi ʻahiʻahí ʻo fakamālohia kitautolu, akoʻi ʻa e faʻa kātakí pea fakatupulekina ʻa e mapuleʻi kitá. Naʻe ui ʻa e ʻEikí kiate ia ke “nofo maʻu ʻi ho halá,” ʻa ia ko e hala ʻo e ʻEikí, ʻo kātakiʻi ʻa e anga taʻetotonú ʻo hangē pē “ko e Foha ʻo e [ʻOtuá, ʻa ia] naʻe ʻalu hifo … ʻo māʻulalo ange ʻiate kinautolu kotoa pē. ʻOkú ke lahi ange koe ʻiate ia?” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 122:8).

  11. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 122:9. Ko e fakapapau ko ia “ʻe ʻiate koe ʻa e ʻOtuá” ko ha talaʻofa fakapapau ia kiate kinautolu ʻoku pikitai ki heʻenau tuí pea falala ki he ʻEikí.

  12. Vakai, Sākalaia 9:9.

  13. Mātiu 20:18–19. ʻOku tohi ʻe Sēmisi E. Talamesi ʻi he Jesus the Christ: “Ko ha moʻoni fakaofo ia naʻe ʻikai mahino ki he Toko Hongofulu Mā Uá ʻEne ʻuhingá. … Kiate kinautolu naʻe ʻi ai ha taʻefelotoi fakamamahi, ko ha faikehekehe mamahi pe pole ʻi he lea ʻa honau ʻEiki ʻofeiná. Naʻa nau ʻilo ia ko e Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí; mo e founga ʻe lava ai ha Tokotaha ʻo moʻulaloa pea tamateʻí?” ([1916], 502–3).

  14. Naʻe fakahoko ʻe Siosefa Sāmita ʻa e fanongonongo ko ʻení ki he Female Relief Society of Nauvoo, April 28, 1842, hangē ko ʻene hā ʻi he “History of Joseph Smith,” Deseret News, Sept. 19, 1855, 218. ʻI heʻene ʻuhinga ki he vahe hongofulu mā ua ʻo e 1 Kolinitō, naʻá ne fakamahinoʻi ʻa e veesi tolú, “ʻOku ʻikai ha taha te ne faʻa pehē ko e ʻEikí ʻa Sīsū, ka ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní,” ʻo toe liliu ia ke pehē, “ʻOku ʻikai ha taha te ne lava ʻo ʻilo ko e ʻEikí ʻa Sīsū ka ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní.” (Vakai, The First Fifty Years of Relief Society: Key Documents in Latter-day Saint Women’s History [2016], 2.2, churchhistorianspress.org.)

  15. Naʻe vahevahe ʻe Sīsū ʻa e ʻOhomohe Fakaʻosí mo ʻEne kau ākongá (vakai, Maʻake 14:12–18). ʻOku kau ʻi he toko hongofulu mā uá ʻa Pita, ʻAnitelū, Sēmisi, Sione, Mātiu, Filipe, Tōmasi, Pātolomiu, Sēmisi (foha ʻo ʻAlefiusí), Siutasi ʻIsikaliote, Sute (tokoua ʻo Sēmisí), mo Saimone (vakai, Luke 6:13–16).

  16. Naʻe fokotuʻu ʻe he Fakamoʻuí ʻa e sākalamēnití mo ʻEne kau ākongá ʻi he ʻOhomohe Fakaʻosí (vakai, Mātiu 26:26–29; Maʻake 14:22–25; Luke 22:19–20).

  17. ʻOku ʻikai pau ʻa e ʻaho/pō naʻe fakahoko ai ʻe Sīsū ʻa e sākalamēnití ʻi he “loki ki ʻolungá” koeʻuhí ko e ngaahi faikehekehe ʻia Mātiu, Maʻake, Luke mo Sioné. ʻOku fokotuʻu mai ʻe Mātiu, Maʻake, mo Luke naʻe fakahoko ʻa e ʻOhomohe Fakaʻosí ʻi he “ʻuluaki ʻaho ʻo e mā taʻe meʻa fakatupú,” pe maʻu meʻatokoni ʻo e Lakaatú (vakai, Mātiu 26:17; Maʻake 14:12; Luke 22:1, 7). Ka ʻoku fokotuʻu mai ʻe Sione naʻe puke pōpula ʻa Sīsū kimuʻa ʻi he maʻu meʻatokoni ʻo e Lakaatú (vakai, Sione 18:28), ʻo ʻuhinga ia naʻe hoko ʻa e ʻOhomohe Fakaʻosí ʻi he ʻaho ʻe taha kimuʻa ʻi he maʻu meʻatokoni ʻo e Lakaatú. ʻOku ngali tui ʻa e naunau fakalēsoni ʻa e Siasí mo e sikolasipí naʻe fakahoko ʻe Sīsū ʻa e ʻOhomohe Fakaʻosi mo ʻEne kau ākongá ʻi he loki ki ʻolungá ʻi he efiafi kimuʻa pea tutuki Iá. Ko e kau Kalisitiane ʻoku nau fakamanatua ʻa e Uike Tapú ʻoku nau lau ʻa e ʻaho Tuʻapulelulú ko e ʻaho ʻo e ʻOhomohe Fakaʻosí, Falaité ko e ʻaho ʻo e Tutukí, pea Sāpaté ko e ʻaho ia ʻo e Toetuʻú—ʻo fakatatau ki he tohi māhina faka-Kalekoliané.

  18. Sione 14:18.

  19. Sione 14:27.

  20. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:77.

  21. Molonai 10:5.

  22. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, ʻoku ʻuhinga ʻa e hosaná ko e “fakamolemole ʻo fakamoʻui ʻa kimautolu].” ʻOku maʻu ʻa e foʻi leá mei he Saame 118:25. “Ko e hivaʻi ʻo e saame ko ʻení naʻe fakahoko ia ʻi he Kātoanga ʻo e Ngaahi Fale Fehikitakí ʻaki hono taʻataʻalo ʻaki ʻa e ngaahi vaʻa pāmé; ʻo fakaʻaongaʻi ai ʻa e foʻi leá ʻe he fuʻu kakaí ʻi he hū ikuna hotau ʻEikí ki Selusalemá” (Bible Dictionary, “Hosanna”). Vakai, Mātiu 21:9, 15; Maʻake 11:9–10; Sione 12:13.

  23. Maʻake 15:14; Luke 23:21.

  24. Ko e uho ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ko ha fakalelei taʻefakangatangata ʻe fakapapauʻi ai ʻa e moʻui taʻengatá ki he kotoa ʻEne fānaú mo e hākeakiʻí kiate kinautolu ʻoku moʻui taau ke maʻu ʻa e tāpuaki ko iá. ʻI he taimi naʻe folofola ai ʻa e Tamaí, “Ko hai te u fekauʻí? Naʻe tali ʻa Sīsū Kalaisi, “Ko au ʻeni, fekauʻi au” (ʻĒpalahame 3:27). Kuo akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo pehē: “Ko e misiona ʻo [Sīsū Kalaisí] ko e Fakaleleí. Naʻe ʻAʻana toko taha pē ʻa e misiona ko iá. Naʻe ʻaloʻi ia ʻe ha faʻē fakamatelie mo ha Tamai taʻe-faʻa-mate, ko Ia toko taha pē ne lava ke tuku hifo ʻi he loto fiemālie ʻEne moʻuí pea toe toʻo hake ia (vakai, Sione 10:14–18). Ko e ngaahi ola nāunauʻia ʻo ʻEne Fakaleleí naʻe taʻe-fakangatangata mo taʻengata. Naʻá Ne toʻo ʻa e huhu ʻo e maté mo ʻai ke fakataimi pē ʻa e mamahi ʻo e faʻitoká (vakai, 1 Kolinitō 15:54–55). Naʻe ʻosi ʻiloʻi pē Hono fatongia ki he Fakaleleí kimuʻa ʻi he Fakatupu ʻo e māmaní mo e Hingá. Naʻe ʻikai ngata pē ʻi heʻene teu ʻomai ʻa e toetuʻú mo e moʻui taʻe-faʻamaté ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, ka naʻe toe taumuʻa foki ia ke lava ke fakamolemoleʻi kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá—ʻi he ngaahi tuʻunga naʻá Ne ʻosi fokotuʻú. Naʻe tofa ʻe Heʻene Fakaleleí ʻa e hala te tau lava ai ʻo fakataha mo Ia mo hotau ngaahi fāmilí ʻo taʻengatá” (“Ko e Misiona mo e Ngāue Fakafaifekau ʻa Sīsū Kalaisí,” Liahona, ʻEpeleli 2013, 20).

  25. ʻOku kau ʻi he toetuʻú ʻa hono fakatahaʻi ʻa e sinó mo e laumālié ʻi ha tuʻunga taʻe-faʻa-mate, ʻo ʻikai toe mavahevahe ʻa e sinó mo e laumālié pea ʻikai toe haʻisia ki he ngaahi mahaki ʻo e matelié pe maté (vakai, ʻAlamā 11:45; 40:23).

  26. ʻAlamā 5:26; vakai foki, ʻAlamā 5:14.

  27. ʻOku maʻu e talanoa fakatātā ʻo e kau taaupoʻou ʻe toko hongofulú ʻi he Mātiu 25:1–12; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:56–59. ʻOku fokotuʻu mai ʻe he ngaahi vahe ofi ki he Mātiu 25 naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻa e talanoa fakatātā ko ʻení lolotonga Hono uike fakaʻosí, hili ʻa e hū ki Selusalemá ʻi he Mātiu 21 pea kimuʻa pē ʻi he ʻOhomohe Fakaʻosí mo hono puke pōpula Iá ʻi he Mātiu 26. ʻIkai ngata ʻi hono fakahoko ʻa e talanoa fakatātā ʻo e kau taaupoʻou ʻe toko hongofulú ʻi he uike fakaʻosí, ka naʻe fakahoko ʻe Sīsū ʻa e talanoa fakatātā ʻo e fuʻu fikí (vakai, Mātiu 21:17–21; 24:32–33), talanoa fakatātā ʻo e ongo fohá (vakai, Mātiu 21:28–32), talanoa fakatātā ʻo e tauhi ngoue angakoví (vakai, Matiu 21:33–46).

  28. Mātiu 25:1.

  29. Mātiu 25:6.

  30. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:57.

  31. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:59.

  32. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:59.

  33. Mātiu 25:12. ʻI he Malanga ʻi he Moʻungá, ʻoku ʻuhinga ʻa e ʻEikí kiate kinautolu ʻoku pehē kuo nau fai ha “ngaahi meʻa mana lahi” ʻo pehē, hangē ko ia ʻoku hā ʻi he talanoa ki he kau taaupoʻou vale ʻe toko [nimá], “ʻOku ʻikai te u ʻiloa ʻa kimoutolu” (vakai, Mātiu 7:22–23).

  34. Hangē pē ko e mahuʻinga e vaí ki he moʻui fakamatelié, ʻoku mahuʻinga foki ʻa Sīsū Kalaisi mo ʻEne ngaahi akonakí (vai moʻuí) ki he moʻui taʻengatá (vakai, Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Vai Moʻuí,” scriptures.ChurchofJesusChrist.org; vakai foki, ʻĪsaia 12:3; Selemaia 2:13; Sione 4:6–15; 7:37; 1 Nīfai 11:25; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:66; 63:23).

  35. 3 Nīfai 4:32.

  36. Fakahā 7:9.