2015
Folola mo Au: Ko e Ongo Hoa-ngāue Tuʻunga Tatau ʻi he Ngāue ʻa e ʻEikí
Sānuali 2015


Folola mo Au: Ko e Ongo Hoa-ngāue Tuʻunga Tatau ʻi he Ngāue ʻa e ʻEikí

ʻOku tau maʻu ha mahino lahi ange ki he ngāue ʻa Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoní ʻi heʻetau ʻilo ʻa e vā fepoupouaki mo ʻofa naʻá ne maʻu mo hono uaifi ko Fololá.

ʻĪmisi
"President Ezra Taft Benson and Sister Flora Smith Amussen Benson riding in a car that says ""Just Married 50 Years"" on the door."

Ko e taimi ʻe niʻihi, kapau te tau fakafanongo lelei, ʻe lava pē ke mālohi tatau ha kihiʻi kupuʻi lea nounou mo ha malanga. Ko e meʻa ia naʻe hoko ʻi he ʻaho 11 ʻo Nōvema 1985. Ko e kupuʻi leá ko e “Folola mo Au.”

Naʻe lau ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni (1899–1994) ʻa e ngaahi foʻi lea ko iá ko ha konga ʻo ha fakamatala naʻe teuteu ki he kau faiongoongó ʻi he ʻosi ha ʻaho ʻe taha mei hono vaheʻi ko e Palesiteni ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Naʻe pekia ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985) ʻi he ʻaho ʻe ono kimuʻá, pea hoko ai ʻa Palesiteni Penisoni ko e ʻAposetolo fuoloa tahá.

Naʻe nofo ʻa Palesiteni Penisoni mo hono uaifi ko Fololá, ʻi he taimi naʻá na maʻu ai ʻa e tala ʻo e hiki ʻa Palesiteni Kimipoló, peá na “tūʻulutui he taimi pē ko iá” ʻo lotu.1 Ka, ʻi he ʻuluaki palakalafi ʻo e fakamatala ʻe pulusi he funga ʻo e māmaní, naʻe toe fokotuʻu ʻe Palesiteni Penisoni ia ʻi he tafaʻaki ʻo Fololá. Naʻá ne pehē: “Ko ha ʻaho ʻeni naʻe ʻikai ke u ʻamanekina. Naʻá ku lotua taʻe-tuku mo hoku uaifi ko Fololá ke fakalōloa ʻa e ngaahi ʻaho ʻo Palesiteni Kimipoló he māmaní, pea mo fakahoko ha toe mana koeʻuhí ko ia. Ka ko ʻeni kuo folofola ʻa e ʻEikí, ʻe fai homa tūkuingatá, ʻo fakatatau mo ʻEne tuʻutuʻuní, ke paotoloaki ʻa e ngāué he māmani.”2

Hili ha taʻu ʻe 59 ʻo e nofo-malí, kuo fakanatula pē haʻu ʻa e kupuʻi lea “Folola mo Aú” kia Palesiteni Penisoni. Pea ko e taimi naʻá ne pehē ai, ʻe fai homa tūkuingatá, ʻo fakatatau mo ʻEne tuʻutuʻuní, ke paotoloaki ʻa e ngāué he māmaní,” naʻe ʻikai ke ne ngāue ʻaki e foʻi lea te mau kiate ia mo e Kau Taki Māʻolunga kehé, neongo ʻoku pau ʻe fakataha mo kinautolu. Naʻe lea ʻa e palōfita, tangata kikite, mo e tangata maʻu fakahā ʻa e ʻEikí, ʻi he fakamatala ko ʻení, kau ki heʻene tuʻu fakataha mo hono uaifí ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí.

He ko e hā he ʻikai ke ne fakahoko aí? Kuó na fakataha mo Folola ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí ʻi ha meimei taʻu ʻe onongofulu. Neongo kuo liliu ha ngaahi tafaʻaki ʻo ʻena moʻuí ʻi he fakalau atu ʻa e ngaahi taʻú, ka kuo hoko ʻena kaungā ngāué ko ha maʻuʻanga ivi maʻu pē kiate kinaua fakatouʻosi.

Ko e lēsoni ke ako he taʻu ní, ʻoku maʻu ai ʻe he kakai fefine ʻo e Fineʻofá mo e kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻa e faingamālie ke ako meia Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni. Mahalo te ke ongoʻi fakahehema ʻi hoʻo ako ʻene ngaahi akonakí ke ako ki hono ʻulungāngá. ʻOku ʻoatu ʻe he fakamatalá ni ha fanga kiʻi ʻata ʻo ʻene moʻuí mo ʻene ngāué, ʻi he anga ʻo e vakai ʻa hono uaifi ko Folola ʻAmuseni Penisoní. ʻOku ʻuhinga ʻa e ngaahi vahe mo e ngaahi fika ʻo e pēsí he fakamatalá ki he Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: ʻEselā Tafu Penisoni.

“ʻOku ou Fie Mali mo ha Taha Faama”

Naʻe fononga ʻa e tokotaha taʻu 21 ko ʻEselā Tafu Penisoní mei he faama hono fāmilí ʻi Uitenī, ʻAitahō, USA, ki Lōkani ʻi ʻIutā he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1920, ʻa ia naʻá ne hū ai ki he Kolisi Ngoue ʻa ʻIutaá (ʻoku hoko he taimí ni ko e ʻUnivēsiti ʻo e Siteiti ʻo ʻIutaá). ʻI he ʻaho ʻe taha lolotonga ʻene nofo mo hano ngaahi kaungāmeʻa he ʻapiakó, ne kaihaʻasi ʻene tokangá ʻe ha finemui. Naʻá ne manatu kimui ʻo pehē:

“Naʻa mau ʻi ha ngaahi feleoko tatauʻanga huʻakau feʻunga mo e lele mai ʻa ha finemui—matamatalelei mo hoihoifua—ʻi heʻene kiʻi kaá ko ʻene ʻalu ki he faama huʻakaú ke ʻomi ha huʻakau. ʻI he taʻataʻalo atu ʻa e tamaiki tangatá ki aí, naʻe taʻataʻalo mai. Peá u pehē ange, ʻKo hai e taʻahine ko iá?’ Talamai ʻe kinautolu ʻKo Folola ʻAmuseni.’

“Naʻá ku talaange, ʻʻOku mou ʻilo, kuó u toki maʻú ni ha ongo te u mali mo ia.’”

Naʻe oliʻia e ngaahi kaungāmeʻa ʻo ʻEselaá ʻi heʻene leá. Naʻa nau pehē, “ʻOku fuʻu manakoa ia ki ha tamasiʻi faama.” Ko ʻene talí, “ʻOku ʻai ʻe he meʻa ko iá ke toe fakalata ange.”3

Ne malava pē ke fehalaaki lahi e fakakaukau ʻa e ngaahi kaungāmeʻa ʻo ʻEselā kia Folola ʻAmusení. Talu mei hono taʻu hongofulu tupú, mo ʻene fakatokangaʻi ha faʻahinga meʻa makehe ʻi he kakai tangata ʻoku nau ngāueʻi ʻa e kelekelé. ʻI ha ʻaho ʻe taha, naʻe talaange ai ʻe heʻene faʻē ko Pāpulaá ki ai “he ʻikai ke ne lava ʻo maʻu e tuʻunga māʻolunga taha ʻo e ngaahi nāunaú taʻe kau ai ʻa e mali fakasilesitialé, naʻe tali ange ʻe Folola, pea mahalo pē naʻe ʻikai fuʻu fēfē ka naʻe ʻi ai ha ʻilo makehe ai, ʻPea te u loto leva ke mali mo ha tangata masiva he koloá, kae koloaʻia fakalaumālie, koeʻuhí ke ma lava ʻo maʻu fakataha ʻa e meʻa ʻokú ma maʻú.’ Hili haʻane kiʻi fakalongolongo naʻá ne toe pehē, ʻʻOku ou fie mali mo ha tangata ngoue.’”4

Naʻe fetaulaki kimui ʻa Folola mo ʻEselā ʻi he 1920, pea ʻikai fuoloa kuo hoko ʻa ʻena feohi fakakaumeʻá ʻo na teu mali. Naʻe maʻu ʻe Folola ʻia ʻEselā Tafu Penisoni ha talavou kuó ne ʻosi kamata ke tānaki ʻa e ngaahi koloa fakalaumālie naʻá ne mātuʻaki fakamahuʻingaʻí. Pea kuo pau naʻe hangē ko ʻene ʻamanakí, naʻe tupu loloto e ngaahi aka ʻo hono ivi fakalaumālié ʻi he kelekele ʻo e faama hono fāmilí.

Koeʻuhí ke ke lau ʻo kau ki he anga hono tanumaki ʻe he moʻui fakafāmá ʻa e ʻulungaanga ʻo ʻEselā Tafu Penisoní, vakai ki he Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: ʻEselā Tafu Penisoni, peesi 2–4.

Ko e Ngāue Fakataha ke Fakamuʻomuʻa e ʻOtuá

ʻI he kamata pē ke vāofi ange ʻa Folola mo ʻEselaá, ne na fakatokangaʻi te na māvahevahe ʻi ha taʻu ʻe ua. Naʻe maʻu ʻe ʻEselā ha ui ke ngāue ʻi he Misiona Pilitāniá. Naʻá na fiefia mo Folola ʻi hono faingamālie ke ngāué, peá na “talanoa mo Folola fekauʻaki mo ʻena teu malí. Naʻá na fie maʻu ʻena kaumeʻá ke kei hoko atu, ka naʻá ne toe fakatokangaʻi foki ʻa e fie maʻu ke hoko ʻa ʻEselā ko ha faifekau fai mateakí. Naʻá ne pehē, “Kimuʻa peá u mavahé, naʻá ma fakakaukau ke faitohi ange pē ʻa Folola, tuʻo taha pē he māhina.” “Ne ma toe pehē foki ko ʻema fetohiʻakí ʻe nofo pē ʻi he fakaloto lahí, falalá mo ha ngaahi ongoongo. Ko e meʻa pē ia naʻá ma faí.”5

Naʻá na fakahaaʻi ha foʻi moʻoni ʻi heʻena tali e ngāue fakafaifekaú ʻi he founga ko ʻení ʻe iku akoʻi ʻe ʻEselā ki he Kāingalotú ʻi he ngaahi taʻu lahi kimuí: “Ko e taimi ʻoku tau fakamuʻomuʻa ai ʻa e ʻOtuá, ʻe tuʻu ʻa e ngaahi meʻa kehe kotoa pē ʻi honau tuʻunga totonú pe ko ʻenau mavahe mei heʻetau moʻuí. ʻE puleʻi ʻe heʻetau ʻofa ki he ʻEikí ʻa ʻetau talaki ʻetau ʻofá, ngaahi fie maʻu ki hotau taimí, ngaahi meʻa ʻoku tau tulifua ki aí, pea mo e fakahokohoko ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tau mahuʻingaʻia aí”6

Naʻe hanganaki atu ʻa ʻEselā mo Folola ʻi he ofi ki he fakaʻosinga ʻo ʻene ngāue fakafaifekaú ke na toe fesiofaki. Ka naʻe fai ʻe Folola “ha meʻa lahi ange ʻi he ʻamanaki atu pē ke maʻu ha taimi mo iá. Naʻá ne ʻamanaki moʻoni atu—ki hono kahaʻú mo e meʻa te ne malavá. … Naʻe fiefia ʻi he mahino ʻo e fakaʻamu ʻa ʻEselā ke nofo ʻi he faama ʻa e fāmilí ʻi Uitinī ʻi ʻAitahoó. Neongo ia, naʻá ne [Folola]ongoʻi naʻe fie maʻu ke ʻuluaki fakaʻosi ʻa ʻene [ʻEselā] akó.”7 Naʻe kau mo ia ʻi hono fakamuʻomuʻa ʻo e ʻOtuá, ʻi heʻene feinga ke tokoniʻi ia ke fai peheé. Teʻeki ʻosi ha taʻu ʻe taha mei heʻene foki mei heʻene ngāue fakafaifekaú, kuó ne fakaʻohovaleʻi ia ʻaki haʻane talaange ʻe ʻalu mo ia ʻo ngāue fakafaifekau. Koeʻuhí ke ke ʻilo lahi ange ki heʻene filí ni, vakai ki he peesi 10–12.

Koeʻuhí ke ke lau e ngaahi fakamatala ʻo e ngāue fakafaifekau taimi kakato ʻa ʻEselā Tafu Penisoní, vakai ki he peesi 10–12 mo e 121–22 ʻi he tohi lēsoní. Ke ke lau fekauʻaki mo ʻene ngāue ʻi he ʻosi ʻa e Tau Lahi ʻa Māmani hono II ʻi ʻIulope he lolotonga ʻene ngāue fakaʻaposetoló, vakai ki he peesi 18–20, 62–65, 81–83, 305 mo e 307.

Ko ha Foʻi Taiāmoni ʻOku Teʻeki Fakahamolemoleʻi

Naʻe silaʻi ʻa Folola mo ʻEselā ʻi he Temipale Sōlekí ʻi he ʻaho 10 ʻo Sepitema 1926. Neongo e lelei fakanatula mo e lavameʻa ʻa ʻEselā ʻi he akó, “ka naʻe hoko atu ha kakai ʻe niʻihi ke fehuʻia e fakakaukau ʻa Fololá. Naʻe ʻikai mahino kiate kinautolu ʻa e ʻuhinga ʻoku loto ai ha taha lavameʻa, tuʻumālie, mo manakoa ki ha tamasiʻi faama. Ka naʻá ne kei pehē pē naʻe “loto maʻu pē ke mali mo ha taha faama.’ Naʻá ne pehē ko ʻEselaá “naʻe angangofua, fakapotopoto mo toʻa.” Pea naʻá ne pehē, ʻNaʻe ʻofa heʻene ongomātuʻá, pea naʻá ku ʻilo kapau ʻokú ne fakaʻapaʻapaʻi kinaua, te ne fakaʻapaʻapaʻi au.’ Naʻá ne pehē, naʻá ne ʻiloʻi ko ha ʻfoʻi taiāmoni ʻoku teʻeki fakahamolemoleʻi,’ peá ne pehē, ʻTe u fai e meʻa kotoa ʻaki hoku iví ke tokoniʻi ia ke ʻiloa mo ongoʻi ʻene leleí, ʻo ʻikai ʻi he kiʻi koló ni pē ka ke ʻilo ia ʻe he māmaní kotoa.’”8

Naʻe fononga fiefia ʻa Folola ki ha feituʻu pē naʻe fie maʻu ke na ō ki ai ke tokonaki maʻa ʻena fānaú mo tokoni ki he Siasí, hona kakaí, mo hona fonuá koeʻuhí ko e fakakaukau ki he tuʻunga ʻe malava ke aʻusia ʻe hono husepānití. Naʻe fie maʻu ai ia ʻi ha taimi ʻe niʻihi ke ʻi ha moʻui masivesiva ange mei he tuʻunga naʻe anga ki aí, ka naʻá ne tali lelei ʻa e polé.

Hangē ko ʻení, ʻi hona ʻaho malí, “ko e fakafiefia pē ʻe taha naʻe faí … ko ha maʻu meʻatokoni pongipongi maʻá e fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá. Hili e maʻu meʻatokoni pongipongí, ne mavahe leva e ongomeʻa malí ʻi ha kiʻi loli Footi he kalasi T ki ʻĀmesi ʻi ʻAiouā,” ke ako ai ʻa ʻEselā ki he polokalama MA ʻi he saienisi he ʻekonōmika ʻo e ngoué. “ʻI he fonongá, naʻá na faʻa mohe he poʻulí ʻi ha tēniti naʻe tutulu. Ko e taimi naʻá na aʻu ai ki ʻĀmesí, naʻá na nō ha loki nofoʻanga naʻe poloka pē taha mei he ʻapi akó. Naʻe siʻisiʻi ʻa e kiʻi lokí, pea naʻe vahevahe ia ʻe he fāmili Penisoní mo ha fanga mongomonga tokolahi, ka naʻe pehē ʻe ʻEselā, “naʻe ʻikai hano taimi kuo hangē ko e kiʻi fale māfana taha ia ʻe mafakakaukaua ʻe ha taha.’”9

ʻI he fakaʻau ke “mateuteu” ange ʻa ʻEselaá, naʻe fakautuutu ange ʻene ngāue mavahe mei ʻapí. Naʻe iku ʻeni ʻo hoko ko ha fakaleleiʻi ʻanga kia Folola foki. Naʻe faʻa fekuki he taimi ʻe niʻihi ʻi heʻene mavahe mei ʻapí, mo e taʻelatá mo e lotofoʻí. Ka naʻe saiʻia ʻi heʻene hoko ko e uaifi mo e faʻeé, pea naʻá ne fakahaaʻi ʻene houngaʻia ʻi he ngaahi lelei hono husepānití pea mo ʻene moʻui ʻaki e fāmilí. Koeʻuhí ke ke ʻilo lahi ange ki he kamataʻanga ʻo e nofo mali pea mo e tuʻunga fakaemātuʻa ʻa Folola mo ʻEselaá, vakai ki he peesi 15–18.

ʻĪmisi
President Ezra Taft Benson driving a vehicle with his wife Sister Flora Smith Amussen Benson, and their six children riding with him.

Telefoni Liliu Moʻui ʻe Ua

Naʻe maʻu ʻe Folola ha telefoni mei hono husepānití ʻi he ʻaho 27 ʻo Siulai 1943. Naʻe ʻi Soleki Siti ʻi ʻIutā, mo ʻena tamasiʻi ko Lītí, ʻo teuteu ke foki mai mei ha folau fakangāue. Naʻe ʻi hona ʻapi ofi ki Uāsingatoni D.C., meimei maile ʻe 2,000 (km ʻe 3,200) hono mamaʻó. Naʻe telefoni mai, hili ha pō taʻe-mamohe mo lotu lahi mo tangi, ke fakahā ange ne ui ia ʻi he ʻaho kimuʻá ke hoko ko ha mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá.

Naʻe ʻikai fakaʻohovale ʻa e ongoongó kia Folola. Naʻá ne ʻosi “maʻu ha ongoʻi mālohi ʻe hoko ha meʻa lahi ʻi he folau [hono husepānití].”10 Naʻá ne (Folola) fakahaaʻi ʻene falala kia ʻEselaá, pea naʻe hoko ʻene (Folola) ngaahi leá ko e fakafiemālie kiate ia (ʻEselā). Naʻá ne (ʻEselā)fakamatala kimui ange: “Naʻe fakaloto lahi ke talanoa mo ia (Folola). Kuó ne (Folola) fakahaaʻi maʻu pē ha falala lahi ange kiate au (ʻEselā) ʻo laka ange ʻi haʻakú.”11

Neongo naʻe falala ʻa Folola ki hono husepānití, ka naʻá ne ʻiloʻi he ʻikai ke ne lava ʻo fakahoko toko taha pē hono uiuiʻí—naʻá ne fie maʻu tokoni mei hono fāmilí pea mo ha ivi mei he langí. ʻI ha konifelenisi lahi ʻe taha, naʻe fakahaaʻi ai e ʻofa ʻa Folola ki hono husepānití mo e mahino ki ai ʻene falala ki he ʻEikí, ʻi ha kiʻi pōpoaki naʻe fanafana ki ai (vakai ki he peesi 56–57).

Naʻe maʻu ʻe Folola ha toe telefoni liliu moʻui ʻe taha mei hono husepānití ʻi he 24 ʻo Nōvema 1952. Ko e taimi ko ʻení naʻe ʻaʻahi ai ki he feituʻu Uāsingatoni D.C., ka naʻe ʻi honau ʻapí ia ʻi Sōleki Siti. Naʻe toki kole ange ʻa Tuaiti D. ʻAiseniʻaoa, ʻa ia ʻe vavé ni ʻene kamata ngāue ko e palesiteni ʻo e ʻIunaiteti Siteití, kia ʻEletā Penisoni ke hoko ko ʻene sekelitali ʻo e ngoué, ko ha tuʻunga māʻolunga ʻe fie maʻu ai ha feilaulau lahi mo ha līʻoa. Naʻe tali ʻe ʻEletā Penisoni ʻa e tuʻungá, ʻi he ʻosi hano faleʻi ia ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí, Tēvita O. Makei (1873–1970) ke ne fakahoko.

Ko e taimi naʻe talaange ai ʻe ʻEletā Penisoni kia Folola ne ʻoange ʻe he Palesiteni Hoko ko ʻAiseniʻaoá ki ai ʻa e tuʻungá pea kuó ne talí, naʻá ne tali ange, “Naʻá ku ʻiloʻi te ne fai ia. Pea naʻá ku ʻiloʻi te ke tali.” Naʻá ne fakahā ange ʻe faingataʻa ki he fāmilí, ka naʻá ne toe pehē, “ʻOku hangē ko e finangalo ia ʻo e ʻOtuá.”12

ʻĪmisi
President Ezra Taft Benson speaking to men on a porch

Naʻe hoko ʻa ʻEletā Penisoni ko e sekelitali ʻo e ngoué ʻi ha taʻu ʻe valu. Naʻe kātekina ʻe he fāmilí ha ngaahi vahaʻataimi ʻo e vāmamaʻó ʻi he lolotonga ʻo e taimi ko iá, pea naʻe pau ke fehangahangai ʻa ʻEletā Penisoni mo e fakaanga pea mo e fakahekeheke ʻoku hoko ʻi he ngāue mo e kakaí, he lolotonga e taimi ko iá. Naʻe maʻu ʻe he fāmili Penisoní ha ngaahi faingamālie lahi. Hangē ko ʻení, naʻe ʻave ʻe ʻEletā Penisoni ʻi ha meʻa ʻe taha ʻena ongo tamaiki fefine ko Pevalī mo Poní ʻi ha folau uike ʻe fā ʻa ia naʻe feinga ai ke fokotuʻu ha ngaahi vā fefakatauʻaki mo ha fonua kehekehe ʻe 12 (vakai ki he peesi 209–10). Naʻe fakaiku ha fakaafe mei ha taha faiongoongo ki ha faingamālie ngāue fakafaifekau makehe ki he fāmilí (vakai ki he peesi 28–29).

Naʻe hoko ʻa ʻEletā ʻEselā Tafu Penisoni ko e sekelitali ʻo e ngoue ʻa e ʻIunaiteti Siteití ʻi ha taʻu ʻe valu lolotonga iá, naʻe kei hoko pē foki ko ha ʻAposetolo. Koeʻuhí ke ke lau ki he founga ʻo ʻene fakahoko e ngaahi fatongia ko ʻení, vakai ki he peesi 24–30 mo e 55–56.

Ongo Meʻangāue Tuʻunga Tatau ʻi he Toʻukupu ʻo e ʻEikí

Naʻe tomuʻa fakanofo ʻa ʻEselā Tafu Penisoni ki hono uiuiʻí, ʻo tatau mo e Kau Palesiteni kotoa ʻo e Siasí. Ka naʻe ʻikai ke ne mei lava ʻiate ia pē ʻo fakahoko ʻa e tomuʻa fakanofo ko iá pe ngāue ʻaki ha ivi lahi pehē. ʻOku mahino naʻe ʻikai ha taha naʻá ne tokoniʻi lahi ia ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Fololá. Naʻá na ngāue fetākinima ʻi he Siasí pea ʻi hona fāmilí ko ha ongomeʻa ngāue ivi lahi ʻi he toʻukupu ʻo e ʻEikí.

Naʻe ngāue fakataha ʻa Palesiteni mo Sisitā Penisoni ke “ʻunuaki e ngāué ki muʻa ʻi māmani”13 ʻo hangē pē ko ʻena tūʻulutui fakataha ʻi he taimi naʻá na ʻilo ai te ne tokangaʻi ʻa e Siasí. Pea hangē ko ʻene fakaʻamu ʻi heʻene kei taʻu hongofulu tupú, naʻá na maʻu ʻa e meʻa naʻá na fie maʻú—fakataha.14

Naʻe naʻinaʻi ʻa Palesiteni Penisoni mei he tuʻunga malangá ki he Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke nau lōmakiʻi ʻa māmani mo ʻenau moʻuí ʻaki e Tohi ʻa Molomoná (vakai ki he vahe 9–10). Naʻe lau ʻe Folola ki ai he ʻaho kotoa pē ʻa e Tohi ʻa Molomoná, hili ia peá na aleaʻi ʻa e meʻa ne nau laú.15 Naʻe kole ʻa Palesiteni Penisoni ki he Kāingalotú mei he tuʻunga malangá ke nau toutou ngāue mo lotu ʻi he temipalé (vakai, vahe 13). Naʻe ō fakapulipuli pē ʻa Folola mo ʻEselā Penisoni ki he tempalé he pongipongi Falaite kotoa ʻi he taimi naʻá na lava aí.16 Naʻe fakatokanga ʻa Palesiteni Penisoni mei he tuʻunga malangá telia ʻa e angahala ʻo e hīkisiá mo e fakahīkihiki ʻa e māmaní.”17 Ka neongo naʻe lava ʻa Folola ʻo tokoniʻi “ʻa māmani kotoa ke nau ʻiloʻi ia,”18 naʻá na fiemālie, fakataha, fakalongolongo pē ʻi he “ngaahi fakahīkihiki ʻa e langí.”19

ʻĪmisi
Ezra Taft Benson and his wife getting off an airplane.

Naʻe fai ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ha ngaahi malanga ʻe laungeau ʻi heʻene hoko ko e ʻAposetolo mo e Palesiteni ʻo e Siasí. ʻOku faingataʻa ke fakakaukau ki ha taha ʻo e ngaahi malanga ko iá taʻe kau ai e ivi takiekina ʻo e malanga foʻi lea ʻe tolu naʻá ne fai ʻi he ʻaho 11 ʻo Nōvema 1985: “Folola mo Au.”

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Sheri L. Dew, Ezra Taft Benson: A Biography (1987), 479.

  2. Ezra Taft Benson, ʻi he Don L. Searle, “President Ezra Taft Benson Ordained Thirteenth President of the Church,” Ensign, Dec. 1985, 5.

  3. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: ʻEselā Tafu Penisoni(2014), 8–10.

  4. Dew, Ezra Taft Benson, 74–75.

  5. Ngaahi Akonakí: ʻEselā Tafu Penisoni, 10.

  6. Ngaahi Akonakí: ʻEselā Tafu Penisoni, 47.

  7. Ngaahi Akonakí: ʻEselā Tafu Penisoni, 12.

  8. Ngaahi Akonakí: ʻEselā Tafu Penisoni 11, 14.

  9. Ngaahi Akonakí: ʻEselā Tafu Penisoni, 15.

  10. Dew, Ezra Taft Benson, 176.

  11. Ezra Taft Benson, ʻi he Ngaahi Akonakí: ʻEselā Tafu Penisoni, 16.

  12. Flora Amussen Benson, ʻi he Ngaahi Akonakí: ʻEselā Tafu Penisoni, 28.

  13. Ezra Taft Benson, ʻi he Searle, “President Ezra Taft Benson Ordained Thirteenth President of the Church,” 5.

  14. Vakai, Flora Amussen Benson, ʻi he Dew, Ezra Taft Benson, 74–75.

  15. Vakai, Derin Head Rodriguez, “Flora Amussen Benson: Handmaiden of the Lord, Helpmeet of a Prophet, Mother in Zion,” Ensign, Mar. 1987, 20.

  16. Vakai, Dew, Ezra Taft Benson, 511.

  17. Ngaahi Akonakí: ʻEselā Tafu Penisoni, 267.

  18. Ngaahi Akonakí: ʻEselā Tafu Penisoni,14–15.

  19. Ngaahi Akonakí: ʻEselā Tafu Penisoni, 267.