2016
Moihū ʻi he Temipalé: Ko e Founga Mahuʻinga ki hono ʻIloʻi ʻo e ʻOtuá
July 2016


Talafungani ʻo e Ongoongoleleí

Moihū ʻi he Temipalé: Ko e Founga Mahuʻinga ki hono ʻIloʻi ʻo e ʻOtuá

Mei ha lea naʻe fai ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ʻi Fēpueli 1993; ʻoku paaki ʻa e kakato ʻo e fakamatalá ʻi he Temples of the Ancient World, ed. Donald W. Parry (1994).

Te tau lava ʻo ako ʻi he temipalé ke tau moʻui ʻo hangē ko e moʻui ʻa Kalaisi ʻi he māmaní pea mateuteu ai ke moʻui ʻo hangē ko ʻEne moʻui mo e Tamaí.

ʻĪmisi
tijuana-mexico-temple

Photograph of Tijuana Mexico Temple

ʻOku ou manatuʻi lelei pē e taha ʻo ʻeku ngaahi fepōtalanoaʻaki loto vēkeveke mo fakamātoato mo ha tokotaha naʻe hū ʻi he temipale ʻi heʻeku fuofua hoko ko e palesiteni temipalé ʻi he Temipale Sōlekí. Naʻe lau ʻe ha finemui mohu fakakaukau ʻa e ngaahi potufolofola mahuʻinga fekauʻaki mo e ngaahi ngāue ʻo e temipalé ʻi heʻene hoko ko ha fale ʻo e ako mo e fakahinohinó. Naʻe mahino kiate ia ko hono ʻiloʻi ʻo e ʻOtuá mo Kalaisi, “ko e ʻOtua moʻoni pē taha, mo Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻá ke fekaú,” ko e “moʻui taʻengatá” ia (Sione 17:3). Naʻá ne toe ʻiloʻi foki ʻoku tau ako ke ʻiloʻi ʻetau Tamaí pea foki kiate Ia ʻo fakafou ʻia Kalaisi.

Naʻá ku fakamoʻoni kiate ia, ʻoku ou pehē ʻoku fakataumuʻa ʻa e meʻa kotoa pē ʻi he temipalé kia Kalaisi mo ʻetau Tamaí. ʻOku ʻi Heʻene ʻofa fakaleleí mo e mafai kuo foaki maí ʻa e mālohi ʻo e ngaahi ouaú mo e fuakavá—ʻa e mafai ʻo e “Lakanga Fakataulaʻeiki Toputapu ʻi he Lakanga ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá” (T&F 107:3). Ka naʻe teʻeki ke ne fakafehokotaki ʻi hono ʻatamaí mo e lotó ʻa e founga ʻe lava ke hoko ai ʻa e moihū ʻi he temipalé ko ha meʻa mahuʻinga ki hono ʻiloʻi ʻo e ʻEikí. …

Kalaisí, Folofolá, Temipalé, Fāmilí

ʻE lava ke tataki kitautolu ʻe heʻetau ako kia Kalaisí ke tau maʻu ha ʻilo mo ha fakamoʻoni fakatāutaha kiate Ia ʻi he temipalé ʻa ia ko e feituʻu mahuʻinga taha ia ke tau fakahaohaoaʻi mo fakamāʻoniʻoniʻi ai kitautolú ke maʻu e meʻaʻofa mahuʻinga taha ʻo e moʻuí.

ʻE lava ke hoko ʻa e ako mo e moihū ʻi he temipalé ko e akoʻanga ia ʻo e moʻui taʻengata ʻo fakafou ʻia Sīsū Kalaisí. Naʻe fakahoko ʻa e tautapa ko ʻeni ki he ʻEikí ʻi he lotu tāpuakiʻi ʻi Ketilaní: “ʻE Tamai Māʻoniʻoni, fakamolemole ʻo akoʻi ʻa kinautolu kotoa ʻe moihū ʻi heni ki he ngaahi lea ʻo e potó … ;

“Pea ke nau tupu hake ʻi hoʻo ʻafió, ʻo maʻu ʻa hono kakato ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní” (T&F 109:14–15).

ʻOku aʻusia nai ʻeni ʻi he ngaahi kātoangá, mo e ngaahi meʻa angamahení? ʻIo, kapau ʻoku mahino kiate kitautolu ha konga ʻo e taumuʻá, ʻa hono fakataipé, ʻo hangē ko hono fakamahino kia ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he kamataʻanga ʻo e moʻui fakamatelié. Ka ʻoku tau ako ʻi he kakano ʻo e pōpoakí, ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fakalakalaka taʻengatá pea mo e moʻui taʻengatá. ʻOku tau fakahoko ʻa e ngaahi fuakava mo e ʻEikí ʻo fakatefito ʻi ha ngaahi tefitoʻi moʻoni mahinongofua ʻe niʻihi. Manatuʻi ʻa e lea ʻa Paula ki he kakai Lomá ʻoku fakaleleiʻi kitautolu ki he ʻOtuá ʻe he pekia ʻa Kalaisí, pea fakamoʻui kitautolu“ʻi heʻene moʻuí” (Loma 5:10). Kiate au, ʻoku pehē mai heni ʻoku tataki kitautolu ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo ʻEne moʻui māʻoniʻoní ki he fakamoʻui kakato ko ia ʻoku ʻiloa ko e hakeakiʻí—ʻa e ʻofá, akó, ngāue tokoní, tupulakí, mohu founga ʻi he moʻuí ʻo tuʻunga faka-ʻOtua fakataha mo kinautolu ʻoku tau ʻofa aí mo e Tamaí mo e ʻAló. Te tau lava ʻo ako ʻi he temipalé ke tau moʻui ʻo hangē ko e moʻui ʻa Kalaisi ʻi he māmaní pea hangē ko ʻEne moʻui mo e Tamaí.

Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Mahuʻinga ʻo e Moʻui ʻa Kalaisí

Ko e hā e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ko ia ʻi Heʻene moʻuí ʻoku akoʻi ʻi he temipalé pea toe fekauʻaki mo e ngaahi fuakava ʻoku tau fakahoko mo e ʻEikí? …

Naʻá Ne ʻofa ʻi ha founga mahalo ko Ia pē mo e Tamaí ʻoku mahino lelei ki aí. Ka ʻoku tau ʻi hení ke ako ia, ke ako ke tau ʻofa feʻunga ke foaki. Kuo fakatātaaʻi ʻi he malaʻe taú mo e ngaahi falemahakí pea mo e ngaahi tūkunga loto-toʻa ʻo e ʻofa taʻesiokita ki ha mātuʻa pe fānaú, ʻoku ʻi ai ha kakai kuo nau ako ke ʻofa moʻoni pea feilaulau ʻi Heʻene foungá.

ʻĪmisi
Christ-with-the-woman-at-the-well

Tuʻu Hake, ʻo ʻAʻeva fai ʻe Harry Anderson

ʻI heʻetau fili pea muimui ki ha founga ʻo e foakí, ʻofá, tokangá, loto tō mo e angaʻofá, ʻoku mahino ai kiate kitautolu ʻoku ʻikai ko ha konga ʻeni ke fili ki ai ʻi he ongoongoleleí; ka ko hono uhó ia. ʻOku ʻamanekina meiate kitautolu ke tau moʻui taau mo ʻulungaanga fakaʻapaʻapa, taʻesiokita, ʻulungaanga lelei, mo fili fakalelei. Ka ko e meʻa ʻoku mahuʻinga tahá ko e faʻahinga kakai fēfē kitautolu, pea ko e hā ʻoku tau loto-fiemālie ke foakí. … ʻOku tau fai ʻa e fili ko ʻení ʻi he ʻaho mo e houa kotoa pē ʻi heʻetau ako mo tali ʻa e fakahinohino ʻa e ʻEikí.

Naʻe ʻi ai e meʻa naʻe hoko ki he kau ākonga ne toé ʻi he taimi naʻe tataki ai ʻe Pita kinautolu hili e Tutukí, Toetuʻú, mo e Hāʻele Hake ʻa e Fakamoʻuí, ʻa ia naʻá ne liʻaki ai Ia ʻi heʻene loto kulukiá. Naʻe hoko ʻa e Penitekosí—ʻa e hifo mai ʻo e Laumālié—pea naʻe tuʻu mālohi ʻa kinautolu naʻe veiveiua ʻenau fakamoʻoní pea mau fakmoʻoní ʻOku hā ʻa e talanoá ʻi he vahe 1 ki he 5 ʻo e tohi Ngāué. ʻOku ʻi ai ʻa e ola fakaofo ʻi he ngaahi veesi fakaʻosi ʻo e vahe 5. Naʻe tuʻu vahaʻa ʻa Kamelieli mo ʻene kau kaungāngāué koeʻuhí ke ʻoange ha toe faingamālie maʻá e kau ākongá. Ko ia naʻe toe fakatokanga kiate kinautolu ke taʻofi ʻenau akoʻi mo e malanga ʻaki ʻa Kalaisí, ne toe tā ʻa kinautolu pea toki tukuange. ʻOku pehē he lekōtí naʻa nau mavahe fiefia mei he feituʻú ʻi hono ʻiloʻi naʻa nau taau ke mamahi maʻa Kalaisí. Hili iá, “naʻe ʻikai tuku ʻenau ako mo ʻenau malanga ʻaki ʻa Sīsū Kalaisí, ʻi he ʻaho kotoa pē ʻi he falelotu lahí, pea mo e fale kotoa pē” (Ngāue 5:42).

Ko e meʻa tatau pē ʻoku totonu ke hoko kiate kitautolu ʻi heʻetau mavahe mei he temipalé ʻi he laumālie ʻo e 3 Nīfai 17:3: “Ko ia, mou foki atu ki homou ngaahi ʻapí, pea fakalaulauloto ki he ngaahi meʻa ʻa ia kuó u leaʻakí, pea kole ki he Tamaí, ʻi hoku hingoá, koeʻuhi ke mahino kiate kimoutolu, pea teuteu homou ʻatamaí ki he ʻapongipongí, pea te u toe haʻu kiate kimoutolu.”

Ko e Mālohi Fakahaohaoa ʻo e Moihū ʻi he Temipalé

ʻE lava ke fakatupu ʻe ha laumālie fakahaohaoa ʻa ia kuó ne feangainga ʻi ha founga makehe mo e hala naʻe foua mo fakamahino ʻe he ʻEikí—pea ʻofa kiate Iá—ke hoko ko ha kakai foʻou, ke tau moʻui ʻaki ʻa e ʻofá mo e ʻofa fakatokouá, ʻo poupouʻi e finangalo ʻo e ʻEikí, ngāue tokoni, fevahevaheʻaki, feʻofaʻaki, mateakiʻi e tuʻunga moʻui ʻoku leleí, mo fuofua fekumi ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

ʻOku fie maʻu ke tau fakahaohaoaʻi ʻetau moʻui fakafāmilí pea ngaohi hotau ʻapí ke hoko ko ha feituʻu ʻoku tau “akoʻi mo malangaʻi” fakaʻaho ai ʻa Sīsū Kalaisi pea muimui maʻu pē kiate Ia. ʻOku totonu ke fakatefito hotau ʻapí, fāmilí, mo ʻetau moʻui fakafoʻituituí ʻi he akó mo e ngāue taʻesiokitá. ʻI he ngaahi lea ʻa Lūfasi Sōnasí, “Naʻe ʻikai ʻuhinga e Kāingalotú ia ke nau fotu maʻu pē ʻo hangē ha ʻāngeló pea ke langaki ʻa e loto-ʻapasiá. ʻOku hoko kinautolu ko e uho ʻo e māmá mo e mālohí. Ko e tokotaha māʻoniʻoni moʻoní ko ha faʻē lelei, ko ha kaungāʻapi lelei, ko ha mālohi langaki moʻui lelei ʻi he sōsaietí, ʻoku ʻalaha pea ko ha tāpuaki. Ko e tokotaha māʻoniʻoni moʻoní ko ha Kalisitiane ʻoku longomoʻui ke fakahaaʻi ʻi ha ngaahi feituʻu pau e tōʻonga moʻui ʻoku fakahoko ʻi he langí.”1

Fakakaukau ki he meʻa ʻoku ou pehē ko ha kī mahino mo mālohi ki he ʻuhinga ʻo e temipalé mo e moihū ʻi he temipalé. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he 1836 ʻa e lotu fakatapui ʻo e Temipale Ketilaní. Naʻe hoko e lotú ko e vahe 109 ia ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. ʻE lava ʻe ha taha ʻoku holi fakamātoato ke mahino kiate ia ʻa e ʻuhinga tefito ʻo e temipalé ʻo toutou lau fakalelei ia, kae tautautefito ki he ʻuluaki veesi fakalaumālie ʻe uofulu mā faá. ʻOku ʻuhingamālie ʻa e fakamatala ʻi he veesi 5 pea ʻoku taau ke faʻa fakakaukau ki ai: “He ʻokú ke ʻafioʻi kuo mau fai ʻa e ngāué ni ʻi he fuʻu faingataʻa lahi; pea ʻi heʻemau masivá kuo mau foaki mei heʻemau koloá ke langa ha fale ki ho huafá, koeʻuhí ke maʻu ha potu ʻe he Foha ʻo e Tangatá ke fakahā ai ia ki hono kakaí” (T&F 109:5; toki tānaki ʻa e fakamamafá).

ʻOkú Ne fakahaaʻi fēfē Ia ki Hono kakaí ʻi he temipalé?

ʻOku ou tui, ʻokú Ne fakahā ʻi he fakaʻeiʻeiki mo e takiekina ke tui ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e temipalé, ngaahi ouaú, mo e ngaahi fuakavá, ʻo fakafou ʻi he moihū ʻi he temipalé—ʻoku makatuʻunga ʻi he laumālie ʻo e fakahaá mo e ngaahi tāpuaki kehe ʻo e Laumālié ʻoku foaki maʻanautolu ʻoku feongoongoi ʻenau fakakaukaú mo honau lotó, pea ʻoku faʻa kātaki mo loto vēkeveke ke ako mo moʻui ʻo hangē ko Kalaisí (vakai, 3 Nīfai 27:21, 27).

ʻE lava ke feʻunga pē ha sīpinga ʻe taha ki hono fakatātaaʻi e mālohi fakalaumālie ʻoku hoko mai kiate kinautolu ʻoku vilitaki ʻi hono fai e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi he temipalé. Ne u hengihengia ki he temipalé ʻi he laine ʻo e 4.30 a.m., mo ha loto fakafetaʻi koeʻuhí kuó u lavaʻi e fononga faingataʻa mai mei homau ʻapí ʻi he matolu ʻa e sinoú. Ne u fakatokangaʻi hoku kaungāmeʻa matuʻotuʻa ne u tanganeʻia aí, naʻá ne tangutu toko taha pē ʻi ha loki ʻo falala ki hono tokotokó mo fakakaukauloto. Naʻá ne tui e teunga ngāue fakatemipale hinehiná, ʻo hangē pē ko aú. Ne u talitali fiefia ia mo fehuʻia pe ko e hā ʻoku haʻu pongipongia ai ki he temipalé.

Naʻá ne pehē mai, “ʻE Palesiteni Hengi, ʻokú ke ʻosi ʻiloʻi pē ʻuhinga ʻoku ou ʻi heni aí. ʻOku ou fai ouau heni ke fakakakato ʻeku ngāué.”

Ne u pehē ange, “ʻOku ou ʻilo ia ʻe au, ka ʻoku ou fifili pe naʻá ke aʻu fēfē mai ki heni ʻi he matangi sinoú. Naʻá ku toki fanongo pē ʻi he letioó ʻoku ʻaaʻi tāpuni ʻa e fefonongaʻaki ʻi he Teleʻa Paʻalé.”

Naʻá ne fakahua mai, “ʻOku mālohi pē ʻeku meʻalelé ʻe lava pē ia ʻo kaka ʻi he funga ʻakaú.”

Ne u pehē ange, “ʻOku pehē pē mo au, ka ne ʻikai ia he ʻikai ke u aʻu mai ki heni, ka ʻoku ʻikai ke fuʻu mamaʻo homau ʻapí mei heni.”

Ne u fehuʻi ange leva pe naʻe hū fēfē mai ʻi he ʻā naʻe tala he ongoongó naʻe ʻaaʻi ʻaki e teleʻá. Naʻe angamaheni ʻene talí mo ha tangata faʻa ka ko ha palesiteni siteiki, ʻa ia naʻá ma fuofua fetaulakí kimuʻa ʻi he ngaahi fakataha ʻo e konifelenisi fakasiteikí ʻi heʻene heka heʻene hōsí ko ha tangata moʻui lelei mo sino kaukaua. Kuo holo ʻaupito ia he taimí ni he kuó ne motuʻa pea koeʻuhí ko e langa huí ʻe vave ai ha mole ʻene moʻuí. ʻOkú ne faingataʻaʻia ʻi he taimi ʻoku felueʻaki holo aí. Naʻá ne tali mai ʻi he pongipongi ko iá, “ʻE Palesiteni Hengi, ko e tokolahi ʻo e kau polisi hala ko ená kuó u ʻiloʻi kinautolu talu mei honau fāʻeleʻí. ʻOku nau ʻosi ʻiloʻi pē kuo pau ke u hū mai he ka ʻikai te u feinga au ke hala loto ʻapi! ʻOku nau toe ʻiloʻi foki ʻeku lolí mo ʻeku taukeí, ko ʻenau ʻunuakiʻi pē ʻenau ʻaá ʻo ka fie maʻu.”

Naʻá ne ʻi ai, ʻi he faivelenga mo e mateaki, ʻi he houa ko ia ʻo e pongipongí ke fakahoko ʻene ngāue toputapú. Ko e niʻihi fakafoʻituitui peheé ʻa ia ʻoku nau tui pehē mo mateaki ʻoku tokoni ʻa e temipalé ki he fakatupulakí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Rufus Jones Speaks to Our Time (1961), 199.