Konifelenisi Lahi
Taha Honau Lotó ʻi he Māʻoniʻoni mo e Uouangataha
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2020


Taha Honau Lotó ʻi he Māʻoniʻoni mo e Uouangataha

ʻI he vahaʻataimi mahuʻinga ko ʻeni ʻo e taʻu ʻe 200 ʻi he hisitōlia ʻo hotau Siasí, tau fakatukupaaʻi muʻa kitautolu ke tau moʻui angamāʻoniʻoni pea uouangataha lahi ange ʻi ha toe taimi kimuʻa.

ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e angamāʻoniʻoní mo e uouangatahá. 1 ʻI he taimi ʻoku ʻofa ai ʻa e kakaí ki he ʻOtuá ʻaki honau lotó kotoa pea feinga ʻi he angatonu ke hangē ko Iá, ʻe siʻisiʻi leva ʻa e fetāʻakí mo e fakakikihi ʻi he sōsaietí. ʻOku lahi ange leva ʻa e uouangatahá. ʻOku ou saiʻia he talanoa moʻoni ʻoku hā ai ʻa e meʻá ni.

Naʻe tokoni mo maluʻi ʻe Seniale Tōmasi L. Keini, ko ha talavou ne ʻikai kau ki hotau siasí, ʻa e Kāingalotú ʻi hono fiemaʻu ke nau hola ko ia ki Nāvuú. Naʻá ne hoko ko ha taukapo maʻá e Siasí ʻi ha ngaahi taʻu lahi. 2

ʻI he 1872, ne fononga ai ʻa Seniale Keini, mo hono uaifi mohu talēniti ko ʻElisapeti Uti Keiní, mo hona ongo fohá mei honau ʻapi ʻi Penisilivēniá ki Sōleki Siti. Naʻa nau ʻalu fakataha mo Pilikihami ʻIongi mo hono kaungā fonongá ʻi ha hala ʻi he fakatongá ki Seni Siaosi, ʻIutā. Naʻe momou ʻa ʻElisapeti ʻo kau ki he houʻeiki fafiné ʻi he ʻamanaki ko ia ki heʻene fuofua ʻaʻahi ki ʻIutaá. Ka naʻá ne ʻohovale ʻi he ngaahi meʻa naʻá ne ako mei aí. Hangē ko ʻení, naʻá ne ʻiloʻi ʻoku ʻatā ha faʻahinga ngāue pē ʻi ʻIutā ki ha fefine ʻe lava ke maʻu ai haʻane moʻui. 3 Naʻá ne toe ʻilo foki ne angalelei mo loto-mahino ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí fekauʻaki mo e Kakai Totonu ʻo ʻAmeliká. 4

Lolotonga ʻa e fonongá naʻa nau nofo ʻi he ʻapi ʻo Tōmasi R. mo Matelita Lopisoni Kingí 5 ʻi Filamoa.

Ne tohi ʻe ʻElisapeti ʻo pehē ne lolotonga hono teuteuʻi ʻe Matelita ha meʻatokoni maʻa Palesiteni ʻIongi mo hono kaungā fonongá, ne hū mai ha kau ʻInitia ʻAmelika ʻe toko nima ki he lokí. Neongo naʻe ʻikai ke fakaafeʻi kinautolu, ka naʻe mahino pē naʻa nau fakatetuʻa mai ke kau he maʻu meʻatokoní. Ne lea atu ʻa Sisitā Kingi kiate kinautolu “ʻi heʻenau lea fakafonuá.” Naʻa nau tangutu hifo mo honau sipi kafú mo e fofonga fiefia. Naʻe ʻeke ange ʻe ʻElisapeti ki ha taha ʻo e fānau ʻa Kingí, “Ko e hā ʻa e meʻa ne tala ʻe hoʻomou faʻeé ki he kau tangatá?

Naʻe tali ange ʻe he foha ʻo Matelitá ʻo pehē, “Naʻá ne talaange, ‘Naʻe ʻuluaki haʻu ʻa e kau ʻaʻahi ko ʻení, pea naʻe feʻunga pē ʻa e meʻa naʻá ku teuteú maʻanautolu; ka ko hoʻomou meʻatokoní ʻoku lolotonga tuʻu he afí he taimí ni, pea te u toki ui atu ʻi he taimi ʻe maau aí.”

Naʻe ʻeke ange ʻe ʻElisapeti, “ʻOkú ke pehē nai te ne fai ia, pe te ne toki ʻoange pē ʻa e toenga meʻakai ʻi peitó?” 6

Naʻe tali ange ʻe he foha ʻo Matelitá, “ʻE fai pē ʻe he fineʻeikí ʻa e meʻa tatau ʻokú ne fai maʻaú ʻo fakaʻatā ʻene tēpilé ke nau maʻu meʻatokoni ai.”

Pea naʻá ne fai ia, pea “naʻa nau kai ʻi he anga fakaʻapaʻapa.” Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻElisapeti naʻe mahiki peseti ʻe 100 ʻa e fakakaukau ʻa e tokotaha talitali kakai lelei moʻoni ko ʻení. 7 ʻOku tupulaki ʻa e uouangatahá ʻi he taimi ʻoku tauhi ai ʻa e kakaí ʻaki ʻa e ngeia mo e fakaʻapaʻapa neongo ʻoku kehekehe honau ʻulungāngá.

ʻI heʻemau hoko ko e kau takí, ʻoku ʻikai ke mau tui naʻe haohaoa ʻa e ngaahi vā fetuʻutaki kotoa pē ʻi he kuohilí, pea faka-Kalaisi ʻa e ʻulungaanga kotoa pē, pe angatonu ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni kotoa pē. Neongo ia, ka ʻoku akoʻi mai ʻe heʻetau tui fakalotú ko e fānau kotoa kitautolu ʻa ʻetau Tamai ʻi Hēvaní, pea ʻoku tau hū kiate Ia mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia ko hotau Fakamoʻuí. Ko ʻemau fakaʻamú ke taha pē ʻa hotau lotó mo e ʻatamaí ʻi he angamāʻoniʻoni mo e uouangataha, pea te tau taha leva mo Kinaua. 8

ʻOku lahi ʻa e ngaahi ʻuhinga ki he foʻi lea angamāʻoniʻoní ka ʻoku kau moʻoni ki ai ʻa hono moʻui ʻaki ʻo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. 9 ʻOkú ne fakafeʻungaʻi kitautolu ki he ngaahi ouau toputapu ʻoku nau fokotuʻu ʻa e hala ʻo e fuakavá pea tāpuekina kitautolu ke maʻu ʻa e Laumālié ke Ne tataki ʻetau moʻuí. 10

ʻOku ʻikai ke fakafalala ʻa e angamāʻoniʻoní ia ʻi haʻatau maʻu ʻa e tāpuaki kotoa pē ʻi heʻetau moʻui ʻi he taimi ní. Mahalo pē he ʻikai ke tau mali pe tāpuekina ʻaki ha fānau pe maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku fakaʻamua he taimi ní. Ka kuo talaʻofa mai ʻe he ʻEikí ko kinautolu ʻoku angamāʻoniʻoni mo faivelengá te nau “nofo mo e ʻOtuá ʻi he tuʻunga fiefia ʻoku ʻikai hano ngataʻanga.” 11

ʻOku lahi foki mo e ngaahi ʻuhinga ki he foʻi lea Uouangatahá, ka ko e lelei tahá ʻene fakamahinoʻi ʻa e ongo fekau lalahi ke ʻofa ki he ʻOtuá pea ʻofa ki hotau kāingá. 12 ʻOkú ne fakaʻuhingaʻi ʻa e kakai ʻo Saioné ʻoku “taha honau lotó ʻi he uouangataha.” 13

Ko e kakano ʻo ʻeku pōpoakí ko e fehangahangai mo e ngaahi lēsoni mei he folofola toputapú.

Kuo ʻosi ʻeni ha taʻu ʻe 200 mei he fuofua hā mai ʻa e Tamaí mo Hono ʻAló ʻo kamataʻi ʻa hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he 1820. ʻOku kau ʻi he fakamatala ʻi he 4 Nīfai ʻi he Tohi ʻa Molomoná ha vahaʻataimi tatau ʻo ha taʻu ʻe 200 hili ʻa e hā ʻa e Fakamoʻuí ʻo fokotuʻu ʻa Hono Siasí ʻi ʻAmelika motuʻá.

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he lekooti fakahisitōlia ʻoku tau lau ʻi he 4 Nīfaí ha kakai naʻe ʻikai ke ʻi ai ha femehekaʻaki, fetēleni, maveuveu, loi, fakapō, pe ko ha faʻahinga holi kovi ʻe taha. Koeʻuhí ko e angamāʻoniʻoni ko ʻení, naʻe fakamatalaʻi ai ʻe he lekōtí ʻo pehē, “ko e moʻoni ʻoku ʻikai lava ke ʻi ai ha kakai ʻoku lahi hake ʻenau fiefiá ʻi he kakai kotoa pē kuo fakatupu ʻe he toʻukupu ʻo e ʻOtuá.” 14

ʻOku fakamatala ʻa e 4 Nīfaí ki he uouangatahá ʻo pehē, “Naʻe ʻikai ha fekeʻikeʻi ʻi he fonuá, koeʻuhí ko e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻa ia naʻe ʻi he loto ʻo e kakaí.” 15

Ka ko e meʻapangó, naʻe toe fakamatalaʻi ʻe he 4 Nīfaí ha fuʻu liliu lahi naʻe kamata ia ʻi he “taʻu hono uangeau mā tahá,” 16 ʻi he hanga ʻe he faiangahalá mo e māvahevahé ʻo fakaʻauha ʻa e angamāʻoniʻoní mo e uouangatahá. Ko e fuʻu angahala lahi ne hokó naʻe fuʻu fakalilifu ia naʻe iku ai ʻo tangilāulau ʻa e palōfita maʻongoʻonga ko Molomoná ki hono foha ko Molonaí:

“Kae ʻoiauē ʻe hoku foha, ʻoku lava fēfē ha kakai hangē ko ʻení, ʻa ia ʻoku nau fiefia ki he fuʻu fakalielia pehē—

“Te ta lava ʻo ʻamanaki fēfē ʻe taʻofi ʻe he ʻOtuá ʻa hono toʻukupú mei hono tauteaʻi kitautolú?” 17

Neongo ʻoku tau moʻui ʻi ha taimi makehe ʻi he kuonga fakakosipeli ko ʻení, ka ʻoku teʻeki ke tāpuekina ‘a e māmaní ia ʻaki ʻa e māʻoniʻoni mo e uouangataha ʻoku fakamatalaʻi ʻi he 4 Nīfaí. Ko e moʻoni ʻoku tau moʻui ʻi ha taimi ʻoku fuʻu mālohi ai ʻa e ngaahi ʻā vahevahé. Neongo iá, ka kuo tukupā ʻa e lauimiliona kuo nau tali ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ke fakatou maʻu ʻa e angamāʻoniʻoní mo e uouangatahá. ʻOku mahino kiate kitautolu kotoa te tau lava ʻo failelei ange,pea ko ʻetau tukupā ia ki he ʻaho ní. ʻE lava ke tau hoko ko ha mālohi lahi ke langaki hake mo tāpuekina kotoa ʻa e sōsaietí. ʻI he vahaʻataimi mahuʻinga ko ʻeni ʻo e taʻu ʻe 200 ʻi he hisitōlia ʻo hotau Siasí, tau fakatukupaaʻi muʻa kitautolu ko e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo e ʻEikí ke tau moʻui angamāʻoniʻoni pea uouangataha lahi ange ʻi ha toe taimi kimuʻa. Kuo kole mai ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ke tau “fakahaaʻi ha ʻulungaanga lelei lahi ange, fekoekoeʻi fakahaʻa mo fakamatakali mo e fefakaʻapaʻapaʻaki.” 18 ʻOku ʻuhinga ʻeni ki he feʻofaʻaki ki he taha kotoa mo e ʻOtuá pea tali lelei ʻa e taha kotoa ko ha kāinga mo e kakai moʻoni ʻo Saione.

ʻE lava ke tau hoko ko ha maʻuʻanga ivi ʻo e uouangatahá pea fiefia ʻi he ngaahi faikehekehé koeʻuhí ko ʻetau tokāteliné ʻoku kau mai ʻa e taha kotoa pē. ʻOku ʻikai ke fehangahangai ʻa e uouangatahá mo e faikehekehé. ʻE lava ke tau maʻu ha uouangataha lahi ange ʻi heʻetau fakatupulaki ha ʻātakai ʻo e kau maí pea fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ngaahi faikehekehé. Lolotonga ʻa e vahaʻataimi ʻo ʻeku fua fatongia ʻi he kau palesitenisī ʻo e Siteiki Seni Felenisisikou Kalefōniá, naʻe ʻi ai homau kāingalotu naʻe lea faka-Sipeini-, faka-Tonga-, faka-Haʻamoa-, faka-Takaloka-, mo faka-Manitalini. Naʻe kau ki homau ngaahi uooti lea faka-Pilitāniá ha kakai mei ha ngaahi puipuituʻa fakamatakali mo fakafonua tokolahi. Naʻe ʻi ai ʻa e ʻofá, angamāʻoniʻoní, mo e uouangatahá.

ʻOku fili ʻa e ngaahi uōtí mo e ngaahi kolo ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní mei he tuʻunga fakasiokālafí pe lea fakafonuá, 19 kae ʻikai ko e matakalí pe angafakafonuá. ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi ʻa e tuʻunga fakamatakalí ʻi he ngaahi lekooti memipasipí.

ʻI he kuonga kimuʻa ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ko e taʻu nai ʻe 550 kimuʻa pea ʻaloʻi ʻa Kalaisí, ʻoku akoʻi mai kiate kitautolu ʻa e fekau mahuʻinga fekauʻaki mo e vā fetuʻutaki ʻo e fānau ʻa e Tamai ʻi Hēvaní. ʻOku fie maʻu kotoa ke nau tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí, pea ʻoku fakaafeʻi ʻa kinautolu kotoa pē ke nau maʻu ʻi he angalelei ʻa e ʻEikí; “pea ʻoku ʻikai te ne taʻofi ha tokotaha ʻoku haʻu kiate ia, pe ko ha ʻuliʻuli pe hinehina, pe ko ha pōpula pe tauʻatāina, pe ko ha tangata pe fefine; pea ʻokú ne manatuʻi ʻa e kau hītení; pea ʻoku tatau ʻa e kakai fulipē ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, ʻa e Siú mo e Senitailé fakatouʻosi.” 20

Naʻe toutou tala ʻe he ngāue mo e pōpoaki ʻa e Fakamoʻuí ko e matakali mo e lanu kotoa pē ko e fānau kinautolu ʻa e ʻOtuá. Ko e kāinga kotoa pē kitautolu. ʻOku tau tui ʻi heʻetau tokāteliné ko e fonua ko ia ne hoko ai hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ʻa ia ko e ʻIunaiteti Siteití, naʻe tohi ʻa e Konisitūtone ko ia ʻo e U.S. 21 mo e ngaahi fakamatala fakapepa fekauʻaki mo iá, 22 ʻe ha kau tangata naʻe ʻikai ke nau haohaoa, ka naʻe ueʻi kinautolu ʻe he ʻOtuá ke tāpuekina ʻa e kakai kotoa pē. ʻOku tau lau ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ko e ngaahi fakamatala fakapepa ko ʻení naʻe “fokotuʻu, pea ʻoku totonu ke tauhi maʻu ia koeʻuhí ko e ngaahi totonu mo e maluʻi ʻo e kakano kotoa pē, ʻo fakatatau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni totonu mo māʻoniʻoní.” 23 Ko e ongo tefitoʻi moʻoni ʻi hení ko e tauʻatāina ke filí mo hono ʻekeʻi mei he tangata kotoa pē ʻa ʻene ngaahi angahala ʻaʻaná. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí:

“Ko ia, ʻoku ʻikai totonu ke pōpula ha tangata ki ha tokotaha kehe.

“Pea ko hono ʻuhinga ʻeni kuó u fokotuʻu ai ʻa e Konisitūtone ʻo e fonua ko ʻení, ʻi he nima ʻo e kau tangata poto ʻa ia naʻá ku fokotuʻu hake ki he taumuʻa pē ko ʻení, mo huhuʻi ʻa e fonuá ʻi he lilingi ʻo e toto.” 24

Naʻe maʻu ʻa e fakahā ko ʻení ʻi he 1833 ʻi he taimi naʻe faingataʻaʻia ai ʻa e Kāingalotú ʻi Mīsuli ʻi hono fakatangaʻi lahi kinautolú. ʻOku fakamatala ʻe he konga ʻo e talamuʻaki ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá vahe 101 ʻo pehē: “Kuo hanga ʻe he kau fakamoveuveú ʻo tuli kinautolu mei honau ngaahi ʻapí ʻi he Vahefonua Siakisoní. … Naʻe lahi ʻa e ngaahi fakamanamana ke tāmateʻi ʻa e [kāingalotu] ʻe niʻihi ʻo e Siasí.” 25

Ko ha taimi faingataʻa ʻeni ʻi he ngaahi founga kehekehe. Naʻe lau ʻe ha kau Mīsuli tokolahi ko e Kakai Totonu ʻo ʻAmeliká (kau ʻInitia kulá) ko ha fili maʻu ai pē ʻo kinautolu pea nau loto ke tuli mei he fonuá. ʻIkai ngata aí, ko e tokolahi ʻo e kau Mīsulí ne ʻi ai haʻanau kau pōpula pea ne nau ongoʻi manavasiʻi koeʻuhí ko kinautolu ne nau fakafepakiʻi ʻa e nofo pōpulá.

Ko hono ʻai ʻe tahá, naʻe fakaʻapaʻapaʻi ʻe heʻetau tokāteliné ʻa e Kakai Totonu ʻo ʻAmeliká (kau ʻInitia kulá) mo ʻetau fakaʻamu ke akoʻi kiate kinautolu ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Fakatatau ki he tuʻunga ʻo e pōpulá, ʻoku fakamahino heʻetau folofolá, ʻoku ʻikai totonu ke pōpula ha tangata ki ha taha kehe. 26

Naʻe faifai pea tuli fakamālohiʻi ʻa e Kāingalotú mei Mīsuli 27 pea nau hiki mei ai ki he Hihifó. 28 Naʻe tuʻumālie ʻa e Kāingalotú pea naʻa nau maʻu ʻa e nonga ʻoku haʻu fakataha mo e anga māʻoniʻoní, uouangatahá, pea mo hono moʻui ʻaki ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻOku ou fiefia ʻi he Lotu Hūfia ʻa e Fakamoʻuí naʻe hiki ʻi he Kosipeli ʻa Sioné. Naʻe fakahā ʻe he Fakamoʻuí ʻa hono fekauʻi mai Ia ʻe he Tamaí pea ko Ia ko e Fakamoʻuí kuó Ne fakakakato ʻa e ngāue naʻe fekauʻi mai Ia ke fakahokó. Naʻá Ne lotua leva ʻa ʻEne kau ākongá pea mo kinautolu naʻe tui kia Kalaisí: “Koeʻuhí ke taha pē ʻa kinautolu kotoa pē; ʻo hangē ʻokú ke ʻiate aú, ʻe Tamai, mo au ʻiate koé, koeʻuhí ke nau taha pē foki ʻiate kitaua.” 29 Ko e uouangatahá ʻa e meʻa naʻe lotua ʻe Kalaisi kimuʻa pea lavakiʻi mo Tutuki Iá.

ʻI he ʻuluaki taʻu hili hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ʻoku lekooti ʻi he vahe 38 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻa e folofola ʻa e ʻEikí kau ki he ngaahi taú mo e angahalá peá Ne folofola, “ʻOku ou pehē kiate kimoutolu, ke mou taha pē; pea kapau ʻoku ʻikai te mou taha, ʻoku ʻikai ʻaʻaku ʻa kimoutolu.” 30

Ko e tukufakaholo hotau Siasí ʻoku maʻu ia mei he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Ko e Tohi ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ki he kakai Lomáʻoku loloto ʻaupito. 31 Naʻe kau ʻa e kau Siú mo e kau Senitailé ki he fuofua Siasi ʻi Lomá. Naʻe maʻu ʻe he kau Siu ko ʻeni ʻi he kuonga muʻá ha tukufakaholo faka-Siu pea naʻa “nau tauʻatāina, pea kamata ke nau tupu ʻo tokolahi mo tuʻumālie.” 32

Naʻe ʻi ai ʻa e tukufakaholo ia ʻa e kau Senitaile ʻi Lomá mo ha ivi tākiekina mahuʻinga mo fakaʻofoʻofa, ʻa ia naʻe mahino lelei ki he ʻAposetolo ko Paulá koeʻuhí ko ʻene ngaahi aʻusia ʻi ʻAtenisi mo Kolinitoó.

Naʻe fokotuʻu ʻe Paula ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi ha founga mahinongofua. Naʻá ne tohi ʻa e ngaahi konga ʻoku felāveʻi ai ʻa e tukufakaholo ʻa e Siú mo e Senitailé fakatouʻosi 33 ʻa ia ʻoku fepaki mo e ongoongolelei moʻoni ʻo Sīsū Kalaisí. Naʻá ne kole ki he taha kotoa ke tukuange atu ʻa e ngaahi tukufakaholo ʻoku nau fakafeʻatungiaʻi ʻenau tuí mo e tukufakaholo ʻoku ʻikai ke fenāpasi mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Naʻe enginaki ʻe Paula ki he kau Siú mo e kau Senitailé ke nau tauhi ʻa e ngaahi fekaú, pea feʻofaʻaki, pea ko e angamāʻoniʻoní ʻoku iku ia ki he fakamoʻuí. 34

Ko e tukufakaholo ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻoku ʻikai ko ha tukufakaholo faka-Siu pe faka-Senitaile ia. ʻOku ʻikai ke makatuʻunga ia mei he lanu ʻo e kilí pe feituʻu ʻoku nofo ai ha tahá. Neongo ʻetau fiefia ʻi ha ngaahi tukufakaholo mahuʻinga, ka ʻoku totonu ke tau tukuange ʻa e ngaahi konga ʻo e tukufakaholó ʻa ia ʻoku fepaki mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku faʻa omi hotau kāingalotú mo e kau papi ului foʻoú mei he ngaahi puipuituʻa ʻo ha matakali mo ha tukufakaholo kehekehe. Kapau te tau muimui ki he naʻinaʻi ʻa Palesiteni Nalesoni ke tānaki fakataha ʻa ʻIsileli ʻoku fakamoveteveté, te tau ʻiloʻi ai ʻoku tau faikehekehe ʻo hangē tofu pē ko e kau Siu mo e kau Senitaile ʻi he kuonga ʻo Paulá. Ka ʻe lava ke fakatahaʻi kitautolu ʻi heʻetau ʻofa mo e tui kia Sīsū Kalaisí. ʻOku fokotuʻu mai ʻe he Tohi ʻa Paula ki he kakai Lomá ʻa e tefitoʻi moʻoni ke tau muimui ki he tukufakaholo mo e tokāteline ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Ko e sīpinga ia kiate kitautolu ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni. 35 ʻOku fakatahaʻi kitautolu ʻe he ngaahi ouau ʻo e temipalé ʻi ha founga makehe pea ʻokú ne fakaʻatā ke tau taha ʻi he founga mahuʻinga kotoa pē ʻoku taʻengatá.

ʻOku tau fakalāngilangiʻi hotau kāingalotu paionia ʻi he funga ʻo e māmaní, ʻo ʻikai koeʻuhí he naʻa nau haohaoa ka koeʻuhí he naʻa nau ikunaʻi ʻa e ngaahi faingataʻá, fakahoko ha ngaahi feilaulau, holi ke anga faka-Kalaisi, pea feinga ke langaki ʻa e tuí pea taha pē mo e Fakamoʻuí. Naʻe hanga heʻenau taha mo e Fakamoʻuí ʻo ʻai ke nau felototahaʻaki. ʻOku moʻoni ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení kiate koe mo au he ʻahó ni.

ʻOku ʻi ai ʻa e kole fakamātoato ki he kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke nau feinga ke hoko ko ha kakai ʻo Saione ʻoku loto-taha mo fakakaukau taha pea nofo ʻi he angamāʻoniʻoní. 36

Ko ʻeku lotú ia ke tau angamāʻoniʻoni mo uouangataha pea tuku kakato ʻetau tokangá ki hono tauhi mo moihū ki hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻoku ou fakamoʻoniʻí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 38:27.

  2. Kuo toutou ʻohake ʻa e ngāue tokoni ko ia ʻa Tōmasi Keini ki he kāingalotú ko ha “ngāue ʻo e feilaulau taʻesiokita ʻa ha talavou mohu fakakaukau ʻa ia naʻá ne siotonu ki he fakamaau taʻetotonu naʻe hilifaki ki ha kulupu lotu tokosiʻi naʻe fakatangaʻi ʻe ha kakai tokolahi naʻe taʻeʻofa mo anga fītaʻa.” (talateu kia Elizabeth Wood Kane, Twelve Mormon Homes Visited in Succession on a Journey through Utah to Arizona, ed. Everett L. Cooley [1974], viii).

  3. Vakai, Kane, Twelve Mormon Homes, 5.

  4. Vakai, Kane, Twelve Mormon Homes, 40.

  5. Vakai, Lowell C. (Ben) Bennion and Thomas R. Carter, “Touring Polygamous Utah with Elizabeth W. Kane, Winter 1872–1873,” BYU Studies, vol. 48, no. 4 (2009), 162.

  6. Naʻe pehē pē ʻe ʻElisapeti ia ko e tokolahi taha ʻo e kau ʻAmeliká ʻi he taimi ko iá naʻa nau ʻave pē ʻa e toenga meʻakaí ki he kau ʻInitia ʻAmeliká pea ʻai keheʻi pē kinautolu mei heʻenau kau fakaafe kehé.

  7. Vakai, Kane, Twelve Mormon Homes, 64–65. ʻOku mahuʻinga ke fakatokangaʻi naʻe tokolahi ʻa e Kakai Totonu ʻo ʻAmeliká (kau ʻInitia kulá), kau ai ʻa e houʻeiki tokolahi, ne nau hoko ko e kāingalotu ʻo e Siasí. Vakai foki, John Alton Peterson, Utah’s Black Hawk War (1998) 61; Scott R. Christensen, Sagwitch: Shoshone Chieftain, Mormon Elder, 1822–1887 (1999), 190–95.

  8. ʻI he kuonga fakakosipeli ko ʻení “ʻe tānaki fakataha mai ʻa e kau māʻoniʻoní mei he lotolotonga ʻo e ngaahi puleʻanga kotoa pē, pea te nau haʻu ki Saione, ʻoku nau hiva ʻaki ʻa e ngaahi hiva ʻo e fiefia taʻengatá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:71).

  9. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105:3–5. Kuo fakamahino mai ʻe he folofolá ʻa e fiemaʻu ke tokangaʻi ʻa e masivá mo e faingataʻaʻiá ko ha konga mahuʻinga ʻo e anga- māʻoniʻoní.

  10. Vakai, ʻAlamā 36:30; vakai foki, 1 Nīfai 2:20; Mōsaia 1:7. Ko e fakalea ʻo e konga fakaʻosi ʻo e ʻAlamā 36:30 ʻoku pehē, “Kapau ʻe ʻikai te ke tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻe motuhi atu koe mei hono ʻaó. ʻOku fakatatau ʻeni ki heʻene folofolá.”

  11. Mōsaia 2:41. Naʻe fakahā ʻe Palesiteni Lolenisou Sinou: “ʻOku ʻikai ha mēmipa ʻo e Siasí ʻe mate hili haʻane moʻui faivelenga ʻi he moʻui ko ʻení, ʻe mole meiate ia ha faʻahinga meʻa koeʻuhí ko e ʻikai ke ne lava ʻo fai ha ngaahi meʻa pau kapau naʻe ʻikai ke ne maʻu ʻa e ngaahi faingamālie ko iá. Pe ko hono fakalea ʻe tahá, kapau naʻe ʻikai maʻu ʻe ha talavou pe finemui ha faingamālie ke mali ai, ka naʻá na moʻui faivelenga pē ʻo aʻu ki he taimi naʻá na mālōlō aí, te na kei maʻu pē ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa pē, ʻa e hākeakiʻi mo e nāunau ʻe maʻu ʻe ha tangata pe fefine kuó ne maʻu ʻa e faingamālie ko ʻení mo fakalakalaka aí. ʻOku pau mo tonu ia” ( Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Lolenisou Sinou [2012], 130).XXX Vakai foki, Richard G. Scott, “The Joy of Living the Great Plan of Happiness,” Ensign, Nov. 1996, 75.

  12. Vakai, 1 Sione 5:2.

  13. Mōsaia 18:21vakai foki, Mōsese 7:18.

  14. 4 Nīfai 1:16.

  15. 4 Nīfai 1:15.

  16. 4 Nīfai 1:24.

  17. Molonai 9:13–14.

  18. Russell M. Nelson, ʻi he “First Presidency and NAACP Leaders Call for Greater Civility, Racial Harmony,” May 17, 2018, newsroom.ChurchofJesusChrist.org; vakai foki, “President Nelson Remarks at Worldwide Priesthood Celebration,” June 1, 2018, newsroom.ChurchofJesusChrist.org.

  19. ʻOku pehē ʻe heTokāteline mo e Ngaahi Fuakava 90:11 “ʻE fanongo ʻa e tangata kotoa pē ki hono kakato ʻo e ongoongoleleí … ʻi heʻene lea ʻaʻaná.” Ko ia ai, ʻoku faʻa fakangofua ai ke fokotuʻu ha ngaahi ʻiuniti faiʻanga lotu ʻi he lea fakafonua pē ʻanautolú.

  20. 2 Nīfai 26:33.

  21. Vakai, Constitution of the United States.

  22. Vakai, United States Declaration of Independence (1776); Constitution of the United States, Amendments I–X (Bill of Rights), National Archives website, archives.gov/founding-docs.

  23. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:77; tānaki atu ʻa e fakamamafá.

  24. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:79–80.

  25. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101, ʻuluʻi vahé.

  26. Vakai, Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, voliume 1, Ko e Tuʻunga ʻo e Tuí, 1815–1846 (2018), 172–74; James B. Allen and Glen M. Leonard, The Story of the Latter-day Saints, 2nd ed. (1992), 93–94; Ronald W. Walker, “Seeking the ‘Remnant’: The Native American during the Joseph Smith Period,” Journal of Mormon History, vol. 19, no. 1 (Spring 1993), 14–16.

  27. Vakai, Kau Māʻoniʻoní, 1:359–83; William G. Hartley, “The Saints’ Forced Exodus from Missouri, 1839,” in Richard Neitzel Holzapfel and Kent P. Jackson, eds., Joseph Smith, the Prophet and Seer (2010), 347–89; Alexander L. Baugh, “The Mormons Must Be Treated as Enemies,” in Susan Easton Black and Andrew C. Skinner, eds., Joseph: Exploring the Life and Ministry of the Prophet (2005), 284–95.

  28. Vakai, Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, voliume 2, ʻIkai ha Nima Taʻemaʻa, 1846–18932020), 3–68; Richard E. Bennett, We’ll Find the Place: The Mormon Exodus, 1846–18481997); William W. Slaughter and Michael Landon, Trail of Hope: The Story of the Mormon Trail1997).

  29. Sione 17:21.

  30. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 38:27.

  31. Ko e Tohi ki he kakai Lomá ʻoku fakaikiiki ai ʻa hono talaki ʻo e tokāteliné. Ko e tohi Lomá pē ʻi he Fuakava Foʻoú ʻoku fakamatala ki he Fakaleleí. Naʻá ku houngaʻia ʻi he Tohi ko ia ki he Kakai Lomá ʻi hono fakatahatahaʻi ha kakai kehekehe ʻo fakafou ʻi he ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻi he taimi naʻá ku hoko ai ko ha palesiteni siteiki naʻe ʻi ai ha kāingalotu mei ha ngaahi matakali mo e ʻulungaanga fakafonua lahi pea nau lea ʻaki ha ngaahi lea fakafonua kehekehe.

  32. Frederic W. Farrar, The Life and Work of St. Paul (1898), 446.

  33. Vakai, Farrar, The Life and Work of St. Paul,450.

  34. Vakai, Loma 13.

  35. Vakai, Dallin H. Oaks, “Ko e Tukufakaholo ʻo e Ongoongoleleí,” Liahona, Māʻasi 2012, 22–25; vakai foki, Richard G. Scott, “Removing Barriers to Happiness,” Ensign,May 1998, 85–87.

  36. Vakai, Mōsese 7:18.