Konifelenisi Lahi
ʻI he Uouangataha ʻo e Lotó, ʻOku Tau Maʻu ai ʻa e Mālohi mo e ʻOtuá
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2020


ʻI he Uouangataha ʻa e Lotó, ʻOku Tau Maʻu ai ʻa e Mālohi mo e ʻOtuá

ʻI heʻetau fekumi ki ha uouangataha ʻo e lotó, te tau ʻohifo ai ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá ke fakakakato ʻetau ngaahi feingá.

Naʻe talaange ʻe he faʻē ʻa Kōtoní kia Kōtoni kapau te ne fakaʻosi ʻene ngāué, te ne taʻo haʻane foʻi pai. ʻA e pai naʻe saiʻia taha aí. Maʻana toko taha pē. Naʻe ngāue leva ʻa Kōtoni ke fakakakato ʻa e ngaahi ngāue ko iá, pea naʻe taʻo ʻe heʻene faʻeé ʻa e paí. Naʻe haʻu hono tuofefine lahi ko Kefí ki fale mo hano kaungāmeʻa. Naʻá ne sio ki he paí peá ne kole ange pe ʻe lava ke ʻoange haʻane konga pai mo hono kaungāmeʻá.

Naʻe talaange ʻe Kōtoni, “ʻIkai, ko e foʻi pai ia ʻaʻaku. Naʻe taʻo ia ʻe Mami maʻaku, pea naʻe pau ke u ngāueʻi ia.”

Naʻe ʻita ʻa Kefi ki hono kiʻi tuongaʻané. Naʻá ne siokita ʻaupito mo taʻeʻofa. Te ne lava fēfē ʻo kai toko taha ia?

Hili ha lau houa mei ai ʻi he fakaava ʻe Kefi ʻa e kaá ke fakafoki hono kaungāmeʻá ki ʻapí, naʻe tuku ʻi he seá ha pepa holoholo ʻe ua kuo pelupelu fakalelei ʻo hili ai ha huhu ʻe ua, mo ha ongo konga pai lalahi ʻe ua ʻi he peletí. Naʻe fai ʻe Kefi ʻa e talanoá ni ʻi he meʻafakaʻeiki ʻo Kōtoní ke fakahā ʻa ʻene loto-fiemālie ke liliu mo fakahā ʻa e angaʻofá kiate kinautolu naʻe ʻikai taau maʻu pē ke maʻu iá.

Naʻe ngāue mālohi ʻa e Kāingalotú ʻi he 1842, ke langa ʻa e Temipale Nāvuú. Hili hono fokotuʻu ʻa e Fineʻofá ʻi Māʻasí, naʻe faʻa haʻu ʻa e Palōfita ko Siosefá ki heʻenau ngaahi fakatahá ke teuteuʻi kinautolu ki he ngaahi fuakava faaitaha toputapu ʻe vavé ni ʻenau fakahoko ʻi he temipalé.

ʻI he ʻaho 9 ʻo Suné, naʻe pehē ʻe he Palōfitá “te ne malanga kau ki he ʻaloʻofá[.] Tau pehē ka taʻofi kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi mo e kau ʻāngelo māʻoniʻoní ʻi ha ngaahi meʻa taʻemahuʻinga pehē, ko e hā nai ʻe hoko kiate kitautolú? Kuo pau ke tau feangaʻofaʻaki, pea ʻoua ʻe fakatokangaʻi ʻa e fanga kiʻi meʻa ʻoku ʻikai mahuʻingá.” Naʻe hoko atu ʻa Palesiteni Sāmita ʻo pehē, “ʻOku fakamamahi kiate au ʻa e ʻikai ke toe lahi ange ʻa e ongoʻi uouangatahá—kapau ʻoku faingataʻaʻia ha mēmipa ʻoku totonu ke ongoʻi ia ʻe he tokotaha kotoa—ʻi he uouangataha ʻa e lotó, ʻoku tau maʻu leva ʻa e mālohi mo e ʻOtuá.” 1

Naʻe ongo mamafa kiate au ʻa e kiʻi foʻi sētesi ko iá. ʻI he uouangataha ʻo e lotó, ʻoku tau maʻu ai ʻa e mālohi mo e ʻOtuá. Ko e māmani ko ʻení ʻoku ʻikai ko e meʻa ia ne u fakaʻamu ki aí. ʻOku lahi ha ngaahi meʻa ʻoku ou loto ke tākiekina mo ngaohi ke lelei ange. Pea ko hono moʻoní, ʻoku lahi ʻa e fakafepaki ki he meʻa ʻoku ou fakaʻamu ki aí, pea ʻoku ou ongoʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai haku mālohi. Kuó u fakalaulauloto ki ha ngaahi fehuʻi kimuí ni mai: ʻE founga fēfē ha mahino lelei ange kiate au ʻa e kakai ʻoku mau feohí? Te u tanumaki fēfē ha “uouangataha ʻo e lotó” hili ko iá ʻoku tau matuʻaki kehekehe kotoa pē? Ko e hā nai ha mālohi mei he ʻOtuá te u maʻu ʻo kapau te u kiʻi faaitaha ange mo e niʻihi kehé? ʻI heʻeku fakalaulaulotó, kuó u maʻu ai ha ngaahi fokotuʻu ʻe tolu. Mahalo ʻe tokoni atu foki ia kiate koe.

Manavaʻofa

ʻOku pehē ʻi he Sēkope 2:17 , “Fakakaukau ki homou kāingá ʻo hangē pē ko kimoutolú, pea angalelei ki he kakai kotoa pē pea foaki fie foaki mei hoʻomou koloá, koeʻuhi ke nau koloaʻia ʻo tatau pē mo kimoutolu.” Tau fetongi muʻa ʻa e foʻi lea ko e koloá ʻaki e manavaʻofá—ke foaki fie foaki hoʻomou manavaʻofá koeʻuhí ke nau koloaʻia ʻo tatau pē mo kimoutolu.

ʻOku tau faʻa fakakaukau ki he koloá ko e meʻatokoni pe paʻanga, kae mahalo ko e meʻa ʻoku tau fie maʻu lahi ange ʻi heʻetau ngāue fakaetauhí ko e manavaʻofá.

Naʻe pehē ʻe heʻeku palesiteni Fineʻofá kimuí ni mai: “Ko e meʻa ʻoku ou … palōmesi atú … te u maluʻi homou hingoá. … Te u vakai kiate kimoutolu ʻi homou tuʻunga lelei tahá. … He ʻikai ke u teitei lea ʻaki ha meʻa ʻoku taʻeʻofa kau kiate kimoutolu, ʻa ia he ʻikai langaki hake ai kimoutolu. ʻOku ou kole atu ke mou fai ʻa e meʻa tatau maʻaku he ʻoku ou manavasiʻi ke fakatupu loto-mamahi kiate kimoutolu.

Naʻe fakahā ʻe Siosefa Sāmita ki he houʻeiki fafiné ʻi he ʻaho ko ia ʻi Sune ʻo e 1842:

“Ka fakahaaʻi ʻe he kakaí ha kihiʻi anga-lelei mo ha ʻofa kiate au, hono ʻikai ko ha mālohi lahi ia ʻoku hū ki hoku ʻatamaí. …

“… Ko ʻetau ofi ange ko ia ki heʻetau Tamai Hēvaní, ko e lahi ange ia ʻa e lava ke tau mamata ʻi he manavaʻofa ki he ngaahi laumālie ʻoku ʻauhá—[ʻoku tau ongoʻi ʻoku tau loto] ke puke mai ʻa kinautolu ki hotau umá pea ʻoua te tau toe sio ki heʻenau ngaahi angahalá. [ʻOku taumuʻa ʻa ʻeku leá ki he] Kautaha kotoa ko ʻení—kapau ʻoku mou fie maʻu ʻa e ʻOtuá ke manavaʻofa kiate kimoutolu, ʻai ke mou femanavaʻofaʻaki.” 2

Naʻe tautautefito ʻa e akonakí ni ki he Fineʻofá. ʻOua te tau fefakamaauʻaki pe lea ʻaki ha ngaahi meʻa fakatupu loto-mamahi. Tau femaluʻiʻaki hotau ngaahi hingoá pea foaki ʻa e meʻaʻofa ʻo e manavaʻofá. 3

ʻAi ke Taha Homou Vaká

ʻI he 1936, naʻe fononga ai ha timi ʻaʻalo taʻeʻiloa mei he ʻUnivēsiti ʻo Uāsingatoní ki Siamane ke kau ʻi he Keimi ʻOlimipikí. Ko e uhouhonga ia ʻo e Tō Lalo Fakapaʻanga ʻi he ʻIunaiteti Siteití. Ko ha tamaiki tangata ngāue fakaʻofa ʻeni ʻa ia naʻe foaki ʻe he fanga kiʻi kolo keli malala mo fahi papá ha kihiʻi paʻanga ke nau lava ai ʻo folau ki Pealini. Naʻe hangē naʻe ʻikai ha faingamālie ke nau ikuna ʻi he tafaʻaki kotoa ʻo e feʻauhí, ka naʻe hoko ha meʻa ʻi he lová. ʻOku ui ia ʻe he kau sipoti ʻaʻaló ko e “faaitaha ʻa e ʻaʻaló.” Fanongo ki he fakamatala ko ʻení naʻe fakatefito ʻi he tohi The Boys in the Boat: (Ko e Tamaiki Tangata ʻi he Vaká)

ʻOku ʻi ai ha meʻa ʻoku faʻa hoko ʻa ia ʻoku faingataʻa ke fakahoko mo fakamatalaʻi. ʻOku ui ia ko e “faaitaha ʻa e ʻaʻaló.” ʻOku toki hoko pē ia ʻi he taimi ʻoku faaitaha kotoa ai ʻa e kau ʻaʻaló pea ʻikai toe ngāue kehe ha taha.

Kuo pau ke mapuleʻi ʻe he kau ʻaʻaló ʻenau fakafalala lahi kiate kinautolú peé pea ʻi he taimi tatau ke nau tauhi pau ki he ngaahi meʻa ʻoku nau malava fakafoʻituituí. ʻOku ʻikai ikuna ʻa e lová ʻe he niʻihi ʻoku nau tatau tofu peé. Ko e ngaahi timi leleí ʻoku tuifio lelei—ʻoku ʻi ai ha taha ke taki, tokotaha ke talifaki, tokotaha ke ngāue lahi, mo e tokotaha ke fakamelino. ʻOku ʻikai mahuʻinga ange ha tokotaha ʻaʻalo ʻi he toengá, ʻoku nau ʻaonga kotoa pē ki he vaká, ka ʻo kapau ʻe fie maʻu ke nau ʻaʻalo lelei fakataha, kuo pau ke nau takitaha liliu ʻo fakatatau ki he ngaahi fiemaʻu mo e meʻa ʻoku malava ʻe he niʻihi kehé—ʻo mafao ange ʻa e nima ʻo e tokotaha ʻoku nounou hono nimá pea kiʻi fakangaloku ʻa e tokotaha ʻoku lōloa ange hono nimá.

ʻE lava ʻo liliu ʻa e ngaahi faikehekehé ke hoko ʻo lelei kae ʻikai kovi. Ko e toki taimi pē ia ʻe hangē leva ai ʻoku ngaʻunu pē ʻa e vaká ʻiate ia pē. Ko e taimi pē ia ʻoku ikunaʻi ai ʻa e mamahí ʻe he fiefiá. ʻOku hangē ʻa e “ʻaʻalo faaitahá” ko e faʻu māú. 4

ʻI he fepaki ʻa e timí ni mo e ngaahi fakafeʻātungia matuʻaki faingataʻá, naʻa nau ʻaʻalo taha pea ikuna. Naʻe fakamanavahē ʻa e mētali koula he ʻOlimipikí, ka ko e faaitaha naʻe aʻusia ʻe he tokotaha ʻaʻalo takitaha he ʻaho ko iá, ko ha momeniti toputapu ia naʻe nofo mo kinautolu he toenga ʻo ʻenau moʻuí.

Toʻo ʻa e Koví ʻi he Vave Tahá ʻe Tupulaki ai ʻa e Leleí

ʻI he talanoa fakatātā fakaʻofoʻofa ʻi he Sēkope 5, naʻe tō ʻe he ʻEiki ʻo e ngoue vainé ha fuʻu ʻakau lelei ʻi he kelekele lelei, ka ʻi he fakalau ʻa e taimí naʻe kovi ia pea tupu ai ha fua vao. ʻOku tuʻo valu ʻa e lea ʻa e ʻEiki ʻo e ngoue vainé ʻo pehē: “ʻOku fakamamahi kiate au [ke] mole … ʻa e ʻakaú ni.”

ʻOku pehē ʻe he tamaioʻeikí ki he ʻEiki ʻo e ngoue vainé: “Tuku ai pē [ʻa e fuʻu ʻakaú] ʻo kiʻi fuofuoloa siʻi. Pea pehē ange ʻe he ʻEikí: ʻIo, te u fakahaofi ai pē ia ʻo kiʻi fuofuoloa siʻi.” 5

Pea hoko mai leva ʻa e fakahinohino te tau lava kotoa ʻo fakaʻaongaʻi ʻi heʻetau feinga ke keli takai mo kumi ha fua lelei ʻi heʻetau ngoue vainé: “Ke ke tutuʻu atu ʻa e koví ʻo fakatatau ki he tupu leleí.” 6

ʻOku ʻikai hoko fakafokifā pē ʻa e uouangatahá; ʻoku fie maʻu ki ai ʻa e ngāue. ʻOku faʻa moveuveu mo taʻefakafiemālie he taimi ʻe niʻihi, pea hoko māmālie ʻi heʻetau toʻo ʻa e koví ʻi he vave tahá ʻe tupu ai ʻa e leleí.

ʻOku ʻikai ke tau teitei tuenoa ʻi heʻetau feinga ki he uouangatahá. ʻOku hoko atu ʻa e Sēkope 5 ʻo pehē, “Naʻe ʻalu ʻa e kau tamaioʻeikí ʻo nau ngāue ʻaki honau tūkuingatá; pea naʻe ngāue foki ʻa e ʻEiki ʻo e ngoue vainé fakataha mo kinautolu.” 7

Te tau takitaha aʻusia kotoa ha ngaahi meʻa fakamamahi, ko ha ngaahi meʻa ne ʻikai totonu ke hoko. Te tau takitaha fakaʻatā foki ʻi ha ngaahi taimi kehekehe ke uesia ʻetau ngaahi ngāué ʻe he loto-hīkisiá mo e fiemāʻolungá. Ka ko Sīsū Kalaisi ʻa hotau Fakamoʻuí ʻi he meʻa kotoa pē. ʻOku aʻu Hono mālohí ki he māʻulalo tahá pea ʻoku ʻi ai ia ʻi he taimi ʻoku tau ui ai kiate Iá. ʻOku tau tautapa kotoa ki ha ʻaloʻofa ki heʻetau ngaahi angahalá mo e tōnounoú. ʻOkú Ne foaki taʻetotongi ia. Pea ʻokú Ne kole mai pe te tau lava ʻo fefoakiʻaki ʻa e manavaʻofá mo e mahino tatau ko iá.

ʻOku fakalea fakahangatonu ia ʻe Sīsū ʻo pehē: Ke mou taha pē; pea kapau ʻoku ʻikai te mou taha, ʻoku ʻikai ʻaʻaku ʻa kimoutolu.” 8 Ka ʻo kapau te tau taha—kapau te tau lava ʻo foaki ha meʻi pai pe fakaʻaongaʻi hotau ngaahi talēniti fakafoʻituituí kae lava ʻa e vaká ʻo ngaʻunu ʻi he faaitahá—ʻoku ʻAʻana leva ʻa kitautolu. Pea te Ne tokoni ke toʻo ʻa e koví ʻi he vave tahá ʻe tupulaki ai ʻa e leleí.

Ngaahi Talaʻofa Fakaepalōfitá

Mahalo kuo teʻeki ai ke tau aʻu ki he feituʻu ʻoku tau fie aʻu ki aí, pea ʻoku ʻikai ke tau aʻu he taimí ni ki he meʻa te tau aʻu ki aí. ʻOku ou tui ko e liliu ʻoku tau fekumi ki ai ʻiate kitautolú mo e ngaahi kulupu ʻoku tau kau ki aí ʻe siʻi ange ʻene hoko ʻi he feʻauʻauhí kae lahi ange ʻi he feinga he ʻaho kotoa ke femahinoʻakí. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí he ʻoku tau langa ʻa Saione—ko ha kakai ʻoku “loto-taha pē mo fakakaukau taha.” 9

ʻI heʻetau hoko ko e kau fafine ʻo e fuakavá, ʻoku lahi ange hotau ivi tākiekiná. ʻOku fakaʻaongaʻi ʻa e ivi tākiekina ko iá ʻi he ngaahi momeniti fakaʻahó ʻi heʻetau ako mo ha kaungāmeʻa, fakamohe ʻa e fānaú, talanoa ki ha kaungā fononga he pasí, mo teuteu ha fakamatala mo ha kaungā ngāué. ʻOku tau maʻu ʻa e mālohi ke toʻo ʻa e laulanú pea langaki ʻa e uouangatahá.

Ko e Fineʻofá mo e Kau Finemuí ʻoku ʻikai ko ha ngaahi kalasi pē ia. Te na lava foki ʻo hoko ko ha ngaahi aʻusia fakangalongataʻa ʻa ia ʻoku heka ai ʻa e kakai fefine kehekehe ki he vaka tatau pea ʻaʻalo kae ʻoua kuo tau taha. ʻOku ou fai atu ʻa e fakaafé ni: hoko ko e konga ʻo ha mālohi fakalūkufua ʻoku liliu ai ʻa e māmaní ki he leleí. Ko hotau fatongia fakafuakavá ke ngāue fakaetauhi, ke hiki hake ʻa e nima ʻoku tō ki laló, pea hiki hake ʻa e kakai faingataʻaʻiá ʻi hotau tuʻá pe fua kinautolu. ʻOku ʻikai faingataʻa ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ke faí, ka ʻoku faʻa fepaki ia mo ʻetau ngaahi tokanga siokitá pea kuo pau ke tau feinga. ʻOku taʻefakangatangata ʻa e malava ʻe he houʻeiki fafine ʻo e Siasí ni ʻo liliu ʻa e sōsaietí. ʻOku ou maʻu ha loto-falala fakalaumālie kakato, ʻi heʻetau feinga ke uouangataha ʻa e lotó, te tau ʻohifo ai ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá ke fakakakato ʻetau ngaahi feingá.

ʻI hono fakamanatua ʻe he Siasí ʻa e fakahā he 1978 ki he lakanga fakataulaʻeikí, naʻe tuku ai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ha tāpuaki fakaepalōfita mālohi ʻo pehē: “Ko ʻeku lotú mo e tāpuaki ʻoku ou tuku ki he tokotaha kotoa pē ʻoku fanongo maí ke tau ikunaʻi ʻa e ngaahi faingataʻaʻia ʻo e filifilimānakó mo ʻaʻeva mo e ʻOtuá ʻi he angatonu—pea mo e niʻihi kehé—ʻi he melino mo e uouangataha haohaoa.” 10

ʻOfa te tau maʻu ʻa e tāpuaki fakaepalōfitá ni pea fakaʻaongaʻi ʻetau feinga fakafoʻituitui mo fakalūkufuá ke fakatupulaki ʻa e uouangatahá ʻi he māmaní. ʻOku ou tuku ʻeku fakamoʻoní ʻi he ngaahi lea ʻo e lotu fakatōkilalo mahuʻinga ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí: “Koeʻuhí ke taha pē ʻa kinautolu kotoa pē; ʻo hangē ʻokú ke ʻiate au, ʻe Tamai, mo au ʻiate koe, koeʻuhi ke nau taha pē foki ʻiate kitaua.” 11 ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.