Konifelenisi Lahi
Faitotonu, Angaʻofa, pea ʻAʻeva ʻi he Loto Fakatōkilalo mo e ʻOtuá
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2020


Faitotonu, Angaʻofa, pea ʻAʻeva ʻi he Loto Fakatōkilalo mo e ʻOtuá

ʻOku ʻuhinga ʻa e faitotonú ke anga fakaʻeiʻeiki. ʻOku tau anga fakaʻeiʻeiki ki he ʻOtuá i heʻetau ʻaʻeva mo Ia ʻi he loto fakatōkilaló. ʻOku tau anga fakaʻeiʻeiki ki he niʻihi kehé ʻi heʻetau angaʻofá.

ʻI heʻetau hoko ko e kau muimui ʻo Sīsū Kalaisí, pea hoko ko e Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku tau feinga—pea ʻoku poupouʻi kitautolu ke feinga—ke fai lelei ange pea lelei ange.1 Mahalo kuo mou fifili ʻo hangē ko aú, “ʻOku feʻunga nai ʻa e meʻa ʻoku ou fakahokó?” Ko e hā mo ha toe meʻa ke u fakahoko? pe “Te u lava fēfē, ʻi heʻeku hoko ko e tokotaha ʻoku ʻikai haohaoá, ʻo feʻunga ke ‘nofo mo e ʻOtuá ʻi he tuʻunga fiefia ʻoku ʻikai hano ngataʻangá’?”2

Naʻe fakahoko ʻe he palōfita ko ia ko Maika ʻo e Fuakava Motuʻá ʻa e fehuʻí ʻo anga peheni: “Te u ʻunuʻunu atu mo e hā ki [he ʻEikí], mo fakatōmapeʻe atu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtua Māʻolungá?”3 Naʻe fifili ʻa Maika pe ʻe feʻunga nai ʻa e ngaahi foaki lahi faú ke totongi ʻaki ʻa e angahalá, ʻo ne pehē, “ʻE fiemālie ʻa [e ʻEikí] ʻi he ngaahi toko afe ʻo e sipi tangatá, pe ʻi he ngaahi vaitafe lolo ʻe taha manó? ʻe ʻoatu ʻeku ʻuluakí, koeʻuhí ko e… angahala ʻa hoku laumālié?”4

Ko e talí ko e ʻikai. ʻOku ʻikai feʻunga ʻa e ngaahi ngāue leleí pē. ʻOku ʻikai foaki ʻa e fakamoʻuí.5 Naʻa mo e ngaahi feilaulau lahí naʻe ʻiloʻi ʻe Maiká, he ʻikai ke lava ʻo huhuʻi ʻa e angahala siʻisiʻi tahá. Kapau ʻoku tau fakafalala pē ki he meʻa ʻoku tau malavá, ʻoku ʻikai ha ʻamanaki ia ke foki ʻo nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.6

Ka ne ʻikai ʻa e ngaahi tāpuaki ‘oku ʻomi mei he Tamai Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisí, he ikai feʻunga ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau fakahokó pe hoko ʻo feʻunga ʻiate kitautolu pē. Ka ko e ongoongo leleí, ko e malava ko ia ke tau hoko ʻo feʻungá koeʻuhí ʻoku fakafou ʻia Sīsū Kalaisi.7 ʻE fakahaofi ʻa e kakai kotoa pē mei he mate fakasinó ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá, tuʻunga ʻi he pekia mo e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí.8 Pea kapau ʻe fakatafoki hotau lotó ki he ʻOtuá, ʻe lava ke maʻu ʻe he tokotaha kotoa ʻa e fakamoʻui mei he mate fakalaumālié “ʻi he Fakalelei ʻa [Sīsū] Kalaisí … ʻi he talangofua ki he ngaahi fonó mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí.”9 ʻE lava ke huhuʻi kitautolu mei he angahalá ke [tau] tuʻu kuo tau maʻa mo haohaoa ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. Hangē ko ia ne fakamatalaʻi ‘e Maiká, “Kuo fakahā [ʻe he ‘Otuá] kiate koe, ʻe tangata, ʻa ia ʻoku leleí; pea ko e hā ʻoku ʻamanaki ʻe [he ʻEikí] ʻiate koé, ka koeʻuhí ke ke faitotonu mo ke [angaʻofa], mo ke ʻaʻeva mo ho ʻOtuá ʻi he [loto fakatōkilalo]?”10

‘Oku ʻi he fakahinohino ko ia ʻa Maika kau ki he fakatafoki hotau lotó ki he ʻOtuá pea feunga mo taau ke maʻu ʻa e fakamoʻuí ʻoku ʻi ai hono ngaahi ʻelemēniti ʻe tolu oku nau fehokotaki. ʻOku ʻuhinga ʻa e faitotonú ke anga fakaʻeiʻeiki ki he ʻOtuá pea mo e kakai kehé. ʻOku tau anga fakaʻeiʻeiki ki he ʻOtuá i heʻetau ʻaʻeva mo Ia ʻi he loto fakatōkilaló. ʻOku tau anga fakaʻeiʻeiki ki he niʻihi kehé ʻi heʻetau angaʻofá. Ko ia ai, ko e faitotonú ko hano fakahoko ia ʻo e fekau lahi ʻuluakí mo hono uá ke “ʻofa [ki he ʻEiki] ko ho ʻOtuá ʻaki ho [lotó] kotoa, mo ho [laumālié] kotoa, pea mo ho [ʻatamaí] kotoa … [peá ke] ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé.”11

Ke faitotonu pea ʻaʻeva ʻi he loto fakatōkilalo mo e ʻOtuá ko ʻetau taʻofi ia hotau nimá mei he angahalá, pea ʻaʻeva ʻi Heʻene ngaahi fonó, pea faitotonu moʻoni.12 ʻOku tafoki ʻa e tokotaha ko ia ʻoku faitotonú mei he angahalá ki he ʻOtuá, fakahoko ʻa e ngaahi fuakava mo Iá, pea tauhi ʻa e ngaahi fuakava ko iá. ʻOku fili ʻa e tokotaha faitotonú ke tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, fakatomala ʻi he taimi ʻoku tōnounou aí, pea kei feinga pē.

ʻI he taimi naʻe ʻaʻahi ai ʻa e Fakamoʻui kuo toetuʻú ki he kau Nīfaí, naʻá Ne fakamatala kuo fetongi ʻa e fono ʻa Mōsesé ʻaki ha fono māʻolunga ange. Naʻá ne fakahinohinoʻi kinautolu ke ʻoua ʻe toe “ʻoatu … ʻa e feilaulau mo e … feilaulau tutú” kae ʻoatu “ [ha] loto mafesifesi mo [ha] laumālie fakatomala.” Pea naʻá Ne talaʻofa foki, “Pea ko ia ia ʻe haʻu kiate au mo e loto mafesifesi mo e laumālie fakatomalá, te u papitaiso ia ʻaki ʻa e afi mo e Laumālie Māʻoniʻoní.”13 ʻI he taimi oku tau maʻu ai pea fakaʻaongaʻi ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní hili ʻa e papitaisó, ʻe lava ke tau fiefia ʻi he takaua maʻu pē ʻa e Laumālie Māʻonioní pea akoʻi kitautolu ki he ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku totonu ke tau fakahokó,14 ʻo kau ai ʻa e founga ke ʻaʻeva ai ʻi he loto fakatōkilalo pea mo e ʻOtuá.

ʻOku lava ke maʻu ʻe he tokotaha kotoa ʻoku loto mafesifesi mo laumālie fakatomalá ʻa e feilaulau ko ia ʻa Sīsū Kalaisi maʻá e angahalá pea mo fakamoʻui mei he mate fakalaumālié.15 ʻOku ueʻi kitautolu ʻe he loto mafesifesí mo e laumālie fakatomalá ke tau fakatomala ʻi he loto fiefia pea feinga ke tau hoko ʻo hangē ange ko ʻetau Tamai Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisi. ʻI heʻetau fakahoko iá, ʻoku tau maʻu ai ʻa e ivi fakamaʻa, fakamoʻui mo e ivi fakamālohia ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi heʻetau faitotonu mo ʻaʻeva ʻi he loto fakatōkilalo mo e ʻOtuá; ka ʻoku tau ako foki ke angaʻofa ʻi he founga ʻoku fakahoko ʻe he Tamai Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisí.

ʻOku fiefia ʻa e ʻOtuá ʻi he angaʻofá pea ʻoku ʻikai ke Ne taʻotaʻofi hono fakaʻaongʻí. ʻI he ŋgaahi lea ko ia ʻa Maiká, “Ko hai ha ʻOtua ʻoku hangē ko koé, ke fakamolemole ʻa e hiá, … te ne manavaʻofa kiate kitautolu,” pea te ke “lī ʻenau ngaahi angahala kotoa pē ki he loloto ʻo e tahí.”16 ʻOku fehokotaki ʻo ʻikai lava ke mavahevahe ʻa e angaʻofá ʻo hangē ko ia ʻoku fakahoko ʻe he ʻOtuá pea mo e faitotonu ko ia ki he niʻihi kehé pea ʻikai ngaohikovia kinautolú.

ʻOku fakamahinoʻi ʻa hono mahuʻinga ko ia ke ʻoua ʻe ngaohikovia ʻa e niʻihi kehé ʻi ha kiʻi talanoa kau ki he Taulaʻeiki Lahi ko Hileli, ko ha tangata Siu poto ne moʻui ʻi he senituli ʻuluakí kimuʻa ʻia Kalaisí. Naʻe faʻa ʻita ha taha ʻo e kau ako ʻa Hilelí ʻi he lahi ʻo e ngaahi kongokonga ʻo e Torah—ko e ngaahi tohi ʻe nima ʻa Mōsesé mo ʻenau ngaahi fekau ʻe 613 pea mo ha ngaahi fakamatala ne tohi ʻe ha kau lāpai ʻoku fekauʻaki mo ia. Naʻe poleʻi ʻe ha tokotaha ako ʻa Hileli ke ne fakamatalaʻi ʻa e Torah ʻo fakaʻaongaʻi pē ʻa e taimi ʻe lava ai ʻa Hileli ʻo tuʻu veʻe tahá. Mahalo ne ʻikai sai ʻa e tuʻu fakapalanisi ko ia ʻa Hilelí ka naʻá ne tali ʻa e polé. Naʻá ne lau mei he tohi ʻa Levitikó, ʻo pehē, “ʻOua naʻá ke totongi kovi, pe anga fakamolokau ki he fānau ʻa ho kakaí, ka ke ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé.”17 Naʻe fakavavevave leva ʻa Hileli ʻo fakaʻosi ʻo pehē: “Ko ia ʻoku kovi kiate koé, ʻoua naʻá ke fakahoko ia ki ho kaungāʻapí. Ko e kotoa ʻeni ʻo e Torah; ko e toengá ko e fakamatala pē. ʻAlu atu pea ako.”18

Ko e fakaʻeiʻeiki maʻu pē ki he niʻihi kehé ko e konga ia ʻo e angaʻofá. Fakakaukau angé ki ha fepōtalanoaʻaki naʻá ku fanongo ai ʻi he ngaahi taʻu ʻe hongofulu kuo ʻosí ʻi he tafaʻaki ki he ngaahi fakatuʻutāmakí ʻi he Falemahaki Johns Hopkins ʻi Polotimoa, Melileni, ʻi he ʻIunaiteti Siteití. Ko e tangata mahaki ko Misa Siakisoní ko ha tangata anga fakaʻapaʻapa mo angalelei, pea ʻiloʻi ʻe he kau ngāue falemahakí. Ne toutou fakatokoto ia kimuʻa ke faitoʻo ha ngaahi mahaki ʻoku fekauʻaki mo e inu kava mālohi tapú. Ko ʻeni, ne toe foki mai ʻa Misa Siakisoni ki falemahaki koeʻuhí ko ha ngaahi fakaʻilonga ne ʻilo ai kuo pupula ʻa e loukapé (pancreas) ko e fakatupunga ʻe he inu kava mālohi tapú.

ʻI he fakaʻosinga ʻo ʻene taimi ngāue, naʻe vakaiʻi ʻe Toketā Kouheni, ko ha toketā ngāue mālohi pea mo manakoa, ʻa Misa Siakisoni pea fakapapauʻi naʻe fie maʻu ke fakatokoto ʻi falemahaki. Naʻe vahe ange leva ʻe Toketā Kouheni kia Toketā Sōnasi, ko e toketā ngāue hono hokó, ke ne ʻave ʻo fakatokoto ʻa Misa Siakisoni pea tokangaʻi ʻa hono faitoʻó.

Naʻe ʻako ʻa Toketā Sōnasi ʻi ha ʻapi ako fakafaitoʻo ʻiloa pea ko e toki kamatá ni ʻa ʻene akoako ngāue hili ʻene fakaʻosi akó. Naʻe faʻa pehē naʻe fakaongosia ʻa e akó ni pea siʻi ʻa e taimi mohé, ʻa ia naʻe kau ki he ʻuhinga naʻe ʻikai lelei ai ʻa e tali ʻa Toketā Sōnasí. ʻI heʻene aʻu ko ia ki heʻene mahaki fika nima ke fakatokoto ʻi he pō ko iá, naʻá ne lāunga leʻo lahi kia Toketā Kouheni. Naʻá ne ongoʻi naʻe ʻikai totonu ʻa e faituʻutuʻuni kuo pau ke ne fakaʻaongaʻi ha ngaahi houa lahi ke tokangaʻi ʻa Misa Siakisoni neongo naʻá ne puke ʻi heʻene foʻui pē ʻaʻana.

Naʻe fakamamafaʻi ange ʻe Toketā Kouheni ʻa ʻene talí ʻi ha leʻo ne hangē ha fanafaná. Naʻá ne pehē, “Toketā Sōnasi, naʻá ke hoko ko e toketaá ke tokangaʻi ʻa e kakaí pea ngāue ke fakamoʻui kinautolu. Naʻe ʻikai te ke hoko ko ha toketaá ke fakamāuʻi kinautolu. Kapau ʻoku ʻikai mahino hona faikehekehé kiate koe, tā ʻoku ʻikai ke ʻi ai haʻo totonu ke ke ako ngāue ʻi he ngāueʻangá ni.” Hili ʻa e fakatonutonu ko ʻení, naʻe tokangaʻi faivelenga ʻe Toketā Sōnasi ʻa Misa Siakisoni lolotonga ʻa hono fakatokoto fakafalemahaki iá.

Kuo pekia ʻa Misa Siakisoni. ʻOku fuʻu lelei ʻaupito ʻa e ngāue maʻuʻanga moʻui ʻa Toketā Sōnasi mo Toketā Kouhení. Ka ʻi ha taimi mātuʻaki mahuʻinga ʻi he ʻako ngāue ʻa Toketā Sōnasí, naʻe fie maʻu ke fakamanatu kiate ia ke faitotonu, angaʻofa, pea ke tokangaʻi ʻa Misa Siakisoni ʻo ʻikai ha loto fakamaau.19

ʻI he fakalau mai ʻa e ngaahi taʻú, kuó u maʻu ha lelei mei he fakamanatu ko iá. ʻOku ʻuhinga ʻa e angaʻofá ke ʻoua naʻa tau ʻofa pē ʻi he ʻaloʻofa ʻoku foaki mai ʻe he ʻOtuá kiate kitautolú; ka ʻoku tau fiefia ʻi hono foaki atu ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻaloʻofa tatau ki he niʻihi kehé. Pea ʻoku tau muimui ki Heʻene sīpingá. “Pea ʻoku tatau ʻa e kakai fulipē ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá,”20 pea ʻoku tau fie maʻu kotoa ha faitoʻo fakalaumālie ke tokoniʻi pea fakamoʻui kitautolu. Kuo folofola ʻa e ʻEikí, “ʻOua te mou lau ʻoku lelei ange ha taha ʻi ha taha kehe, pe mahalo ʻe ha tangata ʻokú ne lelei ange ʻi ha taha kehe.”21

Naʻe hoko ʻa Sīsū Kalaisi ko e sīpinga ʻo e ʻuhinga ko ia ke faitotonu pea ke angaʻofá. Naʻá Ne feohi tauʻatāina mo e kau angahalá, ʻo anga fakaʻeiʻeiki kiate kinautolu pea ʻi he anga fakaʻapaʻapa. Naʻá Ne akoʻi ʻa e fiefia ko ia ʻi hono tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá pea feinga ke langaki hake kae ʻikai fakamalaʻiaʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. Naʻá Ne fakahalaʻi ʻa kinautolu naʻa nau fakaangaʻi Ia ʻi Heʻene tokoniʻi ʻa e kakai naʻa nau pehē naʻe taʻetāú.22 Naʻá Ne loto mamahi pea ʻokú Ne kei pehē pē, ʻi heʻete lau pē ʻe kita ʻokú te angatonú.23

Ke anga Faka-Kalaisí, ʻoku faitotonu ʻa e tokotahá, ʻo anga fakaʻeiʻeiki ki he ʻOtuá pea mo e kakai kehé. Ko e tokotaha ʻoku faitotonú ʻoku anga fakaʻapaʻapa ʻi he lea mo e ngāue pea ʻiloʻi ʻoku ʻikai taʻofi ʻe he ngaahi fakakaukau kehekehé pe tuí ʻa e angalelei moʻoní mo e anga fakakaumeʻá. Ko e niʻihi fakafoʻituitui ko ia ʻoku faitotonú, “ʻe ʻikai ʻi [honau] ʻatamaí ke fefakamamahiʻaki ʻiate [kinautolu], kae nofo melino”24 ʻiate kinautolu.

Ko e tokotaha anga faka-Kalaisí, ʻokú ne manako ʻi he ʻaloʻofá. ʻOku ʻikai loto fakamaau ʻa e kakai ʻoku angaʻofá; ʻoku nau fakahaaʻi ʻa e ʻofa mamahi ki he niʻihi kehé, kae tautautefito kiate kinautolu ʻoku faingataʻaʻia angé; ʻoku nau lototō, angalelei, mo anga fakaʻeiʻeiki. ʻOku ʻofa mo maʻu ʻe he kakai fakafoʻituitui ko ʻení ʻa e ʻofa mo e mahino tatau ki he tokotaha kotoa pē ʻo tatau ai pē pe ko e hā honau natulá hangē ko e matakalí, fefine pe tangata, tui fakalotú, tuʻunga fakasekisualé, fakasōsiale pe fakaʻekonōmika, pe matakali, haʻa, pe ngaahi faikehekehe fakafonuá. ʻOku mahuʻinga ange ʻa e ʻofa faka-Kalaisí ʻi he ngaahi meʻá ni kotoa.

Ke anga faka-Kalaisí, kuo pau ke fili ʻe ha tokotaha ʻa e ʻOtuá,25 ʻaʻeva mo Ia ʻi he loto fakatōkilalo, feinga ke fakahoifua kiate Ia, pea tauhi ʻa e ngaahi fuakava kuo fakahoko mo Iá. ʻOku manatuʻi ʻe he kakai fakafoʻituitui ko ia ʻoku ʻaʻeva mo e ʻOtuá ʻi he loto fakatōkilaló ʻa e meʻa kuo fakahoko ʻe he Tamai Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisi maʻanautolú.

ʻOku feʻunga nai ʻa e meʻa ʻoku ou fakahokó? Ko e hā mo ha toe meʻa ʻoku totonu ke u fakahoko? ʻOku mahuʻinga ʻa e ngāue ko ia ʻoku tau fakahokó ʻi hono tali ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení ki heʻetau fiefia ʻi he moʻuí ni pea mo e taʻengatá. ʻOku ʻikai finangalo ʻa e Fakamoʻuí ke tau taʻe fakahoungaʻi ʻa e fakamoʻuí. Neongo kuo tau fakahoko ha ngaahi fuakava toputapu, ka ʻoku ala lava pē ke tau “hinga mei he ʻaloʻofá pea mavahe mei he ʻOtua moʻuí.” ʻOku totonu ke tau “tokanga pea lotu maʻu ai pē” ke fakaʻehiʻehi mei he tō “ki he ʻahiʻahí.”26

Ka ʻi he taimi tatau, ʻoku ʻikai finangalo ʻa ʻetau Tamai Hēvaní pea mo Sīsū Kalaisi ke lōmekina kitautolu ʻe he ngaahi meʻa ʻoku taʻepau lolotonga ʻa ʻetau fononga ʻi he matelié, ʻo fifili pe kuo feʻunga nai ʻa e meʻa kuo tau fakahokó ke fakamoʻui mo hakeakiʻi kitautolu. Ko e moʻoni ʻoku ʻikai ke Na finangalo ke fakamamahiʻi kitautolu ʻe he ngaahi fehalaaki ʻa ia kuo tau fakatomalaʻí, ʻo fakakaukau ko ha ngaahi kafo kinautolu he ʻikai ke nau toe moʻui,27pe te tau fuʻu momou naʻa tau toe fakahoko ha fehalaaki.

Te fau lava pē ʻo fakafuofuaʻi ʻa ʻetau fakalakalaká. ʻE lava ke tau ʻiloʻi ko e “hala ko ia ʻo e moʻuí [ʻa ia ʻoku tau lolotonga] tulifua ki aí, ʻoku fenāpasi ia mo e finangalo ʻo e ʻOtuá”28 ʻi he taimi ʻoku tau fai totonu aí, angaʻofa, pea ʻaʻeva ʻi he loto fakatōkilalo mo hotau ʻOtuá. ʻOku tau fakatahaʻi ʻa e ngaahi tōʻonga moʻui ʻa e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí ki hotau ʻulungāngá pea ʻoku tau feʻofaʻaki.

ʻI he taimi ʻoku mou fakahoko ai ʻa e ngaahi meʻá ni, te mou muimui ai ʻi he hala ʻo e fuakavá pea feʻunga ke “nofo mo e ʻOtuá ʻi he tuʻunga fiefia ʻoku ʻikai hano ngataʻanga.”29 ʻE fonu ʻa homou lotó ʻi he nāunau ʻo e ʻOtuá pea mo e maama ʻo e moui taʻe ngatá.30 ʻE fakafonu koe ʻaki ʻa e fiefia ʻoku ʻikai lava ke mahino kiate koe.31 ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻa e ʻOtuá pea ko Sīsū ʻa e Kalaisí, ko hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí, pea ʻokú Ne fakaaʻu angaʻofa mo fiefia mai ʻEne ʻaloʻofá kiate kitautolu kotoa. ʻIkai ʻoku mou saiʻia ai? ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.