Konifelenisi Lahi
Naʻe ʻi ai ʻa e Mā
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2020


Naʻe ʻi ai ʻa e Mā

ʻI heʻetau feinga ke mateuteu fakatuʻasinó, ʻe lava ke tau fehangahangai mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e moʻuí ʻaki ha loto-falala lahi ange.

Kimuʻa pea fakangatangata ʻa e fefonongaʻaki naʻe tupu mei he mahaki fakaʻauha lolotongá, naʻá ku foki mei ha ngāue fakavahaʻapuleʻanga naʻe vahe mai pea koeʻuhí ko e ngaahi palopalema ʻo e taimi-tēpilé, naʻe pau ai ke u mālōlō he Sāpaté. Naʻá ku maʻu ai ha faingamālie ke ʻalu ki ha houalotu sākalamēniti fakalotofonua, pea naʻá ku lava ai ʻo vahevahe ha pōpoaki nounou. Hili ʻa e fakatahá, naʻe fakafeʻiloaki mai ha tīkoni loto-vēkeveke pea naʻá ne fehuʻi mai pe naʻá ku maheni mo Palesiteni Nalesoni pea kuó u ʻosi maʻu nai ha faingamālie ke lulululu mo ia. Naʻá ku tali ange ʻoku ou ʻiloʻi ia, pea kuó u ʻosi lulululu mo ia pea ʻi heʻeku hoko ko ha mēmipa ʻo e Kau Pīsopeliki Pulé, naʻá ku maʻu ʻa e faingamālie ke fakataha tuʻo ua pe lahi ange ʻi he uike mo Palesiteni Nalesoni pea mo hono ongo tokoní.

Naʻe tangutu hifo leva ʻa e tīkoni kei talavoú ʻi ha sea, hiki hono nimá ki ʻolunga mo kaila, “Ko e ʻaho lelei taha ʻeni ʻi heʻeku moʻuí!” ʻE kāinga, mahalo he ʻikai te u hiki hoku nimá pea kaila, ka ʻoku ou houngaʻia ʻo taʻengata koeʻuhí ko ha palōfita moʻui pea mo e tataki ʻoku tau maʻu mei he kau palōfitá, kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahā, kae tautautefito ki he lolotonga ʻo e ngaahi taimi faingataʻa ko ʻení.

Talu mei he kamataʻanga ʻo taimí, mo hono ʻomi maʻu pē ʻe he ʻEikí ha fakahinohino ki Hono kakaí ke nau mateuteu fakalaumālie mo fakatuʻasino ki he ngaahi fakatuʻutāmaki mo e ʻahiʻahi ʻokú Ne ʻafioʻi ʻe hoko mai ko ha konga ʻo e aʻusia ʻo e moʻui fakamatelié ni. Ko e ngaahi fakatuʻutāmaki ko ʻení ʻe lava pē ko ha ngaahi meʻa fakataautaha pe fakalūkufua hono natulá, ka ʻe ʻomi ʻe he fakahinohino ʻa e ʻEikí ha maluʻi mo ha poupou ʻo fakatatau ki he meʻa ʻoku tau tokanga ki aí pea fakahoko ʻEne faleʻí. ʻOku ʻomi ha sīpinga fakaʻofoʻofa ʻi he fakamatala mei he tohi ʻa Sēnesí, ʻa ia ʻoku tau ako ai kia Siosefa ʻo ʻIsipité pea mo ʻene fakaʻuhingaʻi fakalaumālie ʻa e misi ʻa Feló.

“Pea talaange ʻe Siosefa kia Felo, … kuo fakahā ʻe he ʻOtuá kia Felo ʻa ia ʻokú ne teu ke faí. …

“Vakai, ʻoku haʻu ʻa e taʻu mahu lahi ʻe fitu ki he fonua kotoa pē ʻo ʻIsipité:

“Pea ʻe hoko mo ia ʻa e taʻu ʻe fitu ʻoku honge; pea ʻe ngalo ʻaupito ʻa e mahu ʻi he fonua kotoa pē ʻo ʻIsipité.” 1

Naʻe fakafanongo ʻa Felo kia Siosefa pea ko e meʻamālie he naʻá ne tali ʻa e meʻa naʻe fakahā ange ʻe he ʻOtuá ʻi ha misí pea naʻe kamata leva ʻa e teuteu ki he meʻa ʻe hoko maí. ʻOku lekooti leva ʻi he tohi folofolá:

“Pea ʻi he taʻu mahu ʻe fitú naʻe fua lahi ʻaupito ʻa e kelekelé.

“Pea naʻá ne tānaki ʻa e ngaahi meʻakai kotoa pē ʻo e taʻu ʻe fitú. …

“Pea naʻe tānaki ʻe Siosefa ʻa e koane ʻo tatau mo e ʻoneʻone ʻo e tahí, … pea naʻe tuku ʻene lau iá; he naʻe ʻikai ke faʻa lau ia.” 2

ʻI he ʻosi pē ʻa e ngaahi taʻu mahu ʻe fitú, ʻoku talamai naʻe “hoko ʻa e taʻu ʻe fitu ʻo e hongé, ʻo hangē ko e lea ʻa Siosefá: pea naʻe ʻi he fonua kotoa pē ʻa e honge; ka naʻe ʻi ai ʻa e mā ʻi he fonua kotoa pē ʻo ʻIsipité.” 3

ʻI he ʻaho ní, kuo tāpuekina kitautolu ke tataki ʻe he kau palōfitá ʻa ia ʻoku mahino kiate kinautolu ʻa e fiemaʻu ko ia ke tau teuteu ki he ngaahi fakatuʻutāmaki “ʻe hoko maí” 4 pea ʻokú Ne ʻafioʻi ʻa e ngaahi fakangatangata pe ngaahi fakataputapui te tau ala fepaki mo ia ʻi heʻetau feinga ke muimui ki heʻenau faleʻí.

ʻOku mahino ʻaupito ko e ngaahi nunuʻa ʻo e COVID-19, pea pehē ki he ngaahi fakatamaki fakaenatula fakaʻauhá ʻoku ʻikai ke nau filifilimānako, he ʻoku nau aʻu ki he ngaahi matakalí, ngaahi ngataʻanga fakasōsiale mo fakalotú ʻi he konitinēniti kotoa pē. Kuo mole ha ngaahi ngāue maʻuʻanga moʻui pea siʻisiʻi mo e ngaahi paʻanga hū maí ʻi hono uesia ʻa e faingamālie ke ngāué ʻi hono tukuange ʻa e kau ngāué pea uesia mo e malava ko ia ke ngāue koeʻuhí ko e ngaahi pole fakaemoʻui lelei mo fakalaó.

Kiate kinautolu kotoa kuo uesiá, ʻoku mau fakahaaʻi atu ʻa e mahino mo e hohaʻa ki homou tūkungá, kae pehē ki ha fakapapau ʻoku hanganaki mai ha ngaahi ʻaho lelei ange. Kuo faitāpuekina kimoutolu ʻaki ha kau pīsope mo e kau palesiteni fakakolo ʻoku nau fekumi ke tokoniʻi ʻa e kāingalotu ʻo honau ngaahi haʻofanga lotu ʻoku ʻi ai ʻenau ngaahi fiemaʻu fakatuʻasinó pea nau maʻu ha ngaahi meʻangāue mo e maʻuʻanga tokoni ʻe lava ke tokoni atu ke toe fokotuʻu hoʻomou moʻuí pea fokotuʻu kimoutolu ʻi he hala ki he moʻui fakafalala pē kiate kitá ʻi hoʻomou ngāue ʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e mateuteú.

ʻI he ʻātakai ʻo e kuonga ní, ʻoku ʻi ai ha mahaki fakaʻauha kuó ne fakaʻauha ha ngaahi tuʻunga fakaʻekonōmika kae pehē ki ha ngaahi moʻui fakafoʻituitui, he ʻikai hangē ia ko ha Fakamoʻui angaʻofa ke tukunoaʻi ʻa e foʻi moʻoni ko ia ʻoku faingataʻaʻia ʻa e tokolahi pea kole ange ke nau kamata tānaki leva ha meʻatokoni mo ha paʻanga ki he kahaʻú. Ka, ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ʻoku totonu ke tau mātuʻaki tukunoaʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e mateuteú—ke toki fakaʻaongaʻi pē ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení “ʻi he fakapotopoto mo e maau,” 5 kae lava ke tau lea ʻo hangē ko ia naʻe fakahoko ʻe Siosefa ʻi ʻIsipité, “Naʻe ʻi ai ʻa e mā.” 6

ʻOku ʻikai ʻamanaki mai ʻa e ʻEikí ke tau fakahoko ha meʻa ʻo lahi ange ʻi he meʻa te tau malavá, ka ʻokú Ne ʻamanaki mai ke tau fakahoko ʻa e meʻa te tau malavá, ʻi he taimi te tau lava aí. Hangē ko ia ko e fakamanatu mai ʻe Palesiteni Nalesoni kiate kitautolu ʻi heʻetau konifelenisi lahi fakamuimuitahá, “ʻOku hōifua ʻa e ʻEikí ki he feingá.” 7

ʻĪmisi
Tohi lēsoni Ngaahi Meʻa Fakapaʻanga Fakatāutahá ʻi he ngaahi lea fakafonuá

ʻOku faʻa poupouʻi ʻe he kau takí ʻa e Kāingalotú “ke nau teuteu ki he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí ʻaki haʻanau ʻai ha maʻuʻanga meʻatokoni mo e vai pea mo fakahū ha paʻanga.” 8 ʻI he taimi tatau, ʻoku poupouʻi kitautolu ke “fakapotopoto” pea “ʻoua ʻe fai ha meʻa ʻe fuʻu tōtuʻa” 9 ʻi heʻetau feinga ko ia ke ʻi ai ha tānakiʻanga meʻatokoni ʻi ʻapí pea mo ha paʻanga talifakí. Naʻe pulusi ʻi he 2017 ha maʻuʻanga tokoni ʻoku ui ko e Ngaahi Meʻa Fakapaʻanga Fakataautaha ki he Moʻui Fakafalala Pē Kiate Kitá, pea ʻoku lolotonga maʻu ia ʻi he uepisaiti ʻa e Siasí ʻi ha lea fakafonua ʻe 36, pea ʻoku kamata ia ʻaki ha pōpoaki mei he Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻa ia ʻoku pehé:

“Kuo fakahā ʻe he ʻEikí, ‘Ko ʻeku taumuʻá ke tauhi ʻa ʻeku kau māʻoniʻoní’ [Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 104:15]. Ko e fakahaá ni ko ha talaʻofa ia mei he ʻEikí te Ne ʻomi ha ngaahi tāpuaki fakatuʻasino pea mo fakaava ʻa e matapā ʻo e moʻui fakafalala pē kiate kitá. …

“…ʻI haʻo tali mo moʻui ʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení te ke lava lelei ange ai ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki fakatuʻasino kuo talaʻofa ʻe he ʻEikí.

“ʻOku mau fakaafeʻi koe ke ako faivelenga pea mo fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení pea akoʻi kinautolu ki he kau mēmipa ho fāmilí. ʻI hoʻo fai iá, ʻe faitāpuekina hoʻo moʻuí … [koeʻuhí] … ko e fānau moʻoni koe ʻa ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOkú Ne ʻofa ʻiate koe pea he ʻikai teitei liʻaki koe. ʻOkú Ne ʻafioʻi koe pea mo mateuteu ke ʻoatu e ngaahi tāpuaki fakalaumālie mo fakatuʻasino ʻo e moʻui fakafalala pē kiate kitá.” 10

ʻOku kau ʻi he maʻuʻanga tokoni ko ʻení ha ngaahi vahe ʻoku fakataumuʻa pē ia ki hono faʻu mo moʻui ʻo fakatatau mo ha patiseti, ʻo maluʻi ai ho fāmilí mei he ngaahi faingataʻá, levaʻi lelei ha faingataʻaʻia fakapaʻanga ʻe hoko, mateuteu ki he kahaʻú pea mo ha meʻa lahi ange, pea ʻoku lava ke maʻu ʻe he tokotaha kotoa ʻi he uepisaiti ʻa e Siasí pe mei hoʻo kau taki fakalotofonuá.

ʻI heʻetau fakakaukau ko ia ki he tefitoʻi moʻoni ʻo e mateuteú, ʻe lava ke tau vakai kia Siosefa ʻi ʻIsipité ki ha ueʻi fakalaumālie. Naʻe ʻikai ke mei feʻunga pē hono ʻiloʻi pē ʻo e meʻa ʻe hokó ke nau hao ai ʻi he ngaahi taʻu ʻo e “hongé” ʻo ʻikai teitei ʻi ai ha faingataʻaʻia lolotonga ʻa e ngaahi taʻu ʻo e mahú. Naʻe ʻikai ke kai kotoa ʻe he kakai ʻo Feló ʻa e meʻa naʻa nau maʻú, naʻe fokotuʻu ha ngaahi fakangatangata, pea muimui ki ai, ʻo fakafeʻunga pē ki heʻenau fiemaʻu ʻi he taimi ko iá, pea pehē ki heʻenau fiemaʻu ʻi he kahaʻú. Naʻe ʻikai feʻunga ke ʻiloʻi pē ʻe hoko mai ha ngaahi taimi faingataʻa. Naʻe pau ke nau ngāue, pea koeʻuhi ko ʻenau ngāué, “naʻe ʻi ai ʻa e mā.” 11

ʻOku ʻi ai leva ha fehuʻi mahuʻinga: “Ko ia ai, naʻe hā?” Ko e feituʻu lelei ke kamata mei aí ko e maʻu ha mahino ʻoku fakalaumālie ʻa e meʻa kotoa pē ki he ʻEikí, “pea ʻoku teʻeki ʻi ai ha taimi” kuó Ne foaki mai kiate kitautolu “[ha fono ʻoku] fakamatelie.” 12 Ko e meʻa kotoa pē, naʻe fakataumuʻa leva ia kia Sīsū Kalaisi, ko e fakavaʻe kuo pau ke tau langa aí ʻo aʻu pē ki heʻetau mateuteu fakatuʻasinó.

ʻOku ʻuhinga ʻa e mateuteu mo e fakafalala pē kiate kitá ko e “tui ia te tau lava ʻo maʻu ʻa e ngaahi fiemaʻu fakalaumālie mo fakatuʻasino kotoa pē ʻo e moʻuí ʻoku tau fie maʻu maʻatautolu mo hotau fāmilí, ʻo fakafou ʻi he ʻaloʻofa, pe mālohi fakaivia ʻo Sīsū Kalaisí mo ʻetau ngaahi ngāué.” 13

Makehe mei he ngaahi tafaʻaki ʻo ha fakavaʻe fakalaumālie ki he mateuteu fakatuʻasinó ʻoku kau ai ʻa e ngāue “ʻi he fakapotopoto mo e maau,” 14 ʻa ia ʻokú ne ʻomi ʻa e fakakaukau ki hano tātānaki māmālie ʻo e tukuʻanga koloa meʻatokoní mo e paʻanga ʻoku fakahaofí ʻi ha vahaʻataimi, kae pehē foki ke pīkitai ki he “fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofuá” ʻoku ʻuhinga ia, 15 ko hono fakahaaʻi ʻa e tui ʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo fakamāʻoniʻoniʻi ʻetau ngaahi feinga iiki kae fakahoko maʻu peé.

ʻI he ʻi ai ha fakavaʻe fakalaumālié, te tau lava leva ʻo fakahoko lelei ha ongo ʻelemēniti ʻo e mateuteu fakatuʻasinó—levaʻi lelei ʻo e ngaahi meʻa fakapaʻangá mo e tukuʻanga koloa [ʻa e fāmilí] ʻi ʻapí.

ʻOku kau ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ki hono levaʻi lelei hoʻomou ngaahi meʻa fakapaʻangá ʻa hono totongi ʻo e vahehongofulú pea mo e ngaahi foakí, fakangata pea fakaʻehiʻehi mei he fakamoʻuá, tokateu pea moʻui ʻo fakatatau mo ha patiseti, pea tātānaki ki he kahaʻú.

ʻOku kau ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo e tukuʻanga koloa ʻi ʻapí ʻa hono tātānaki ʻo e meʻatokoní, ko e tātānaki ʻo e vaí, pea mo e tātānaki ʻo e ngaahi fiemaʻu kehé ʻo fakatatau mo e ngaahi fiemaʻu ʻa e fakafoʻituituí mo e fāmilí, he ko e “tukuʻanga koloa lelei tahá” 16 ko ʻapi, ʻa ia ʻe hoko ko e “feituʻu maʻuʻanga tokoni lelei taha ʻi he ngaahi taimi ʻo e faingataʻá.” 17

ʻI heʻetau pīkitai ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalaumālié pea fekumi ki ha ueʻi fakalaumālie mei he ʻEikí, ʻe fakahinohinoʻi kitautolu ke tau ʻilo ʻa e finangalo ʻo e ʻEikí maʻatautolú, fakafoʻituitui mo fakafāmili, pea mo e founga lelei taha ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e mateuteu fakatuʻasinó. Ko e sitepu mahuʻinga tahá ke kamata leva.

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi heʻene pehē: “Ko hono fakahoko e ngāué ko hono ngāueʻi ia ʻo e tuí. … ʻOku nofotaha ʻa e tui moʻoní ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pea ʻoku iku maʻu pē ia ki he ngāue.” 18

ʻE kāinga, kuo pau pē ke tau teuteu ki he ngaahi meʻa taʻepau ʻe ala hoko ʻi ha māmani feliliuaki. Naʻa mo e ngaahi ʻaho lelei ange ʻi he kahaʻú, ʻoku tau ʻilo ʻe kei hoko atu pē ʻa e ngaahi taimi fakafiefia mo fakamamahi ʻo e moʻui fakamatelié. ʻI heʻetau feinga ke mateuteu fakatuʻasinó, ʻe lava ke tau fehangahangai mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e moʻuí ʻaki ha loto-falala lahi ange, nonga ʻi hotau lotó, pea, hangē ko Siosefa ʻi ʻIsipité, te tau lava ʻo pehē, neongo ʻa e ngaahi tūkunga faingataʻá, “ʻOku ʻi ai ʻa e mā.” 19 ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.