Konifelenisi Lahi
Ko e Meʻafoaki Fakaʻofoʻofa ʻo e ʻAló
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2020


Ko e Meʻafoaki Fakaʻofoʻofa ʻo e ʻAló

ʻE lava ke tau hao mei he ngaahi mamahi ʻoku totonu ke tau tofanga aí koeʻuhi ko ʻetau tōnounou fakaekakanó ʻo fakafou ʻia Sīsū Kalaisi ʻo ikunaʻi ai ʻa e ngaahi mamahi ʻoku ʻikai totonu ke tau tofanga ai ʻi heʻetau ngaahi faingataʻaʻia fakamatelié.

Lolotonga ʻeku lau ‘a e Tohi ʻa Molomoná ki ha lēsoni Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Aú ʻi he faʻahitaʻu māfana kuo ʻosí, naʻe ongo kiate au ‘a e lipooti ʻa ʻAlamā ko e taimi naʻe mahino kotoa ai kiate ia a ʻene ngaahi angahalá, naʻe “ʻikai ha meʻa ʻe “hulu mo fakamamahi pehē ʻo tatau mo [hono] ngaahi mamahí.” 1 Te u pehē naʻe tohoakiʻi ʻeku tokangá ʻi he lau ko ia ki he mamahi lahí ʻi heʻeku fefaʻuhi ʻi he uike ko iá mo ha makamaka milimita ʻe fitu ʻi he kofuuá. Kuo teʻeki ai foua ʻe ha tangata ha faʻahinga “[mahulu]” pehē “ʻo fakahoko” ai ha faʻahinga “meʻa iiki mo faingofua.” 2

Naʻe toe hā makehe ʻa e ngaahi lea ʻa ʻAlamaá kiate au koeʻuhi ko e foʻi lea ko ia ko e lahi,ʻi he liliu faka-Pilitānia ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ʻokú ne fakamatalaʻi ha ngaahi meʻa ʻoku fakaʻofoʻofa makehe pe ʻikai ha tatau ʻo hono ngeiá. Hangē ko ʻení, naʻe fakatokangaʻi ʻe Siosefa Sāmita naʻe tui ʻe he ʻāngelo ko Molonaí ha pulupulu “naʻe hina ekiaki ʻaupito,” naʻá ne pehē ko ha hinehina naʻe “mahulu ange ʻi ha meʻa fakamāmani kuó [ne] mamata ai. 3 Ka ʻoku lava foki ʻe he [mahulú] ʻo fakamatalaʻi lahi ha meʻa ʻo aʻu pē ki he ngaahi meʻa ʻoku koví. ʻI heʻene peheé, ʻoku fakafehokotaki ʻe ʻAlamā mo e ngaahi tikisinale leleí ʻa e mamahi hulu angé ki hano “fakaloto mamahiʻi,” “fakatupu mamahi” mo “fakamamahiʻi” ki he tuʻunga lahi tahá.” 4

ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he fakatātā ʻa ʻAlamaá ʻa e foʻi moʻoni mahino kuo pau ke ʻi ai e taimi ʻe ongoʻi kakato ai ʻa e halaia fakamamahi ʻo e angahala kotoa pē ʻoku tau fakahoko. ʻOku fie maʻu ia ʻe he fakamaau totonú pea he ʻikai lava ʻe he ʻOtuá Tonu ʻo liliu ia. 5 ʻI he taimi naʻe manatuʻi ai ʻe ʻAlamā ʻa e “kotoa” ʻo ʻene ngaahi angahalá—kae tautautefito kiate kinautolu naʻa nau fakaʻauha ʻa e tui ʻa e niʻihi kehé—naʻe hangē naʻe ʻikai ke ne mei lava ʻo matuʻuaki ʻa ʻene mamahí, pea ʻi heʻene fakakaukau ki haʻane tuʻu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, naʻe fakafonu ia ʻe ha “fuʻu ilifia.” Naʻá ne fakaʻamu ke “ʻosiʻosingamālie ʻi [he] laumālié mo [e] sinó fakatouʻosi.” 6

Ka naʻe pehē ʻe ʻAlamā naʻe kamata ke liliu e meʻa kotoa ʻi he mōmēniti pē naʻá ne “manatuʻi” ʻa hono kikiteʻi ʻo … [e] hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisi … ke ne fai ha fakalelei ki he ngaahi angahala ʻa e māmaní,” pea naʻe “tangi ʻi [hono] lotó: ʻE Sīsū, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ʻaloʻofa mai kiate au.” ʻI he foʻi fakakaukau mo e tautapa pē ko ia ʻe tahá, naʻe fakafonu ʻa ʻAlamā ʻaki ha fuʻu fiefia “lahi” [ʻo] “tatau hono lahí mo [hono] mamahí .” 7

ʻOku totonu ke ʻoua naʻa ngalo ʻiate kitautolu ko e taumuʻa ʻo e fakatomalá ke toʻo ha ngaahi mamahi pau pea liliu kinautolu ko e fiefia moʻoni. Fakafetaʻi ki Heʻene “angalelei vavé,” 8 ʻi he taimi pē ko iá ko ʻetau haʻu pē kia Kalaisi—ʻo fakahaaʻi ʻa e tui kiate Ia pea mo ha liliu moʻoni ʻo e lotó— ʻoku kamata leva ke hiki e mafatukituki ʻo ʻetau ngaahi angahalá mei hotau tuʻá ki Hono tuʻá. ʻOku malava pē ʻeni koeʻuhi naʻe “mamahi taʻefakangatangata mo ʻikai lava ke mafakamatalaʻi” 9 ʻa Ia ia naʻe ʻikai Haʻane angahalá koeʻuhi ko e angahala kotoa ʻi he ʻuniveesi naʻá Ne fakatupú—ko ha mamahi naʻe fuʻu lahi fau, naʻe tafe ai ʻa e taʻataʻa mei he avaava kotoa ʻo Hono [sinó]. Mei he aʻusia tonu mo fakataautahá, ʻoku fakatokanga mai ai ʻa e Fakamoʻuí ʻi he folofola fakaonopōní ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo fakakaukau ki he “[lahi fau]” ʻo ʻetau “mamahí” ʻo kapau he ʻikai ke tau fakatomala. Ka ʻi he foaki lahi ʻokú Ne fakamahino “Ko au, ko e ʻOtuá, kuó u kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni maʻá e kakai kotoa pē, koeʻuhi ke ʻoua naʻa nau mamahi ʻo kapau te nau fakatomala” 10 —ʻa ia ko ha fakatomala te tau malava ai ʻo “ʻahiʻahiʻi” ʻa e “fuʻu fiefia” naʻe ʻahiʻahiʻi ʻe ʻAlamaá. 11 “ʻOku fakaofo ia kiate au” ʻa e tokāteline ko ʻení, 12 Ka, ko hono fakaofó, he ʻoku foaki ʻe Kalaisi ha meʻa lahi ange.

ʻOku ʻikai hoko mai e mamahi hulu faú he taimi ʻe niʻihi mei he angahalá kae mei ha ngaahi fehālaaki ʻi he taʻe ilo, ko e ngāue ʻa ha niʻihi, pe ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke tau mapuleʻi. Mahalo te ke tangi ʻo hangē ko e tokotaha Saame angatonú:

“ʻOku mamahi lahi hoku lotó ʻiate au: pea kuo tō kiate au ʻa e ngaahi fakailifia ʻo e maté.

“… Pea kuo lōmakiʻi au ʻe he liliká.

“… Taumaiā ke u maʻu ʻa e kapakau ʻo hangē ko e lupé! koeʻuhi ke u puna atu, pea fiemālie ai.” 13

ʻE lava ʻe he saienisi fakafaitoʻó, faleʻi fakapalofesinalé, pe totongi ʻi hono fakangofua ʻe he laó ke fakamaʻamaʻa ʻetau faingataʻaʻiá. Kae fakatokangaʻi ange, ko e ngaahi meʻaʻofa lelei kotoa pē—ʻo kau ai ʻa kinatutolú ni—ko e ʻomi ia mei he Fakamoʻuí. 14 Tatau ai pē pe ko e hā e tupuʻanga ʻo ʻetau kafo mo e loto mamahi tahá, ʻe kei tatau ai pē ʻa e maʻuʻanga fakafiemālie taupotu tahá: ko Sīsū Kalaisi. Ko Ia tokotaha pē ʻokú Ne maʻu ʻa e mālohi kakato ke fakatonutonu ʻa e fehālaaki kotoa, fakaleleiʻi e tōnounou kotoa pē, fakamoʻui e kafo kotoa pē, mo ʻomi e tāpuaki kotoa pē naʻe fakatatalí. ʻOku ou fakamoʻoni ʻo hangē ko e kau fakamoʻoni ʻi he kuonga muʻá, “ʻoku ʻikai ke tau maʻu ʻa e fungani taulaʻeiki ʻoku taʻemanavaʻofa ki heʻetau ngaahi vaivaí,” 15 ka ko ha Huhuʻi ʻofa naʻe hifo mei Hono taloni ʻi ʻolungá ʻo hāʻele atu “ʻo kātakiʻi ʻa e ngaahi mamahí pea mo e ngaahi faingataʻá pea mo e ngaahi ʻahiʻahi kehekehe kotoa pē; … , koeʻuhí ke ne ʻafioʻi … ʻa e founga ke tokoniʻi ai ʻa hono kakaí.” 16

Ki ha taha pē he ʻahó ni ʻoku mamahi lahi fau pe mahulu fau peá ke ongoʻi ʻoku ʻikai mahino kakato kinautolu ki ha taha, mahalo ʻokú ke tonu. Mahalo he ʻikai ha mēmipa ia ʻo e fāmili, kaungāmeʻa, pe taki lakanga fakataulaʻeiki—neongo pe ko e hā haʻane ongoʻi pe ʻuhinga lelei—ʻokú ne ʻiloʻi lelei ho lotó pe maʻu e ngaahi lea totonu ke tokoni ke fakamoʻui koe. ʻIloʻi muʻa ʻeni: ʻoku ʻi ai ha Taha ʻoku mahino lelei ki ai e meʻa ʻokú ke fouá, ʻa ia ʻoku “māfimafi lahi ange ʻi he māmaní kotoa” 17 pea te ne lava ke “[fakahoko] lahi hake lahi ʻaupito ʻi he meʻa kotoa pē [te mou] kolea pe mahalo ki aí.” 18 ʻE fakahoko ʻa e foungá ni ʻi Heʻene founga pē ʻAʻana mo ʻEne taimi-tēpile pē ʻAʻana, ka ʻoku tuʻu mateuteu maʻu pē ʻa Kalaisi ke fakamoʻui ʻa e konga siʻisiʻi mo e tafaʻaki kotoa hoʻo mamahí.

ʻI hoʻo tuku ke Ne fakahoko ia, te ke fakatokangaʻi ta naʻe ʻikai taʻe ʻaonga hoʻo mamahí. Naʻe pehē ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻi heʻene lea ʻo kau ki he kau moʻungaʻi tangata tokolahi pea mo ʻenau ngaahi mamahí, “[Kuo ʻomi ʻe he ʻOtuá ha ngaahi meʻa lelei ange kiate kinautolu ʻo fakafou ʻi he ʻenau mamahí, he ka ne taʻeʻoua ʻenau mamahí he ʻikai lava ʻo fakahaohaoaʻi kinautolu].” 19 Fakatokangaʻi ange, ko e natula moʻoni ʻo e ʻOtuá mo ʻetau moʻui ʻi māmaní ko e fiefia, 20 ka he ʻikai ke tau lava ʻo hoko ko ha kakai haohaoa ʻoku fiefia fakalangi ʻo ʻikai ha ngaahi aʻusia ke ne siviʻi kitautolu, ʻo aʻu pē he taimi ʻe niʻihi ki hono fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoni kotoa. ʻOku pehē ʻe Paula, naʻa mo e Fakamoʻuí Tonu, naʻe fakataʻengataʻi “haohaoa [pe] kakato] ʻi he ngaahi faingataʻá.” 21 Ko ia, maluʻi koe mei he fanafana ko ia ʻa sētane, kapau naʻá ke hoko ko ha taha lelei ange, he ʻikai fie maʻu hoʻo ngaahi ʻahiʻahí.

Kuo pau foki ke ke fakaʻehiʻehi mei he loi ko ia tokua ʻoku fokotuʻu mai ʻe hoʻo ngaahi faingataʻá ʻokú ke tuʻu ʻi he tuʻa ʻi he siakale ʻo e kakai fili ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku hangē ʻoku nau ngaʻunu faingofua pē mei he tuʻunga ʻe taha ki he tahá. Ka, ke sio kiate koe ʻo hangē ko Sione ko e Fakahaá, ʻo sio ʻokú ke ʻi heʻene fakahā fakaʻeiʻeiki ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí. He naʻe mamata ʻa Sione ki ha “fuʻu kakai ʻa ia kuo ʻikai faʻa lau ʻe ha taha, mei he puleʻanga, mo e faʻahinga, mo e kakai, mo e lea kotoa pē, naʻa nau tutuʻu ʻi he muʻa nofoʻa fakaʻeiʻeikí, pea ʻi he ʻao ʻo e Lamí, kuo nau kofu ʻaki ʻa e ngaahi kofu hinehina, … pea naʻa nau kalanga ʻaki ʻa e leʻo lahi, ʻo pehē, [Fakamoʻui ki hotau Otuá.” 22

Pea ko e taimi naʻe fehuʻi ai: “Ko hai ʻa kinautolú ni ʻoku teunga ʻaki ʻa e ngaahi kofu hinehina tōtōlofá? pea ʻoku nau haʻú mei fē?” Naʻe maʻu ʻe Sione ʻa e talí, “Ko kinautolu ʻeni naʻe haʻu mei he mamahi lahi, pea kuo nau fō ke hinehina honau kofu tōtōlofá ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí.” 23

Kāinga, ʻoku tokoni e faingataʻaʻia ʻi he māʻoniʻoní ke fakafeʻungaʻi koe, kae ʻikai fakafaikehekeheʻi koe mei ha kakai fili ʻa e ʻ Otuá. Pea ʻoku hoko honau ngaahi talaʻofá ko hoʻo ngaahi talaʻofa. Hangē ko e fakamatala ʻa Sioné, “ʻE ʻikai te [mou] toe fiekaia, pe toe fieinua; pea ʻe ʻikai te [mou] laʻāina, pe puhengia. “He ko e Lamí ʻoku ʻi he haʻohaʻonga ʻo e nofoʻa fakaʻeiʻeikí, te Ne fafangaʻi ʻa [kimoutolu], pea tataki ʻa [kimoutolu] ki he ngaahi matavai moʻuí; pea ʻe holoholo ʻe he ʻOtuá ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau matá.” 24

“Pea ʻe ʻikai ke [ʻi] ai ha mate, pe ha ongosia, pe ha tangi, pea ʻe ʻikai ke [ʻi] ai ha mamahi.” 25

ʻOku ou fakamoʻoni kiate kimoutolu ʻe lava ke tau hao mei he ngaahi mamahi ʻoku totonu ke tau tofanga aí koeʻuhi ko ʻetau tōnounou fakaekakanó ʻo fakafou ʻia Sīsū Kalaisi ʻo ikunaʻi ai ʻa e ngaahi mamahi ʻoku ʻikai totonu ke tau tofanga ai ʻi heʻetau ngaahi faingataʻaʻia fakamatelié. ʻI he malumaluʻo ʻEne fakahinohinó, ʻoku hoko ai ho ikuʻanga fakalangí ko ha fiefia mahuʻinga ʻoku ʻikai mafakamatalaʻi—ko ha fiefia ʻoku lahi fau mo makehe kiate koe pē, ʻe hoko hoʻo “ngaahi efuefú” ko ha ngaahi meʻa fakaʻofoʻofa “ʻo mahulu hake ʻi ha toe meʻa fakamāmani.” 26 Koeʻuhí ke ke aʻusia ʻa e fiefia ko ʻení ʻi he taimí ni mo fakafonu ia ʻaki koe ʻo lauikuonga, ʻoku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou fai e meʻa naʻe fai ʻe ʻAlamaá: tuku ke puke ʻe hoʻo fakakaukaú ʻa e meʻaʻofa hulu fau ʻo e ʻAlo e ʻOtuá, kuo fakahā ʻi Heʻene ongoongoleleí ʻi Hono Siasi moʻoni mo moʻuí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.