Konifelenisi Lahi
ʻOku Mau Lea ʻia Kalaisi
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2020


ʻOku Mau Lea ʻia Kalaisi

ʻI he siʻisiʻi ange ʻa e talanoa ʻa e māmaní ʻo kau kia Sīsū Kalaisí, tuku muʻa ke lahi ange ʻetau talanoa fekauʻaki mo Iá.

ʻOku ou fakahaaʻi ʻeku ʻofa kiate kimoutolu, ko homau ngaahi kaungāmeʻa ʻofeina mo e kaungā-tui. Kuó u tanganeʻia ʻi hoʻomou tuí mo e loto-toʻá lolotonga e ngaahi māhina ko ʻeni kuo maliu atú, ʻi hono fakahohaʻasi ʻe he mahaki fakaʻauha fakaemāmani lahi ko ʻení ʻa ʻetau moʻuí pea mālōlō ai mo ha ngaahi mēmipa mahuʻinga ʻo e fāmilí mo ha ngaahi kaungāmeʻa ʻofeina.

Lolotonga e vahaʻataimi veiveiua ko ʻení, kuó u ongoʻi ha loto-houngaʻia makehe koeʻuhí ko ʻeku ʻiloʻi fakapapau ko Sīsū ʻa e Kalaisí. Kuó ke ongoʻi pehē nai? ʻOku ʻi ai ha ngaahi faingataʻa ʻokú ne lomekina kitautolu takitaha, ka ʻoku ʻi muʻa maʻu pē ʻiate kitautolu ʻa Ia naʻá Ne folofola ʻi he fakatōkilalo, “Ko au ko e hala, mo e moʻoni, pea mo e moʻui.”1 Neongo ʻoku tau kātekina ha faʻahitaʻu ʻo e vāmamaʻo fakatuʻasino mei he niʻihi kehé, ka ʻoku ʻikai teitei fie maʻu ia ke tau fakamamaʻo fakalaumālie meiate Ia ʻokú Ne folofola loto-ʻofa mai, “Haʻu kiate au.”2

ʻOku fakamaama ʻe Sīsū Kalaisi ʻa hotau halá ʻo hangē ha fetuʻu fakahinohino ʻi ha langi tafitonga fakapoʻulí. Naʻá Ne hāʻele mai ki māmani ʻi ha fale tauhiʻanga monumanu fakatōkilalo. Naʻá Ne moʻui haohaoa. Naʻá Ne fakamoʻui ʻa e mahakí pea fokotuʻu ʻa e maté. Naʻá Ne hoko ko ha kaungāmeʻa ki he niʻihi naʻe liʻakí. Naʻá Ne akoʻi mai ke tau fai lelei, talangofua, pea feʻofaʻaki. Naʻe tutuki ia ʻi ha kolosi, pea toe tuʻu fakaʻeiʻeiki hili ha ʻaho ʻe tolu mei ai, ʻo fakaʻatā ai kitautolu mo hotau ngaahi ʻofaʻangá ke tau moʻui hili ʻa e maté. Naʻá Ne toʻo kiate Ia ʻetau ngaahi angahalá mo e mamahí ʻaki ʻEne ʻaloʻofa taʻe-mafakatatauá, ʻo ʻomi ai ʻa e fakamolemole ʻi heʻetau fakatomalá mo e melino ʻi he ngaahi matangi ʻo e moʻuí. ʻOku tau ʻofa ʻiate Ia. ʻOku tau mōihū kiate Ia. ʻOku tau muimui ʻiate Ia. Ko e fakamaʻunga Ia ʻo hotau laumālié.

Ko e mālié he neongo e fakalalahi ʻa e fakapapau fakalaumālie ko ʻeni ʻiate kitautolú, ka ʻoku ʻi ai ha tokolahi ʻi he māmaní ʻoku siʻi ʻenau ʻilo kia Sīsū Kalaisí, pea ko e ngaahi feituʻu ʻe niʻihi ʻi māmani ʻa ia kuo talaki ai ʻa Hono huafá ʻo laui senitulí, ʻoku hōloa ai ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí. Kuo mātā ʻe he Kāingalotu loto-toʻa ʻi ʻIulopé ʻa e hōloa ʻo e tuí ʻi honau tukui fonuá ʻi ha ngaahi taʻu lahi.3 Ko e fakamamahí, ʻoku toe hōloa foki mo e tuí ʻi he ʻIunaiteti Siteití. Naʻe fakahaaʻi ʻe ha fakatotolo kimuí ni, ʻi he taʻu ʻe 10 fakamuimuí kuo toko 30 miliona ʻa e kakai ʻi he ʻIunaiteti Siteití kuo ʻikai ke nau toe tui ki he tuʻunga faka-ʻOtua ʻo Sīsū Kalaisí.4 ʻI he vakai ki he fakaemāmani lahí, ʻoku tomuʻa fakahaaʻi ʻe ha fakatotolo ʻe taha ko e ngaahi taʻu lahi ka hoko maí, ʻe laka hake ʻi he liunga uá ʻa e tokolahi te nau mavahe mei he tui faka-Kalisitiané ʻiate kinautolu te nau tali lelei iá.5

ʻOku tau fakaʻapaʻapaʻi foki ʻa e totonu ʻa e taha kotoa ke filí, ka naʻe folofola ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, “Ko hoku ʻAlo ʻofaʻangá ʻeni: fanongo kiate ia.”6 ʻOku ou fakamoʻoni ʻe hoko mai ʻa e ʻaho ʻe peluki ai ʻa e tui kotoa pē pea fakamoʻoni ʻe he ʻelelo kotoa pē ko Sīsū ʻa e Kalaisí.7

Te tau tali fēfē nai ʻa hotau māmani feliliuakí? Neongo ʻoku liʻaki ʻe ha niʻihi ʻenau tuí, ka ʻoku fekumi ha niʻihi ki he moʻoní. Kuo tau toʻo kiate kitautolu ʻa e huafa ʻo e Fakamoʻuí. Ko e hā mo ha toe meʻa te tau fai?

Ko Hono Teuʻi ʻo Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní

ʻE lava ke maʻu ha konga ʻo ʻetau talí ʻi heʻetau manatu ki he founga naʻe akoʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻi he ngaahi māhina kimuʻa pea uiuiʻi ia ko e Palesiteni ʻo e Siasí. ʻI ha lea ʻa Palesiteni Nalesoni ʻi ha taʻu ʻe taha kimuʻa hono uiuiʻí, naʻá ne fakaafeʻi ai kitautolu ke tau ako ke toe loloto ange ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ʻe 2,200 ki he huafa ʻo Sīsū Kalaisí ʻa ia ʻoku lisi ʻi he Topical Guide.8

ʻĪmisi
Palesiteni Nalesoni ʻokú ne ako e folofolá

ʻI ha māhina ʻe tolu mei ai ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻEpelelí, naʻá ne lea kau ki he founga kuo tokoni lahi ai kiate ia ʻa e ako loloto ko ʻeni kia Sīsū Kalaisí, neongo ʻa e taʻu lahi ʻa ʻene ngāue mateaki ʻi he tuʻunga fakaākongá. Naʻe fehuʻi ange ʻe Sisitā Uenitī Nalesoni fekauʻaki mo hono ʻaonga kiate iá. Naʻá ne tali ange, “Ko ha tangata foʻou au!” Ko ha tangata foʻou ia? ʻI hono taʻu 92, ko ha tangata foʻou? Naʻe pehē ʻe Palesiteni Nalesoni:

“ʻI he tuku hotau taimí ke ako ʻo kau ki he Fakamoʻuí mo ʻEne feilaulau fakaleleí [ʻoku tohoakiʻi kitautolu] kiate Ia. …

“… [ʻOku] fakamaʻu ʻetau tokangá ʻi he Fakamoʻuí mo ʻEne ongoongoleleí.”9

Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí, “Sio pē kiate au ʻi he fakakaukau kotoa pē.”10

ʻI ha māmani ʻo e ngāué, loto-hohaʻá mo e ngaahi feinga ʻoku tāú, ʻoku tau tuku hotau lotó, ʻatamaí pea mo ʻetau fakakaukaú ʻiate Ia ʻoku hoko ko hotau ʻamanakiʻanga mo e fakamoʻuí.

Kapau naʻe tokoni ha toe ako foʻou ‘o kau ki he Fakamoʻuí ke teuteuʻi ai ʻa Palesiteni Nalesoni, meʻa ní he ʻikai tokoni ia ke teuteuʻi ai foki mo kitautolu?

ʻĪmisi
Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni

ʻI hono fakamamafaʻi ʻa e hingoa ʻo e Siasí, naʻe akonaki ʻa Palesiteni Nalesoni ʻo pehē, “Kapau ʻoku tau fie maʻu … ke maʻu ʻa e mālohi ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí—ke fakamaʻa mo fakamoʻui kitautolu, ke fakamālohia mo fakaivia kitautolu, pea iku ʻo hakeakiʻi kitautolu—kuo pau ke tau fakahaaʻi mahino ko Ia ʻa e tupuʻanga ʻo e mālohi ko iá.”11 Naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Nalesoni kiate kitautolu ko hono toutou fakaʻaongaʻi ʻo e hingoa totonu ʻo e Siasí, ko ha meʻa ʻoku hā ngali siʻisiʻi, ʻoku ʻikai ʻaupito ke siʻisiʻi ia pea ʻe lelei ia ki he kahaʻu ʻo e māmaní.

Ko Ha Talaofa ki Hoʻo Teuteú

ʻOku ou palōmesi atu ko e taimi te ke mateuteu ai ʻo hangē ko ia naʻe fakahoko ʻe Palesiteni Nalesoní, te ke hoko foki mo koe ʻo foʻou, ʻo fakakaukau lahi ange ki he Fakamoʻuí, talanoa ʻo lahi ange fekauʻaki mo Ia pea siʻisiʻi ange ʻa e momoú. ʻI he fakaʻau ke ke ʻiloʻi mo ʻofa lahi ange ʻiate Iá, ʻe hokohoko lelei pē hoʻo leá, ʻi he founga tatau pē ʻokú ke lea ai ki ha taha ʻo hoʻo fānaú pe ko ha kaungāmeʻa mamae. Ko kinautolu te nau fanongo kiate koé ʻe siʻisiʻi ange haʻanau ongoʻi ke fakafekiki pe fakatangaʻi koe ka te nau ongoʻi ke ako meiate koe.

ʻOku tau talanoa ʻo kau kia Sīsū Kalaisi, kae mahalo te tau lava pē ʻo toe lelei ange ai. Ka siʻisiʻi ʻa e talanoa ʻa e māmaní fekauʻaki mo Iá, ko hai leva ʻe lahi haʻane talanoa fekauʻaki mo Iá? Ko kitautolu! Fakataha mo e kau Kalisitiane mateaki kehé!

Ko e Talanoa ʻo kau kia Kalaisi ʻi Hotau Ngaahi ʻApí

ʻOku ʻi ai nai ha ngaahi ʻīmisi ʻo e Fakamoʻuí ʻi hotau ngaahi ʻapí? ʻOku tau faʻa talanoa nai ki heʻetau fānaú fekauʻaki mo e ngaahi tala fakatātā ʻo Sīsuú? “[ʻOku] hangē e ngaahi talanoa ʻo Sīsuú ko ha matangi mālohi ke fakatupulaki ʻa e tuí ʻi he loto ʻo ʻetau fānaú.”12 Ko e taimi ʻe fehuʻi atu ai hoʻo fānaú, fakakaukau fakalelei ke akoʻi ʻa e meʻa naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí. Hangē ko ʻení, kapau ʻe fehuʻi atu ho fānaú, “Teti, ko e hā hono ʻuhinga ʻoku tau lotu aí?” Te ke lava ʻo tali ange, “Ko ha fehuʻi lelei ia. ʻOkú ke manatuʻi ʻa e taimi naʻe lotu ai ʻa Sīsuú? Ta kiʻi talanoa angé kau ki he ʻuhinga naʻá Ne lotu aí pea mo e founga naʻá Ne lotu ʻakí.”

“ʻOku mau lea ʻia Kalaisi, ʻoku mau fiefia ʻia Kalaisi, … ke ʻilo ʻe heʻemau fānaú ki he tupuʻanga ʻa ia te nau lava ke sio ki ai ke maʻu ai ha fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá.”13

Ko e Talanoa ʻo kau kia Kalaisi ʻi he Lotú

ʻOku tānaki mai ʻe he potufolofola tatau pē ko ʻení ke tau “malanga ʻaki ʻa Kalaisi.”14 ʻI heʻetau ngaahi taimi lotú, tuku ke tau nofotaha ʻi he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí pea mo e meʻaʻofa ʻo ʻEne feilaulau fakaleleí. ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻeni he ʻikai lava ke tau talanoa ki ha aʻusia mei heʻetau moʻuí pe vahevahe ha ngaahi fakakaukau mei he niʻihi kehé. Neongo ʻe fekauʻaki ʻetau kaveingá mo e fāmilí pe ngāue tokoní pe temipalé pe ko ha ngāue fakafaifekau ne toki fakahoko, ka ko e meʻa kotoa pē ʻi heʻetau lotú ʻoku totonu ke tuhu ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

ʻI he taʻu ʻe tolungofulu kuohilí, naʻe lea ʻa Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi ʻo fekauʻaki mo ha tohi naʻá ne maʻu “mei ha tangata naʻá ne pehē naʻe ʻalu ki ha houalotu [sākalamēniti] pea naʻá ne fanongo ki he ngaahi fakamoʻoni ʻe hongofulu mā fitu ka naʻe ʻikai ke ne fanongo ki ha lave ki he Fakamoʻuí.”15 Naʻe pehē leva ʻe Palesiteni ʻOakesi, “Mahalo ʻoku fakalahiʻi ʻa e fakamatala ko iá [ka] ʻoku ou lea ʻaki iá he ʻokú ne ʻomi ha fakamanatu mahino kiate kitautolu kotoa.”16 Naʻá ne fakaafeʻi mai leva ke tau talanoa ke lahi ange fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi ʻi heʻetau ngaahi malangá mo e fealeaʻaki he kalasí. Kuó u fakatokangaʻi ʻoku fakaʻau ke lahi ange ʻetau fakatefito ʻia Kalaisí ʻi heʻetau ngaahi fakatahaʻanga he Siasí. Tau tokanga muʻa ke hokohoko atu ʻa e ngaahi ngāue lelei ʻaupito ko ʻení.

Ko e Talanoa mo e Niʻihi Kehé ʻo kau kia Kalaisí

Tuku muʻa ke tau talanoa mo e niʻihi ʻoku tau feohí ʻi he tauʻatāina loto-moʻoni mo e loto-fiemālie lahi ange fekauʻaki mo Kalaisi. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Nalesoni, “ʻOku loto fiemālie e kau ākonga moʻoni ʻa Sīsū Kalaisí ke hā mahino, lea, pea mo makehe mei he kakai ʻo e māmaní.”17

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku tau fakakaukau ko e fepōtalanoaʻaki mo ha tahá ʻoku fie maʻu ia ke fakaʻosi ʻaki haʻane haʻu ki he lotú pe sio ki he ongo faifekaú. Tuku ke tataki kinautolu ʻe he ʻEikí ʻi heʻenau loto ki aí, ka tau fakakaukau kitautolu ki hotau fatongia ke hoko ko ha leʻo Maʻana, ʻo faʻa fakakaukau mo tauhi totonu ki heʻetau tuí. Kuo akoʻi mai ʻe ʻEletā Tieta F. ʻUkitofa ko e taimi ʻoku fehuʻi mai ai ʻe ha taha fekauʻaki mo e fakaʻosinga ʻo hotau uiké, ʻoku totonu ke tau loto-fiemālie ke tali loto-fiefia ange ne tau saiʻia ʻaupito ʻi he fanongo ki he hiva ʻa e fānau Palaimelí “ʻOku ou feinga ke hangē ko Sīsuú.”18 Tuku muʻa ke tau fakamoʻoniʻi angaʻofa ʻa ʻetau tui kia Kalaisí. Kapau ʻe vahevahe ʻe ha taha haʻane palopalema ʻi heʻene moʻui fakatāutahá, ʻe lava ke tau pehē ange, “ʻE Sione, ʻe Mele, ʻokú ke ʻiloʻi pē ʻoku ou tui kia Sīsū Kalaisi. Kuó u faʻa fakakaukau ki ha meʻa naʻá Ne folofola ʻaki ʻe ala tokoni kiate koe.”

Talanoa tauʻatāina ʻi he mītia fakasōsialé ʻo kau ki hoʻo falala kia Kalaisí. Ko e tokolahi tahá te nau fakaʻapaʻapaʻi hoʻo tuí, ka kapau ʻoku ʻi ai ha taha te ne fakatangaʻi hoʻo lea kau ki he Fakamoʻuí, maʻu ha loto-toʻa ʻi Heʻene talaʻofa: “ʻOku monūʻia ʻa kimoutolu, ʻo ka manukia … koeʻuhí ko au. … He ʻoku lahi hoʻomou totongí ʻi he langí.”18 ʻOku lahi ange ʻetau tokanga ke tau hoko ko ʻEne kau muimuí ʻi heʻetau tokanga ke “fakamānako” ki heʻetau kau muimuí. Naʻe faleʻi ʻa Pita ʻo pehē, “Mou nofo teu pē ke talia [ʻa e] ʻamanaki lelei ʻoku ʻiate kimoutolú.”20 Tuku muʻa ke tau lea ʻia Kalaisi.

Ko e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakamoʻoni mālohi ia ʻo Sīsū Kalaisi. ʻOku meimei ko e laʻipeesi kotoa pē ʻoku fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí pea mo Hono misiona fakalangí.21 ʻOku fakafonu ʻa hono ngaahi pēsí ʻaki ha mahino ki Heʻene Fakaleleí mo e ʻaloʻofá. ʻI he hoko ʻa e Tohi ʻa Molomoná ko ha hoa-ngāue ʻo e Fuakava Foʻoú, ʻoku tokoni ia ke mahino lelei ange kiate kitautolu ʻa e ʻuhinga naʻe hāʻele mai ai ʻa e Fakamoʻuí ke fakahaofi kitautolú pea mo e founga ʻe lava ke fakamātoato ange ai ʻetau haʻu kiate Iá.

Ko e taimi ʻe niʻihi, ʻoku taʻepauʻia ha niʻihi ʻo hotau kaungā Kalisitiané ʻi heʻetau tuí mo ʻetau ngaahi taumuʻá. Tuku muʻa ke tau fiefia moʻoni mo kinautolu ʻi hono fevahevaheʻaki ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí pea mo e ngaahi folofola ʻi he Fuakava Foʻoú ʻoku tau ʻofeina kotoá. ʻI he ngaahi taʻu ka hoko maí, ko kinautolu ʻoku tui kia Sīsū Kalaisí te nau fie maʻu ʻa e feohi fakakaungāmeʻá mo e fepoupouakí.22

ʻĪmisi
Ko e Maama ʻo Māmaní

ʻI he siʻisiʻi ange ʻa e talanoa ʻa e māmaní ʻo kau kia Sīsū Kalaisí, tuku muʻa ke lahi ange ʻetau talanoa fekauʻaki mo Iá. ʻI he taimi ʻe fakahaaʻi ai hotau tufakanga totonu ko ʻEne kau ākongá, ʻe tokolahi hatau niʻihi ʻe mateuteu ke fanongo. ʻI heʻetau vahevahe ʻa e maama kuo tau maʻu meiate Iá, ʻe ulo atu ʻa ʻEne māmá pea mo Hono mālohi faifakamoʻui fisifisimuʻá ki he niʻihi ʻoku nau loto-fiemālie ke fakaava honau lotó. Naʻe folofola ʻa Sīsū, “Kuó u haʻu …ko [ha] maama ki māmani.”23

Ko Hono Fakalahi ʻEtau Loto-Holi ke Talanoa kau kia Kalaisí

ʻOku ʻikai ha meʻa te ne fakaʻaiʻai ʻeku loto-holi ke lea ʻo kau kia Kalaisí ka ko ʻeku fakakaukauloto ki Heʻene liuaki maí. Neongo ʻoku ʻikai ke tau ʻiloʻi ʻa e taimi te Ne hāʻele mai aí, ka ʻe fakaholomamata ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi Heʻene liuaki maí. Te Ne hāʻele mai ʻi he ngaahi ʻao ʻo e langí ʻi he fakaʻeiʻeiki mo e nāunauʻia fakataha mo ʻEne kau ʻāngelo māʻoniʻoní. ʻO ʻikai ko ha kau ʻāngelo pē ʻe niʻihi ka ko e kotoa ʻEne kau ʻāngelo māʻoniʻoní. ʻOku ʻikai ko e selupimi kouʻahe-pahapaha ʻeni naʻe tā fakatātaaʻi ʻe Lafaele ʻi he ʻū kaati Valenitainé. Ko e kau ʻāngelo ʻeni ʻo e ngaahi senitulí, ko e kau ʻāngelo naʻe fekauʻi ke nau tāpuni ʻa e ngutu ʻo e fanga laioné,24 ke fakaava e ngaahi matapā ‘o e fale fakapōpulá,25 ke fanongonongo ʻa Hono ʻaloʻí, ʻa ia kuo fuoloa e tatali ki aí,26 ke fakafiemālieʻi Ia ʻi Ketisemaní,27 ke fakapapau ki Heʻene kau ākongá ʻi Heʻene Hāʻele Haké,28pea mo fakaava ʻa hono fakafoki nāunauʻia mai ʻo e ongoongoleleí.29

ʻĪmisi
Ko e Hāʻele ʻAnga Ua Maí

Te ke lava nai ʻo fakakaukauloto ki haʻo feʻiloaki mo Ia ʻi he moʻuí ni pe ko e tafaʻaki ʻe taha ʻo e veilí?30 Ko ʻEne talaʻofa ia ki he kakai angatonú. ʻE tākiekina ʻe he aʻusia fakafoko ko ʻení ʻa hotau laumālié ʻo taʻengata.

Hono ʻikai ke tau houngaʻia ʻi hotau palōfita ʻofeina ko Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní, ʻa ia kuó ne langaki ʻetau loto-holi ke ʻofa ki he Fakamoʻuí pea talaki ʻa Hono tuʻunga faka-ʻOtuá. Ko ha fakamoʻoni tonu au ki he ‘iate ia ʻa e toʻukupu ʻo e ʻEikí pea mo e meʻafoaki ʻo e fakahaá ʻa ia ʻokú ne tataki iá. ʻE Palesiteni Nalesoni, ʻoku mau tatali loto-vēkeveke atu ki hoʻo akonakí.

Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa ʻi he funga ʻo e māmaní, tuku muʻa ke tau lea ʻia Kalaisi, ʻo fakatuʻamelie ki Heʻene talaʻofa nāunauʻiá: “… Ko ia ia ʻe fakahā au ʻi he ʻao ʻo e kakaí, te u fakahā … ia ʻi he ʻao ʻo ʻeku Tamaí.”31 ʻOku ou fakamoʻoni ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtuá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Fakamatalá

  1. Sione 14:6.

  2. Mātiu 11:28.

  3. Vakai, Niztan Peri-Rotem, “Religion and Fertility in Western Europe: Trends across Cohorts in Britain, France and the Netherlands,” European Journal of Population, May 2016, 231–65, ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4875064.

  4. “ʻOku fakamatalaʻi ʻe he [pēseti ʻe ongofulu-mā-nima] ʻo e kakai lalahi ʻo ʻAmeliká ko ha kakai Kalisitiane kinautolu ʻi he taimi ʻoku fehuʻi ange ai fekauʻaki mo ʻenau tui fakalotú, ko e holo ʻaki ia ha pēseti ʻe 12 mei he taʻu ʻe hongofulu kuo ʻosí. Lolotonga iá, ko e toenga ʻo e kakai ʻoku ʻikai ke nau kau ki ha tui fakalotú, ʻo kau ai e kakai ʻoku nau pehē ʻoku ʻikai ke nau tui ʻOtuá, ʻikai ʻilo ki he ʻOtuá pe ‘ʻikai kau ki ha tafaʻakí,’ kuo aʻu hake ʻeni ki he 26%, ko e hiki hake ia mei he 17% ʻi he 2009” (Pew Research Center, “In U.S., Decline of Christianity Continues at Rapid Pace,” Oct. 17, 2019, pewforum.org).

  5. Vakai, Pew Research Center, “The Future of World Religions: Population Growth Projections, 2010–2050,” Apr. 2, 2015, pewforum.org.

  6. Maʻake 9:7; Luke 9:35; vakai foki, Mātiu 3:17; Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:17.

  7. Vakai, Filipai 2:9–11.

  8. Vakai, Russell M. Nelson, “Kau Palōfitá, Takimuʻá, mo e Fono Faka-ʻOtuá” (fakataha lotu fakaemāmani lahi maʻá e kakai lalahi kei talavoú, 8 Sān 2017), broadcasts.ChurchofJesusChrist.org.

  9. Russell M. Nelson, “Ko Hono Tohoakiʻi mai e Mālohi ʻo Sīsū Kalaisí ki Heʻetau Moʻuí,” Liahona, Mē 2017, 40–41.

  10. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 6:36.

  11. Russell M. Nelson, “Ko e Hingoa Totonu ʻo e Siasí,” Liahona, Nōv. 2018, 88.

  12. Neil L. Andersen, “Fai Mai ʻa e Talanoa ʻo Sīsuú,” Liahona, Mē 2010, 108.

  13. 2 Nīfai 25:26.

  14. 2 Nīfai 25:26.

  15. Dallin H. Oaks, “Another Testament of Jesus Christ” (Brigham Young University fireside, June 6, 1993), 7, speeches.byu.edu.

  16. Dallin H. Oaks, “Witnesses of Christ,” Ensign, Nov. 1990, 30.

  17. Russell M. Nelson, “Ko Hono Tohoakiʻi Mai e Mālohi ʻo Sīsū Kalaisí ki Heʻetau Moʻuí,” 40.

  18. Vakai, Dieter F. Uchtdorf, “Ngāue Fakafaifekaú: Ko Hono Vahevahe e Meʻa ʻI ho Lotó,” Liahona, Mē 2019, 17; “ʻOku ou Feinga ke Hangē ko Sīsuú,” Tohi Hiva ʻa e Fānaú, 40.

  19. Mātiu 5:11–12.

  20. 1 Pita 3:15.

  21. “ʻI he tohi ʻe he [kau palōfita ʻo e Tohi ʻa Molomoná] ʻa ʻenau ngaahi fakamoʻoni ki he Mīsaia kuo talaʻofá, ne nau lave ki ha faʻunga ʻo Hono huafá ʻo fakaʻavalisi ki he veesi ʻe 1.7 kotoa pē. [Naʻa nau] lave kia Sīsū Kalaisi ʻi ha ngaahi hingoa kehekehe ʻe 101. … ʻI heʻetau ʻiloʻi ko e foʻi veesi folofola ʻe tahá ʻoku meimei ko ha foʻi sētesi ia ʻe tahá, ʻoku hangē ʻoku fakaʻavalisi he ʻikai lava ke tau lau ha foʻi sētesi ʻe ua ʻi he Tohi ʻa Molomoná taʻe te tau sio ki ha fakaʻuhinga ki he huafa ʻo Kalaisí” (Susan Easton Black, Finding Christ through the Book of Mormon [1987], 5, 15).

    “Neongo ʻoku hā tuʻo taha pē ʻa e ongo foʻi lea ko e fakalelei pe fakaleleiʻi, ʻi he liliu ʻa Kingi Sēmisi ʻo e Fuakava Foʻoú, ka ʻoku hā tuʻo 35 ia ʻi he Tohi ʻa Molomoná. ʻI heʻene hoko ko ha fakamoʻoni ʻe taha ʻo Sīsū Kalaisí, ʻokú ne huluʻi ha maama mahuʻinga ki Heʻene Fakaleleí” (Russell M. Nelson, “The Atonement,” Ensign, Nov. 1996, 35.)

  22. Ko kinautolu ko ia ʻoku mavahe mei he tui faka-Kalisitiané ʻi he ʻIunaiteti Siteití ʻoku nau kei talavou ange. “ʻOku tokolahi hake ʻi he toko valu mei he toko hongofulu kotoa pē ʻo e Silent Generation (ko kinautolu ne fāʻeleʻi ʻi he vahaʻataimi ʻo e 1928 mo e 1945) ʻoku nau tala ko e kau Kalisitiane kinautolu (84%), kae pehē foki ki he vahe-fā ʻe tolu ʻo e kau Baby Boomers (76%). ʻI hono fehangahangai mahinó, ko e vaeua pē ʻo e kau Millenials (49%) ʻoku nau tala ko e kau Kalisitiane kinautolú; ko e toko fā mei he toko hongofulu kotoa pē ʻoku nau ‘ʻikai kau’ ki ha tui fakalotu, pea ko e toko taha mei he Millenials ʻe toko hongofulu kotoa pē ʻoku nau kau ki he ngaahi tui fakalotu ʻoku ʻikai faka-Kalisitiane” (“In U.S., Decline of Christianity Continues,” pewforum.org).

  23. Sione 12:46.

  24. Vakai, Taniela 6:22.

  25. Vakai, Ngāue 5:19.

  26. Vakai, Luke 2:2–14.

  27. Vakai, Luke 22:42–43.

  28. Vakai, Ngāue 1:9–11.

  29. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 13; 27:12–13; 110:11–16; Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:27–54.

  30. Vakai, 1 Tesalonika 4:16–17; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:96–98.

  31. Mātiu 10:32.