Te Burabeti Iotebwa Timiti, te Tia Reirei ae Kamimi
Ngke e tabe n oki marurungina man ikoakina n tekena aua te tai n te katii n te Karabuti i Carthage ao bon ake te nanokokoraki bwa e taonaki n te miimi ni kaineti ma ana Burabeti ae tangiraki are e tiringaki ibukin ana koaua, Beretitenti John Taylor (1808–87) e korei taeka ni kairiiri aikai: “Iotebwa Timiti, te Burabeti ao ana Tia Mamata te Uea, e a tia ni karaoa ae bati, irarikin Iesu, ibukin kamaiuaia aomata n te aonaaba aei nakoia mwaane riki tabeman ake a maeka inanona” (tara D&C 135:3).
E taekina ana koaua Beretitenti Gordon B. Hinckley, n te tai ae aki maan n nako: “Karakinan maiun Iotebwa bon te karaki ibukin te kakai. E bungiaki inanon te kainnano. E kaikawaaki rake inanon te rawaawata. E uotaki man te tabo teuana nakon te tabo teuana, e bukinaki ni karaoa ae bure n akea etina, ao e kairua kabureakina iaan te tua. E tiringaki ngke 38 ana ririki. Ma inanon te maan ae uarereke ae 20 te ririki imwaain matena, e a tia ni kona ni kabobonga te bwai ae akea temanna ae kona ni kabobonga inanon maiuna.”1
Ibuakon nako bwaai aika mwaiti ake e a tia ni kabobonga karaoana Iotebwa Timiti bon kawenean aan ara atatai iaon reirei ni boong aika kaitira. E taku te Uea bwa te roro aei a na karekei ana taeka rinanon Iotebwa Timiti (tara D&C 5:10).
E uarereke ana reirei Iotebwa, ma te Mataniwi ni Karao-mwangko e karikia bwa te burabeti ae wanawana ao e ataibwai ao ni karaoia bwa te tia reirei ae kamimi ma oin ana atatai aika kairaki iroun te tamnei. Mwaitin ana reirei ngkai a boretiaki inanon Reirei mairouia Beretitenti n te Ekaretia: Iotebwa Timiti.(Te boki aei e tuai rairaki nakon te taetae ni Kiribati.) Te boki ae kamimi ae boou aei e anganiia kaain te Ekaretia n te aonaaba te tibwanga ae tamaroa bwa a na reiakina rongorongon te Burabeti ibukin Kaokan Bwaai ao ana reirei.
Reirei mairouia Beretitenti n te Ekaretia: Iotebwa Timiti
E a tia Iotebwa Timiti n anga reirei aika bubua aika kairaki iroun te tamnei ngke e riki bwa te Burabeti ao te Beretitenti n te Ekaretia. Ma te kananokawaki, bwa tii 50 aika a koreaki. Inanon ririki aika mwaiti n nako, a mwaiti aomata, ni ikotaki ma taan reirei aika rabakau ao taan ibuobuoki, ake a tia ni kakae ma te nanomwaaka ni karekei rongorongon ngkoa bwa a na katomatomai ao ni manga rinanoi karaki ake a tia ni bane ni karuoaki nakon te Burabeti. A bane ana reirei ni kamatebwaiaki raoi, ni kamatoaki koauaia, ao ni bootakaki bwa teuana te boki. Imwiina e a kariaiakaki te boki iroun te Moan Beretitentii ao te Kooram n Abotoro ake Tengaun ma Uoman.
Ni katoa te rongorongo inanon Reirei mairouia Beretitenti n te Ekaretia: Iotebwa Timiti e bon karauaki ni ukeraki raoi ibukin koauana. E abwabwaki ao e karauaki raoi n rinanoaki te mwakuri iaon tuoan koauan oin reken raoi kanoana. Te mwakuri korakora aei e bon riai karaoana ibukina bwa aron tein taian reirei ake a raweaki rongorongoia n ana bong te Burabeti e bon rangi n okoro ma aron aia reirei Burabeti n te Ekaretia n ara bong aikai ake a raweaki. N aron are e kabwarabwaraki n te boki ae boou: “Inanon ana tai ni maiu Iotebwa Timiti, … te rawe rongorongo n te koroboki ni kauarereke e bon aki tabangaki kabonganakina. Ma ngaia are, taian reirei ake e anga a bane n aki rangi n eti raoi aron raweakia n te koroboki, n angiin te tai irouia taan koroboki, mataniwii n te Ekaretia, ao tabeman riki kaain te Ekaretia. E kuri n angiin ana taetae Iotebwa Timiti a bane ni karaoaki n akea te katauraoi nako iai, n akea mwiina ae koreaki, ai ngaia are te kaewe rongorongo are e karaoaki irouia taan kakauongo nakoina bon ti ngaia te rongorongo ae reke man taian reirei.”2
Te boki ae boou aei e koreaki iai rongorongo ni kairi mairoun Iotebwa Timiti iaon botoniango n te euangkerio aika raka nakon 125 mwaitiia. E na buokira ana intekiti te boki ni kai kunei ana rongorongo te Burabeti iaon botoniango aikai. Te kaetieti ni katoa tokin te mwakoro e karekei rongorongo aika bwarabwara raoi ni kaineti ma taan karekea ana rongorongo te Burabeti. Ni ikotaki ma aei, te bwai ni ibuobuoki (appendix) e karekea te kabwarabwara iaoia taan kareke rongorongo, ni mwannanoa riki te History of the Church, are bon oin reken mwiin ana reirei te Burabeti.
E na riki te boki bwa oin kanoan kamatebwaian te euangkerio n ana kooram te Nakoanibonga ae te Merekitereka ao aia bootaki kaain te Bootaki n Aine inanon ririki aika uoua riki n te kauoua ao te kateniua n Taabati ni katoa namwakaina. Ngkai te Tarekita n Tararua n Aobitin Karikuram, au kantaninga bwa e na riki bwa te bwai n reirei ae tatangiraki irouia aomata ni kabane ao utu nako. Ni kabane kaain te Ekaretia, aika 18 aia ririki ao iaona, a na bane ni karekei teuana aia boki. Bon te boki ae raonia booki ake tabeua ake a roko teuana imwiin teuana n te Reirei mairouia Beretitenti n te Ekaretia, ae e na riai n riki bwa kanoan te tabo n tangoboki ibukin kamatebwaian te euangkerio ibon iroum ao n te utu.
Te boki aei bon ti tebo teina ao barongan kanoana ma booki ake tabeua ake a roko teuana imwin teuana n te Reirei mairouia Beretitenti n te Ekaretia. N ai aron ake tabeua ake a roko teuana imwiin teuana, e koreaki inanona te kabwarabwara are e karekea te ibuobuoki ibukin te reirei ao te angareirei, kauarerekean rongorongon ngkoa, te korokaraki iaon maiun ao ana mwakuri ni ibuobuoki te Burabeti, ao, ni kabanean mwakoro nako, taian kaoti ibukin te kamatebwai ao te angareirei. Kanoana aikai a kona ni karikirakei ara konabwai n reirei ao n angareirei iaon Iotebwa Timiti ao ana taetae ni burabeti.
Ataein te reirei ao taan reirei a na bane n reke tibwangaia man taian tamnei ao bwaai ni kabwarabwara ni katoai mwakoro nako. Iai tamnei aika e raka iaon 140, korotamnei n te been, ao taian kabwarabwara n te korobanna—ni ikotaki ma korotamnei n te bai are a tuai man boretiaki mai mwaaina. Te korobanna ae boou e kaoti taai aika korakora iai namakinan te tamnei n aron ana bwabetito taman te Burabeti (mwakoro 7); kaotin Eria n te Kirtland Tembora (mwakoro 26); te Burabeti ngke e karekea te raoi ibuakoia tautia ma anuana n iraorao (mwakoro 29); te tai are kamimi ao n riinga te nano n te karabuti i Richmond, Missouri, ngke e kabaeaki n te tiein, Iotebwa ma tabeman taari aika kakaonimaki, e teirake iaon waena ni kaekaia aomata n te bwana ae matoatoa ake a taekin bwaai aika bubuaka (mwakoro 30); ao te kakai ni kamarurungan Elijah Fordham i Commerce, Illinois (mwakoro 33). E kona ni karikirakeaki maiura ao ni kakorakoraaki ara koaua man karekean ara tai ni iangoi raoi bwaai aika riki ake a kaotaki n taian tamneia aikai.
Ni katoai baan taian kabwarabwara ni mwakoro nako, ae atuunaki n “Man Anuan Maiun Iotebwa Timiti,” e kaota te iango iaon maiun te Burabeti ao bwaai ake a bon riki raoi ni Kaokan Bwaai. Ti na wareka rongorongon tabena bwa te karo ao te kainnaba, ana iraorao ma raoraona, ao arona ni kaitara ma ana kairiribai. Ti na wareka rongorongon tokanikaina n riki bwa te tia kairiiri ao rawaawatana man te bwainikirinaki. Ara tangira ao ara kakaitau ibukina e na rikirake ngkana ti wareka ao ni iangoi raoi aron bwaai are e rinanona. Ara atatai ao ara koaua iroun Iotebwa Timiti, te Burabeti ibukin Kaokan Bwaai, e na bon kakorakoraaki. Ti na iangoi raoi tabeua man ana reirei ni kairi are e koreaki inanon te boki ae tibwa boretiaki aei.
Te Moan Kaotioti
E moanaki te moan mwakoro n te boki ae boou ae tamaroa aei, n aron are riki ni Kaokan Bwaai, ma te Moan Kaotioti. Ana tataro n nanorinano Iotebwa Timiti, te ataeinimwaane ae 14 ana ririki n 1820, e a tia ni kauka mataroan te kainabwaabu are e rabuna te aonaaba inanon tienture aika bati. Te tai anne e bon kakaawaki bwa Tamara are i Karawa ao Natina, Iesu Kristo, a kaoti nakon Iotebwa te kairake. E riki bwa te moan aomata ni kakoaua ibukin te Atua ao Natina. Ngke e a kaan toki maiuna, e reirei te Burabeti: “N na kataia ni ukoukora mwiin te Atua, bwa I tangiringkami ni kabane bwa kam na Ataia, ao n rangi ni kaan ma Ngaia… . Kam na ataia imwiina bwa ngai ana Toro.”3 Kanoan mwakoro 1 e anganiira te kawai bwa ti na kamatebwaia ao ni iangoa raoi oin rongorongon ana kaotioti ae kamimi te Burabeti.
Ana Boki Moomon
Inanon iteran taian mwakoro aika onoua, te boki ae boou aei e katerea kakaawakin ana Boki Moomon man manga taekinan bwaai aika riki ni katobibia kaotina n te aonaaba ao rairana ma boretiakina. Man oin maiuakinan ana raitaeka iaon koroboki ake a taetae ni burabetiaki, e katanoata te Burabeti imwiina, “Man mwaakan te Atua I raira ana Boki Moomon man te koroboki ae korobanna n te taetae n Aikubita, te ataibwai are e bua ngkoa nakon te aonaaba, ike I tei n tii ngai inanon te waaki ae tamaroa, te kairake ae aki tau reireina, ni buaka ma wanawanan te aonaaba ma memeeren te aki ataibwai ae korakora n te katebwi ma waniua n tienture, ma te kaotioti ae boou.”4 Rongorongon ngkoa rokon ana Boki Moomon are e taekinaki n te boki ae boou aei a raonaki n ana reirei te Burabeti iaon bwaai n aron booki aika tabu, te rairannano, te tataro, ana kaotioti temanna, ao katean te Ekaretia.
Te boki ae tibwa boretiaki aei e kaairi berita ake e aki toki n tataekini te Burabeti: “I tuangiia taari bwa ana Boki Moomon bon te kabanea n eti ni boki iaon te aonaaba, ao bon ngaia atibun te taubuki n ara aro, ao te aomata e na tabe ni kaan nakon te Atua man butimwaeana ni maiuakinan ana tua, nakon irakin riki te boki teuana.”5 E reireiniira te ataibwai bwa naake a wareka ana Boki Moomon ni kabatia ao ni kamwakuri ana reirei a na kimwareirei n te kairi mai karawa rinanon te kawai ae kangaanga n te maiu aei.
Man iangoan raoi ao te tataro inanon warekan ana Boki Moomon ao bwaai nako are e a tia Iotebwa Timiti n angareirei iaona, ti kona n ataia bwa ana Boki Moomon bon tiaki te bwai ae karaoia te ataeinimwaane ae te tia ununiki n te katebwi ma ruaiwa n tienture—ke mairoun riki temanna te aomata n te tai anne. Ti na ataia ma te wareware ae boou n tatabeua nako bwa bon te bwaintangira mairoun te Atua, are e koreaki ao ni ikoikotaki irouia taan reirei ngkoa, ni kaawakinaki rinanon tienture aika bati, ao e rairaki iroun te tia mamata ae korakora ae Iotebwa Timiti. Bon te kakoaua ae kona n nooraki ni wetean Iotebwa Timiti bwa te Burabeti ibukin Kaokan Bwaai.
Manga Kaokan Nakoanibonga aika te Aaron ao te Merekitereka
Te boki ae boou aei e taekinna ni kakimototoa manga kaokan nakoanibonga aika te Aaron ao te Merekitereka ao aia kiing. Te Burabeti e kakoaua karekean te kariaiakaki ao kiingin te Nakoanibonga ae te Aaron mairoun Ioane te Tia Bwabetito. “E tau n taekinaki,” e katanoata, “I nako nakon te buakonikai ni bubuti nakon te Uea, n te tataro, ibukin Ana kantaninga ibukiu, ao I nora te anera [Ioane te Tia Bwabetito], ao e katokai baina iaon atuu, ao e katabuai nakon te Ibonga imwiin te babaire ibukin te Aaron, ao bwa N na taua kingin te Nakoanibonga aei.”6 Tabeua te wiiki imwiina, Abotoro aika Betero, Iakobo, ao Ioane a kaoti ao ni katoka iaoia Iotebwa Timiti ao Oliver Cowdery te Nakoanibonga ae te Merekitereka ao kingina. E kakoaua te Burabeti, tebwina te ririki imwiin kaotiia aika kamimi aikai, “Ti kakoauaa bwa akea te aomata ae kona ni karaoa te kamaiuaki rinanon te euangkerio, nakon tamneia aomata, n aran Iesu Kristo, ni karokoa are e kariaiakaki mairoun te Atua, man te kaotioti, ke man te katabuaki mairoun temanna are e a tia ni kanakoa te Atua man te kaotioti.”7
N te bong aei ti katanoata ma te nanorinano bwa te Atua e anga te kariaiakaki nakon Iotebwa Timiti rinanoia taan reirei aika katabeaki mai karawa ao bwa e anga te kariaiakaki anne te Burabeti nakoia tabemwaang man angania te nakoanibonga ao kingina. Ti katanoata, ma te kakaitau bwa e a tia n aki uruaki te tiein ni katokabai ao ni katabu ni moa man te tai anne ni karokoa te bong aei.
Taian Otenanti n te Tembora
Ti warekia ni mwakoro 26, “n tain te tiburing n 1836, imwiin teniua te ririki ni mwakuri ao n rawaawata, Aika Itiaki i Kirtland a noora aia tembora ae tamaroa bwa e a tia, te moan tembora n ana tai te moan burabeti.”8 Bubua n aomata ake a bootaki ibukin te katabu. Ti kona ni wareka namakinan te tamnei ae mimitong are e riki n tain te katabu, ao arona naba ma ana angareirei Iotebwa Timiti iaon te mwaaka ni kabaeia utu bwa a na uaia ni maeka n aki toki. Te Burabeti e manga kamataata riki aron kakaawakin taian tembora ngke e angareirei n Tuun 1843, “Iai taian otenanti ao moan tuua aika a ataaki ake, ngkana a reireiaki ao ni maiuakinaki, a riai ni karaoaki n te tabo ke n te auti are e kateaki ibukin te kantaninga anne.”9
Man 1836 e raka iaon 120 taian tembora aika a tia ni kateaki ao ni katabuaki nakon te Uea. Rinanon otenanti n te tembora, a kakabwaiaki aomata, a kabaeaki utu, a karaoaki otenanti ni kamaiu ibukiia ake a tia ni mate, a karaoaki berita aika tabu, ao a kakabwaiaki maiuia aomata. Aikai ni kabane a bane n riki ibukin ana mwakuri te Uea rinanon te Burabeti ae Iotebwa Timiti.
Te Kaotioti ae Reitinako
Tabeua mai buakon ana reirei Iotebwa Timiti aika korakora iaon te kaotioti, burabeti aika maiu, ao bwaai aika riki imwiin totokoaia burabeti aika maiu a kona ni kuneaki n te mwakoro 16. E katanoata n te taina te Burabeti, “Ana Ekaretia Iesu Kristo Ibukiia Aika Itiaki Ni Boong Aika Kaitira e bon kateaki man te kaotioti ae roko, bwa ana Ekaretia te Atua ae koaua, n aron are e taekinaki ni Booki aika Tabu.”10
Man ana tai Iotebwa Timiti, e a tia n roko te kaotioti rinanoia mwaane ake a weteaki bwa burabeti bwa a na kaira ana Ekaretia te Uea. E a tia te Uea n aki kitana ana Toro, Ana Ekaretia, ke Ana Aomata bwa a na tiku n tii ngaia. Ti katanoata bwa e koaua ae E anga te kairiiri mai karawa nakoia naake E weteiia bwa a na tararua Abanueana.
Te Utu
Ana reirei ao wanawanan te Burabeti ni kaineti ma kakaawakin ao oin rikin te utu ae akea tokina a kateretereaki ni mwakoro 42. E taekinna ngkoa Parley P. Pratt, “Bon Iotebwa Timiti ae e reireinai bwa N na kanga ni karinea kakaawakin te iraorao iroun te karo ma te tina, te buumwaane ao te buuaine; te tari te mwaane ao te aine, te nati te mwaane ao te aine.”11 Ana boki n tau mwiin rongorongo te Burabeti e taua mwiin ana waaki ae roota te nano iaon aorakin tamana ae rangi ni kaakaiaki: “I a manga tararua tamau, are e rangi n aoraki. N te tataro ae raba n te ingabong anne, e taku te Uea, ‘Au Toro, e na maiu tamam. ‘I tararuaia ni kabanea te bong aei ma nanou e waerake nakon te Atua n aran Iesu Kristo, bwa E na kaokaki marurungina, bwa I aonga ni kakabwaiaaki n ana iraorao ao ana reirei, ni iangoia bwa teuana mai buakon kakabwaia n te aonaaba ae korakora bon te kakabwaiaaki ma te botanaomata aika kaaro, ake man aia ririki aika bati ao aia atatai a anganaki te konabwai n anga reirei aika kakaawaki.”12
Te Bwai n Reirei ae Tatauraoi
Ana boki te Ekaretia ae tibwa boretiaki aei e kaota ana reirei te Burabeti aika boboto iaon te euangkerio ibukin te mwakuri ni mitinare, te ongeaba, te mate, te rawaawata, te katiteuanaaki, te kairiiri, kitanan te koaua, te kabwarabure, raao, ao botoniango n te euangkerio riki aika mwaiti. N te kawai ae boou ma n onoti, ana reirei Iotebwa Timiti a kona ni kai reke ngkai irouia kaain te Ekaretia ni kabane ni kabuta te aonaaba rinanon te boki aei. E tuai reke aio mai imwaaina ae a rangi ni mwaiti natin te Atua ae a kona ni kai karekei ana taetae ni burabeti.
Tera are e moanaki mairoun temanna n te tabo ae akea kaaina n tain te tiburing n 1820 e a tia n riki ngkai bwa te utu ae mirion ake a ukeuke bwa a na iriira Iesu Kristo. I nanon ao n tamneiia kaain te Ekaretia n tatabemaniia aika kakaonimaki, e kaota te koaua te Tamnei ae Raoiroi ibukin te ataeinimwaane ae nanorinano are ngaia ae karikia te Uea bwa te burabeti ao te tia reirei ae kamimi. Ti na kateimatoa ain te koaua anne ni kauramwaaka man reiakinan ao maiuakinan ana reirei te Burabeti Iotebwa Timiti are e boretiaki ngkai inanon te boki ae boou ma ni kamimi aei.