2010
Ngaahi Ngāue Tokoni ʻOfa Fakaetangata ʻa e Siasí: Faifatongia ʻi he Tuʻunga Fakaeākongá
Sepitema 2010


Ngaahi Ngāue Tokoni ʻOfa Fakaetangata ʻa e Siasí: Faifatongia ʻi he Tuʻunga Fakaeākongá

ʻOku fonu ʻa e Ongoongoleleí ʻi he ngaahi talanoa ki hono fakamoʻui ʻe he Fakamoʻuí ʻa e mahakí, kuí pea mo e heké. ʻOku mahutafea foki ʻi he folofolá e ngaahi fakaafe ne fai ʻe he ʻEikí ke muimui kiate Iá pea hoko ʻo hangē ko Iá. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku fie maʻu ke tau maʻu ʻa e manavaʻofá—ʻo tau feinga ke faitāpuekina mo fakamoʻui, hiki hake ʻa e ngaahi kavenga mafasiá pea mo fakasiʻisiʻi e mamahí mo e faingataʻaʻiá.

Ko e fekumi ko ʻení ʻa e tefitoʻi moʻoni ‘oku fakatefito ai e ngaahi ngāue tokoni ʻofa fakaetangata ʻa e Siasí ʻi he funga ʻo e māmaní—ʻa ia ko ha ngaahi ngāue ʻoku fakapaʻanga hano konga lahi ʻe he ngaahi tokoni lotoʻofa ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku nau holi ke fai peheé.

ʻI he ngaahi taʻu ki muí ni maí, kuo laui miliona ha kakai ʻi ha ngaahi fonua ʻe 100 tupu kuo faitāpuekina ʻe he ngaahi ngāue tokoni ʻofa fakaetangata ʻa e Siasí, ʻo aʻutaki ai e vai maʻá ki he tukui kolo mamaʻó, ʻoange ha founga ke lava ʻo ʻalu holo ai ʻa kinautolu ʻoku ʻikai lava ʻo lué, tokoni ke maluʻi pe faitoʻo ʻa e kui ʻo e fofongá, fakahaofi ha moʻui ʻa ha fānau valevale faingataʻaʻia, huhu maluʻi mei he mahakí pea mo tokoni ke fakaleleiʻi e tupu ʻa e ngoué mo e meʻatokoni fakatupu iví.

Vai Maʻá

ʻOku ʻi ai ha ngaahi feituʻu lahi ʻo e māmaní ʻoku hāhāmolofia ke maʻu ai ʻa e vai ki he inú, feimeʻatokoní mo e fuʻifuʻi ngoué. ʻOku faʻa maʻu ia mei he ngaahi vaitafé, anovaí mo e fanga kiʻi vaitupu mamaha kuo fonu ai e fanga kiʻi siemú mo e mahakí. ʻOku hanga foki ʻe he taimi ʻoku fakamoleki ʻe he kakai lalahí ke tou e vaí ʻo taʻofi haʻanau fai ha ngāue ʻoku mahuʻinga angé ʻe ala tokoni ki hono fafanga e fāmilí.

Ko kinautolu ko ia ʻoku nau kau ki he polokalama tokoni vai maʻa ʻa e Siasí, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻenau tokoni ʻaki ha founga ke malu ai e vai ka ʻoku nau tokoni foki ke langa ha ngaahi fale ʻoku maʻá mo akoʻi e ngaahi tōʻonga moʻui fakaehaisiní. ʻE lava ke maʻu ʻa e vai maʻá mei ha vaitupu ne keli ʻaki ha mīsini, pe vaitupu ne keli tangata pē ʻo ʻufiʻufiʻi, pe mei ha matavai ʻoku fakapaipa mai ki ha kolo.

ʻOku fakakakato e ngaahi ngāue ko ʻení ʻe ha kau konitulekitoa fakalotofonua ʻo fakaʻaongaʻi e tokoni ʻa e niʻihi te nau maʻu ʻa e vaí. ʻOku fakalele ʻa e polokalamá ʻe he ngaahi kōmiti fakakoló, pea ʻoku fakataumuʻa ia ke tuʻuloa ʻo laui toʻu tangata. Naʻe pehē ʻe Meti Hipe, ko e pule ʻo e polokalama vai maʻá, “Ko hono moʻoní, ʻoku kaunga lahi ange ʻemau ngaahi ngāué ki he kakaí kae ʻikai ko e ngāue vaí. ʻOku fai ʻa e meʻa kotoa pē mo e taumuʻa ke tokoni ki he fakafoʻituituí pea mo e tukui koló ke nau lava ʻo fakalele pē ia ʻiate kinautolu.”

Talu mei he 2002, ko e ngāue ʻeni ʻe 235 ʻi ha ngaahi fonua ʻe 54 kuo nau lava ai ʻo maʻu ha vai maʻa ki ha kakai ʻe toko nima miliona tupu.

Meʻaʻofa ʻo e Fefonongaʻakí

Ki he niʻihi ko ia ʻoku ʻikai lava ʻo ʻalu holo ʻiate kinautolu peé, ʻoku hangē hono maʻu atu ʻo ha sea teketeke, tokotoko pe vaʻe loí ia ko hano maʻu mai ʻo ha ongo kapakaú. ʻOku hā ngali faingofua leva ʻa e akó, ngāué, ʻalu ki he lotú, feohí pea mo e tokoni ki he taha kotoa peé.

Meʻapango he ko e konga lahi ʻo e māmaní, ʻoku ʻikai lava ke maʻu pe fuʻu totongi mamafa ai e ngaahi meʻangāue fefonongaʻaki ia ko ʻení. ʻI hono foaki ko ia ʻo e faʻahinga meʻangāue ko ʻení, ʻoku toʻo atu ai ʻe he Kautaha Tokoni ʻOfa ʻa e Siasí, ʻa e ngaahi ʻā vahevahe fakatuʻasino ʻokú ne taʻotaʻofi ha kakai toko lahi mei heʻenau aʻusia honau lelei tahá. ʻOku ngāue fakataha leva e polokalama saliote sea teketeké mo ha ngaahi kautaha fakalotofonua mo fakatau mei ha ngaahi kautaha faʻu koloa fakavahelahi ke fakapapauʻi ʻoku maʻu ʻe he kakai ʻoku tokoniʻí, ʻa e meʻangāue ko ia te ne feau lelei taha ʻenau ngaahi fie maʻú. ʻOku tokoni foki ia ke fakapapauʻi ko kinautolu ʻoku foaki ange haʻanau saliote sea teketeké, ʻoku lava ke muimuiʻi ʻenau fakalakalaká pea faingamālie mo ha kakai ʻoku nau ʻilolahi ki he ngaahi kongokonga ʻo e meʻangāué. ʻI he taʻu ʻe hiva kuohilí, kuo laka hake ʻi ha kakai ʻe toko 300,000 kuo nau lava ʻo toe feʻaluʻaki lelei ange koeʻuhí pē ko e polokalamá ni.

Faitoʻo Matá

ʻOku lava ke faitoʻo, fakatonutonu pe fakangata ha niʻihi ʻo e ngaahi poʻuli ʻe niʻihi ʻoku hoko ki he fofongá, ʻo fakafou pē ʻi ha ngaahi tokoni fakafaitoʻó. ʻOku ngāue ʻa e polokalama faitoʻo mata ʻa e Siasí ke fakaleleiʻi e tokoni ki he matá mo fakaʻehiʻehi mei ha hoko ha ngaahi palopalema ki he matá, ʻaki hano foaki ʻo ha meʻangāue mo fakahoko ha fanga kiʻi ako ʻo fakafou ʻi ha kau mataotao taimi nounou. ʻE foaki ʻe he kau mataotao ko ʻení ki he kau taukei fakafaitoʻo fakalotofonuá ʻa e meʻangāué, nāunaú mo fai ange ʻa e ako ʻoku nau fie maʻu ke tokangaʻi ʻaki e kau mahakí, hili ha taimi fuoloa mei he mavahe ʻa e kau mataotaó mei he fonuá. Hangē ko ʻení, ʻi Mongikōliá, ʻoku lolotonga fakahoko ʻe he kau ngāue fakafaitoʻo fakalotofonua ne akoʻi ki he faitoʻo matá, ʻa hono sivi taʻetotongi ʻo e kanoʻi mata ʻo e kau suká.

Fakaakeʻi ʻo e Pēpē Toki Fāʻeleʻí

ʻOku hangē ʻa e fuofua tangi ʻa e pēpē toki fāʻeleʻi maí ko ha vanavanaiki ʻa ha hivá ki he faʻeé. Ka ko e taimi lahi ʻi ha ngaahi feituʻu lahi, ʻoku ʻikai ongona ha tangi ia mo e leʻo fiefia ʻo e nēsí pe māʻulí, ka ko ha lōngonoa pē koeʻuhí ko e mapuni ʻo e halanga mānavá. ʻOku fakaʻofa, he ʻoku lava pē ʻe hano fakaʻaongaʻi ʻo ha kiʻi meʻa huhu mo e founga tokoniʻi ʻo e mānavá, ʻo tokoniʻi e kau toketaá, kau nēsí mo e kau māʻulí ʻi hono fakahaofi ha longaʻi fānau valevale toki fāʻeleʻi mai ne mei mate.

ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he polokalama ʻa e Siasí ki hono fakaake ʻo e pēpē toki fāʻeleʻi maí (NRT) ha kau mataotao taimi nounou ke nau akoʻi ʻa e kau toketaá, kau neesi mo e kau māʻuli fakalotofonuá ʻi he ngaahi founga NRT ko ʻení. ʻOku fie maʻu ʻe he polokalamá ke hanga ʻe he tokotaha kotoa pē ʻoku kau mai ki aí, ʻo akoʻi e kau faifāʻele ʻi honau feituʻú.

ʻOku hanga ʻe he founga akoʻi ʻo e faiakó, ʻo fakafaingamālieʻi e mafola vave atu ʻa e ʻilo mo e nāunau fakahaofi moʻui ko ʻení ki ha ngaahi lea fakafonua mo e tala fakafonua kehekehe. ʻOku toe lelei ange ʻa e tuʻunga fakafaitoʻo ʻi he tukui koló, pea ʻikai toe siʻi moʻusioa pē ʻa e kau faifāʻelé he taimi ʻoku faifeinga ai ha kiʻi pēpē valevale ke tau ʻene mānavá pea ʻoku faitāpuekina ai foki mo e ngaahi fāmilí. Naʻe pehē ʻe Lisi Haueli, ko ha kouʻōtineita fakavahaʻa puleʻanga ʻo e moʻuí ʻi he Ngaahi Kautaha Tokoni ʻOfa ʻa e Siasí, “Ko ha polokalama liliu moʻui mo fakahaofi moʻui moʻoni ia.”

Moʻui Leleí mo e Mālohí

ʻOku kei lahi pē ha ngaahi feituʻu he māmaní ʻoku lahi ʻene ʻasi ai ʻa e ngaahi mahaki ʻoku ʻikai kei ala tuʻu fakatuʻutāmaki ki he fānaú ʻi he ngaahi puleʻanga fakalakalaká. ʻOku kau e mīselé he taha ʻo e ngaahi mateʻanga ʻo e longaʻi fānaú, ʻo fakatatau mo e lau ʻa e Kautaha Moʻui ʻa Māmaní.1

‘Oku ʻikai ko ha meʻa foʻou foki ʻa e fiekaiá ia mo e fasi-manavá, he ʻokú ne uesia e tupu fakaesino mo fakaʻatamai ʻa e fānaú pea fakalalahi ai hono maʻungofua kinautolu ʻe he ngaahi mahaki hangē ko e mīselé. Fakatatau mo e lau ʻa e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ki he Meʻakaí mo e Ngoué, “ʻoku mole ha moʻui ʻa ha fānau ʻe toko nima miliona tupu ʻi he māmaní he taʻu kotoa ko e tupu mei he fasi-manavá mo e siʻi e vaitaminí mo e ivi mahuʻinga ʻi he sinó.”2

ʻI he 2003, naʻe kau fakavahaʻa-puleʻanga ai ʻa e Siasí ki he Polokalama Tokangaekina ʻo e Mīselé. Makehe mei he ngaahi tokoni fakapaʻangá, kuo fakahoko ʻe he Siasí ha fatongia mahuʻinga ʻi hono fokotuʻutuʻu, tuʻuaki mo fakahoko ha feinga huhu maluʻi fakafeituʻu, ʻo fakaʻaongaʻi ki ai ha kau ngāue tokoni ʻi he Siasí. Talu mei he 2003, ʻoku fakafuofua ki ha kāingalotu Siasi ʻe toko 56,000 kuo nau foaki ha houa tokoni ʻe 600,000 tupu ʻi ha ngaahi puleʻanga ʻe 32. Talu mei he 2001, kuo huhu maluʻi ai ʻe he Polokalama Tokangaekina ʻo e Mīselé ha fānau mo ha toʻu tupu ʻe toko 600 miliona tupu. Kuo holo ai e mate ʻi he mīselé he funga ʻo e māmaní mei he 750,000 ʻi he 2000 ki he 197,000 ʻi he 2007.3

Kuo fakakau maʻu pē ʻi he ngaahi ngāue tokoni ʻofa fakaetangata ʻa e Siasí, ʻa ʻenau tokoni ke fafanga ʻa e fiekaiá. Ka ko ʻeni ʻoku tokangaekina ʻa e fiekaiá mo e fasi-manavá ʻe ha polokalama ki he meʻatokoní ʻoku akoʻi ai ʻa e ngaahi feituʻu ʻutá mo koló fakatouʻosi ki he founga hono tō ʻo e vesitapoló mo hono tauhi ʻo ha fanga kiʻi monumanu iiki ke maʻu mei ai ha ivi. Ko e konga lahi ʻo e ngaahi pōtoʻi ngāue ʻoku akoʻí, ʻoku fakatefito ia ʻi he ngaahi taʻu lahi kuo fakahoko ai ʻe he Akoʻanga Penisoní ha ngaahi fakatotolo, ʻa ia ne nau hoko ko ha konga ʻo e Ngaahi Kautaha Tokoni ʻOfa ʻa e Siasí ʻi he 2007.

Naʻe pehē ʻe he pule ki hono kamataʻi ʻo e polokalamá ko Ueiti Sipeuli, ko e taimi ko ia ʻoku fakalakalaka ai e moʻui lelei fakaesino ʻa e kakaí, ʻoku nau toe moʻui lelei fakaeloto mo fakalaumālie foki ai.

Ko e Muimui kia Sīsū Kalaisí

ʻI he mamata e kau muimui ʻo Kalaisí ki he mamahí mo e faingataʻaʻiá ʻi he māmaní, ʻoku nau loto vēkeveke ai ke tokoni. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi polokalama tokoni ʻofa fakaetangata ko ʻení ha founga maau mo lelei ki he kāingalotu ʻo e Siasí ke nau ngāueʻi ai ʻenau holi ke muimui ki he naʻinaʻi ʻa e Fakamoʻuí: “Ko e moʻoni, ko e moʻoni, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ko ʻeku ongoongoleleí ʻeni; pea ʻoku mou ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku totonu ke mou fai ʻi hoku siasí; he ko e ngaahi ngāue ʻa ia kuo mou mamata kuó u faí ke mou fai foki ia; he ko e meʻa kuo mou mamata kuó u faí, ke mou fai foki ia” (3 Nīfai 27:21).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai ki he World Health Organization, Fact Sheet no. 286, http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs286/en/.

  2. Food and Agriculture Organization of the United Nations, “Undernourishment around the World 2004,” http://www.fao.org/docrep/007/y5650e/y5650e03.htm#P26_3460.

  3. Vakai ki he “Tokoni ʻa e Kāingalotú ki he Polokalama Maluʻi mei he Mīselé,” Liahona, Fēpueli 2010, 76; Ensign, Jan. 2010, 77.

ʻOku kau he ngaahi feinga ʻa e Siasí ke muimui ki he Fakamoʻuí, ʻa e ngaahi tokoni ʻofa fakaetangata ʻoku fakataumuʻa ke taumamaʻo mo tuʻuloá.

Tā valivali ʻe Howard M. Collett