Konifelenisi Lahi
Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Koloa Mahuʻingá
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2023


Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Koloa Mahuʻingá

Fakatefito ʻia Sīsū Kalaisi. Ko Ia hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí, ko e “[meʻa] mahuʻinga” ʻoku totonu ke tau vakai ki aí, mo ʻetau koloa maʻongoʻonga tahá.

ʻI he 1907, naʻe hiki ai ha tangata tuʻumālie Pilitānia ko Siaosi Hēpeti, ko e ʻEiki hono nima ʻo Kanavoní (Carnarvon),1 ki ʻIsipite ʻo manako ai ʻi he ʻakiolosiá. Naʻá ne fakafeʻiloaki ki ha Faihisitōlia ʻiloa ʻi ʻIsipite ko Hauti Kata, ʻo fokotuʻu ange ke na kaungā-ngāue. ʻE tokangaʻi ʻe Kata ʻena ngaahi keli fakatotolo fakaʻakiolosiá, kae fakapaʻanga ʻa Kanavoni.

Naʻá na fakatotoloʻi lelei ha ngaahi feituʻu kehekehe. Peá na toki maʻu ha ngofua ke keli ʻi he Teleʻa ʻo e Ngaahi Tuʻí, ʻoku tuʻu ʻo ofi ki Lakisoa (Luxor) ʻi onopōní, ʻa ia naʻe ʻilo ai ha ngaahi fonualoto lahi ʻo e kau feló. Naʻá na pehē leva ke na kumi ʻa e fonualoto ʻo e Tuʻi ko Tūtanekamuní (Tutankhmun). Naʻe hoko ʻa Tūtanekamuni ki he taloni ʻo ʻIsipité ʻi he taʻu ʻe 3,000 tupu kimuʻá pea pule ʻi ha taʻu ʻe 10 kimuʻa pea mate fakafokifaá.2 Naʻe ʻiloa naʻe telio ia ʻi he Teleʻa ʻo e Ngaahi Tuʻí,3 ka naʻe ʻikai ʻilo ʻa e tuʻuʻanga ʻo hono fonualotó.

Naʻe fakamoleki ʻe Kata mo Kanavoni ha taʻu ʻe nima ʻi he fekumi ki he fonualoto ʻo Tūtanekamuní ka naʻe ʻikai ha ola. Fāifai pea talaange ʻe Kanavoni kia Kata kuo feʻunga ia mei heʻena feinga taʻeʻaongá. Naʻe kōlenga ʻa Kata ke na toe kumi ʻi ha faʻahitaʻu pē ʻe taha, naʻe liliu ʻa e fakakaukau ʻa Kanavoní ʻo loto ke ne fakapaʻanga.

Naʻe fakatokangaʻi ʻe Kata kuo ʻosi vakili fakaʻauliliki ʻa e kotoa ʻo e Teleʻa ʻo e Ngaahi Tuʻí—tuku kehe pē ʻa e feituʻu naʻe fokotuʻu ai honau nofoʻanga fakakemí. Hili ha ngaahi ʻaho siʻi pē ʻo e keli aí, kuo nau maʻu ʻa e ngaahi ʻuluaki sitepu naʻe hifo ai ki he fonualotó.4

ʻI he fāifai pea lava ʻa Kata ʻo sio ki he loki tataliʻanga ʻo e fonualoto ʻo Tūtanekamuní, naʻá ne sio ki he koulá ʻi he feituʻu kotoa. Hili ha māhina ʻe tolu hono hiki fakamaau ʻa e ngaahi meʻa ʻi he loki tataliʻangá, naʻá na fakaava leva ʻa e loki telioʻanga naʻe ʻosi tāpuni malú ʻi Fēpueli 1923—ko e taʻu ia ʻe 100 kuohilí. Ko e ʻilo fakaʻakiolosia ʻiloa taha ʻeni ʻo e senituli 20.

ʻI he lolotonga ʻo e ngaahi taʻu ʻo e fekumi taʻeʻaonga ko iá, naʻe ʻikai fakatokangaʻi ʻe Kata mo Kanavoni ʻa e meʻa naʻe ʻi hona lalo vaʻé peé. ʻI he senituli ʻe nima kimuʻa pea ʻaloʻi ʻa e Fakamoʻuí, naʻe ui ʻe he palōfita ko Sēkope ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻa e taʻe-mahuʻingaʻiá pe ʻikai fakamahuʻingaʻi ʻa e meʻa ʻoku ofi maí ko e “tokanga ki he ngaahi meʻa naʻe ʻikai mahuʻingá.” Naʻe tomuʻa mamata ʻa Sēkope he ʻikai ʻilo ʻe he kakai ʻo Selusalemá ʻa e Mīsaia naʻe talaʻofá ʻi Heʻene hāʻele maí. Naʻe kikiteʻi ʻe Sēkope te nau hoko ko ha “kakai [ʻe] fehiʻa ki he ngaahi lea mahinongofuá … mo [kumi] ki ha ngaahi meʻa ʻe ʻikai mahino kiate kinautolu. Ko ia, ko e meʻa ʻi heʻenau kuí, ʻa ia ko e kui naʻe tupu ʻi heʻenau tokanga ki he ngaahi meʻa naʻe ʻikai mahuʻingá, kuo pau ai ke nau tō.”5 ʻI hono fakalea ʻe tahá, te nau humu.

Naʻe fakamoʻoniʻi ʻa e kikite ʻa Sēkopé. ʻI he lolotonga ʻa e ngāue ʻa Sīsū ʻi he māmaní, naʻe ʻikai tokanga ha kakai tokolahi ki he meʻa mahuʻingá, ʻo ʻikai tokanga kiate Ia. Naʻe ʻikai ke nau tokanga ki he Fakamoʻui ʻo māmaní. Naʻe ʻikai ke nau fakatokangaʻi Hono tufakanga ʻi hono fakahoko ʻa e palani ʻa e Tamai Hēvaní, ka nau fakahalaiaʻi mo tutuki Ia. Naʻa nau kumi mo tatali ki ha taha kehe ke ne ʻomi kiate kinautolu ʻa e fakamoʻuí.

Pea hangē ko e kakai ʻi Selusalemá, pea mo Kata pea mo Kanavoní, te tau lava foki mo kitautolu ʻo fakahehema ke taʻefakatokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻingá. ʻOku fiemaʻu ke tau tokanga ʻi he fakahehema ko ʻení telia naʻa mole ʻa Sīsū Kalaisi mei heʻetau moʻuí pea ʻikai ke tau fakatokangaʻi ʻa e ngaahi tāpuaki lahi ʻokú Ne foaki maí. ʻOku tau fiemaʻu Ia. ʻOku faleʻi kitautolu ke tau falala “kakato ki he ngaahi lelei ʻaʻana ʻa ia ʻokú ne māfimafi ke fakamoʻuí.”6

Ko Ia ʻetau taumuʻá. Kapau te tau fakakaukau hala ʻoku ʻi ai ha fiemaʻu ki ha meʻa mavahe mei he meʻa ʻokú Ne foakí, ʻoku tau fakaʻikaiʻi pe holoki ai ʻa e taumuʻa mo e mālohi ʻe lava ke Ne maʻu ʻi heʻetau moʻuí. Kuó Ne ʻekea ʻa e ngaahi totonu ʻo e ʻaloʻofá mo foaki mai ʻa e ʻaloʻofa ko iá kiate kitautolu.7 Ko Ia ʻa e “tupuʻanga [taupotu taha ʻoku totonu ke tau] maʻu ai ha fakamolemole ʻo [ʻetau] ngaahi angahalá.”8 Ko Ia hotau Taukapo ki he Tamaí peá Ne poupou ki he meʻa kuo finangalo maʻu pē ki ai ʻa e Tamaí, ke tau foki ange kiate Ia ʻo maʻu Hono puleʻangá. ʻOku fiemaʻu, fakatatau mo e lea ʻa e palōfita ko ʻAlamaá, ke tau “mamata holo ʻaki [hotau] matá, pea kamata ke tui ki he ʻAlo ʻo e ʻOtuá, pea mo ʻene hāʻele mai ke huhuʻi ʻa hono kakaí, [pea te ne] mamahiʻia mo pekia ke ne fai ʻa e fakalelei maʻa [ʻetau] ngaahi angahalá; pea te ne toe tuʻu mei he pekiá, ʻa ia ʻe fakahoko ai ʻa e toetuʻú.”9 Ko Sīsū Kalaisi ʻa ʻetau koloa mahuʻingá

Kuo foaki mai ʻe he Fakamoʻuí ha ngaahi founga ke tau tokanga moʻoni ai kiate Ia, kau ai ʻa e faingamālie fakaʻaho ke fakatomalá. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke tau fakamahuʻingaʻi ʻa e maʻongoʻonga ʻo e tāpuaki kuo foaki ko ʻení. ʻI hoku taʻu valú, naʻe papitaso au ʻe heʻeku tamaí. Hili iá, naʻá ku puke hono nimá ʻi he ʻamanaki ke ma kolosi ʻi ha hala femoʻuekina. Naʻe ʻikai ke u tokanga peá u manga ki he loto halá, feʻunga mo e lele mai ʻa ha fuʻu loli. Naʻe hamusi fakafoki mai au ʻe heʻeku tamaí, mei he halá ki he kauhalá. Kapau naʻe ʻikai ke ne fai ia, naʻe mei tuiʻi au ʻe he lolí. ʻI hoku natula pauʻú, naʻá ku fakakaukau, “Mahalo naʻe mei lelei ange ke tuiʻi au ʻe he lolí ke u mate, koeʻuhí he ʻe ʻikai ke u toe maʻa tatau au ʻo hangē ko e taimi ní, hili hoku papitaisó.

ʻI heʻeku hoko ko ha taha taʻu valú, naʻá ku maʻu hala naʻe fufulu ʻe he vai ʻo e papitaisó ʻa e angahalá. ʻOku ʻikai pehē ia. ʻI he ngaahi taʻu talu mei heʻeku papitaisó, kuó u ako, ko e angahalá ʻoku fakamaʻa ia ʻe he mālohi ʻo Sīsū Kalaisí ʻo fakafou ʻi Heʻene feilaulau fakaleleí, ʻi heʻetau fakahoko mo tauhi ʻa e fuakava ʻo e papitaisó.10 Pea, ʻi he meʻaʻofa ʻo e fakatomalá te tau lava ai ʻo tauhi hotau tuʻunga maʻá. Kuó u toe ako foki ʻoku ʻomi ʻe he sākalamēnití ha ngaahi founga mālohi mo haohaoa ki heʻetau moʻuí, ʻo tau lava ai ke maʻu ha fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá.11

Pea hangē ko e koloa naʻe ʻi he lalo vaʻe ʻo Kata mo Kanavoní, ko e ngaahi tāpuaki mahuʻinga ʻo e sākalamēnití ʻoku ʻatā ia kiate kitautolu ʻi he taimi kotoa ʻoku tau ō ai ki he houalotu sākalamēnití. ʻOku talaʻofa mai ʻe hoko ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko hatau takaua maʻu pē kapau te tau fakaʻaongaʻi ʻa e sākalamēnití ʻi he founga ʻoku fakaʻaongaʻi ai ʻe ha taha ului foʻou ʻa e papitaisó mo e hilifakinimá, ʻi he loto-mafesifesi mo e laumālie fakatomala, pea mo fakapapau ke moʻui fakatatau mo e fuakava ko ia ʻo e papitaisó. ʻOku tāpuakiʻi kitautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻaki Hono mālohi fakamāʻoniʻoniʻí ke tau lava maʻu pē ʻo tauhi maʻu ha fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá, ʻi he uike kotoa pē.12

ʻOku fakamālohia hotau fakavaʻe fakalaumālié ʻi he fakatomalá, pea mo e feinga ke teuteu pea mo maʻu ʻi he tuʻunga taau ʻa e sākalamēnití. Ko ha fakavaʻe fakalaumālie mālohi pē te tau toki lava ai ke matatali ʻa e ʻuha lōvaí, matangi mālohí, mo e tāfeá ʻi he lea heliakí ʻoku nau fakafepakiʻi ʻetau moʻuí.13 ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku holoki hotau fakavaʻe fakalaumālié ʻi he taimi ʻoku tau liʻaki fakafiefiemālie ai ʻa e houalotu sākalamēnití pe ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke tau tokanga taha ai ki he Fakamoʻuí ʻi he lolotonga ʻo e sākalamēnití. ʻE lava ke tau “fakamavaheʻi [kitautolu taʻe te tau ʻilo], mei he Laumālie ʻo e ʻEikí, ʻo ʻikai ai te ne maʻu hano nofoʻanga ʻiate [kitautolu] ke fakahinohinoʻi ʻa [kitautolu] ʻi he ngaahi hala ʻo e potó koeʻuhi ke tāpuakiʻi, mo fakamonūʻiaʻi, mo maluʻi ʻa [kitautolu].”14

ʻI he taimi ʻoku ʻiate kitautolu ai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻe ueʻi mo fakahinohinoʻi kitautolu ke tau fakahoko mo tauhi ha ngaahi fuakava kehe, hangē ko ia ʻoku tau fakahoko ʻi he ngaahi temipalé. ‘Oku fakaloloto ʻetau fetuʻutaki mo e ʻOtuá, ‘i hono fai iá.15 Mahalo kuó ke fakatokangaʻi kuo lahi ha ngaahi temipale foʻou kuo fanongonongo ʻi he ngaahi taʻu kimui ní, ʻo ʻomi ai ʻa e ngaahi temipalé ke ofi ange ki he kāingalotú.16 Ka ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ko e ofi ange ko ia ʻa e temipalé, ʻe ala faingofua ange ai ke fakatoupīkoi ʻetau ʻalu ki he temipalé. ʻI he mamaʻo ʻa e ʻū temipalé, ʻoku palani hotau taimí mo ʻetau ngaahi maʻuʻanga tokoní ke tau ō ke moihū ai. ʻOku tau fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi fononga ko ʻení.

ʻI he ofi mai ʻa e temipalé, ʻe ala faingofua ke tau fakaʻatā ʻa e fanga kiʻi meʻa īkí ke nau fakafeʻātungiaʻi ʻetau ʻalu ki he temipalé, mo pehē, “Sai pē, te u ʻalu ʻi ha taimi kehe.” ʻOku fakafaingofuaʻi ange ʻe he nofo ofi ki ha temipalé ʻetau fakataimi-tēpileʻi ha taimi ki he temipalé, ka ʻe lava ʻi he tuʻunga faingofua ange ko iá ke tau taʻefakahoungaʻi ʻa e temipalé. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau “liʻaki ʻa e meʻa mahuʻingá,” ʻo ʻikai mahuʻingaʻia ʻi he faingamālie ke ofi ange ki he Fakamoʻuí ʻi Hono fale tapú. Ko ʻetau tukupā ke ʻalu ki he temipalé ʻoku totonu ke mālohi tatau pē ia ʻi he taimi ʻoku ofi aí mo ʻene mamaʻó.

Hili hono keli ʻe Kata mo Kanavoni ha feituʻu kehe ʻi he Teleʻa ʻo e Ngaahi Tuʻí ʻi hono kumi ʻa e fonualoto ʻo Tūtanekamuní, naʻá na fakatokangaʻi ʻa ʻena taʻetokangá. ʻOku ʻikai fiemaʻu ke tau ngāue taʻeʻaonga, hangē ko ia naʻá na fakahokó, ke kumi ʻetau koloá. Pe fiemaʻu ke tau kole faleʻi mei ha ngaahi maʻuʻanga tokoni makehe, ʻo fakamahuʻingaʻi ʻa e tūkunga ʻo e maʻuʻanga tokoní ʻi he fakakaukau ʻe tokoniʻi lahi ange kitautolu ʻe he faleʻi peheé ʻi ha faleʻi ʻe lava ke tau maʻu mei ha palōfita loto-fakatōkilalo ʻa e ʻOtuá.

Hangē ko hono lekooti ʻi he Fuakava Motuʻá, ʻi he taimi naʻe fekumi ai ʻa Neamani ki ha faitoʻo ki hono kiliá, naʻá ne ʻita ʻi hono kole ange ke uku tuʻo fitu ʻi ha vaitafe angamaheni naʻe ofi mai pē. Ka naʻe fakalotoʻi ia ke muimui ki he faleʻi ʻa e palōfita ko ʻIlaisá, kae ʻoua ʻe falala ki he anga ʻo ʻene tomuʻa fakakaukau ki he founga ʻoku totonu ke hoko ai ʻa e maná. Ko hono olá, naʻe fakamoʻui ʻa Neamani.17 ʻI he taimi ʻoku tau falala ai ki he palōfita ʻa e ʻOtuá ʻi he ʻahó ni ʻi māmaní, te tau maʻu ʻa e fiefiá, pea ʻe lava foki ke fakamoʻui mo kitautolu. ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke tau toe kumi ʻi ha feituʻu kehe.

Kāinga, ʻoku ou poupou atu ke mou manatuʻi pea tukutaha maʻu pē hoʻomou tokangá ʻia Sīsū Kalaisi. Ko Ia hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí, ko e “[meʻa] mahuʻinga” ʻoku totonu ke tau vakai ki aí, mo ʻetau koloa maʻongoʻonga tahá. ʻI hoʻomou haʻu kiate Iá, ʻe fakapaleʻi kimoutolu ʻaki ha ivi ke fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí, loto-toʻa ke fai ʻa e meʻa ʻoku totonú, pea mo e ivi malava ke fakahoko homou misiona ʻi he moʻui fakamatelié. Mataʻikoloa ʻaki ʻa e faingamālie ke fakatomalá, faingamālie ke maʻu ʻa e sākalamēnití, tāpuaki ʻo hono fakahoko mo tauhi ʻo e ngaahi fuakava fakatemipalé, fiefia ʻi he moihū ʻi he temipalé, pea mo e fiefia ʻo hono maʻu ha palōfita moʻuí.

ʻOku ou fakahoko ʻeku fakamoʻoní ʻi he loto-fakamātoato mo e fakapapau ko e ʻOtua, ko e Tamai Taʻengatá, ʻa ʻetau Tamai Hēvaní pea ʻokú Ne moʻui; ko Sīsū ʻa e Kalaisí; ko Ia hotau Kaungāmeʻa fakalangi angaʻofa mo potó,18 pea ko Hono Siasi ʻeni kuo fakafoki maí. Fakamālō atu ʻi hoʻomou tuí mo e faivelengá. ʻOku ou lotua ʻe tāpuekina, fakakoloa, mo maluʻi maʻu ai pē kimoutolu, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Ko e hingoa kakato ʻo e ʻEiki hono nima ʻo Kanavoní ko Siaosi ʻEtuate Sitenihoupi Molineki Hēpeti.

  2. Ko ha fakaʻata fakakomipiuta fakaikiiki ʻo Tuʻi Tūtanekamuni naʻe fai ʻi he 2005 ʻoku ngali naʻe fasi ha taha ʻo e ngaahi hui hono vaʻé, pea ngali naʻe fakaiku ʻo uesia mo mate ai.

  3. Ko e lahi taha ʻo e kau Felo ʻo e Puleʻanga Foʻou ʻo ʻIsipité naʻe telio ʻi he Teleʻa ʻo e Ngaahi Tuʻí. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi fonualoto ko iá naʻe ʻilo mo kaihaʻasi kinautolu ʻi he kuonga muʻá.

  4. Ko e fakamatala ko ʻeni hono ʻilo ʻo e fonualoto ʻo Tūtanekamuní ʻoku fakatefito pē ʻi he Eric H. Cline, “King Tutʻs Tomb,” Archaeology: An Introduction to the World’s Greatest Sites (2016), 60-66.

    Naʻe tokoni ha ngaahi meʻa lahi ki he fili ko ia ʻe Kata mo Kanavoni ʻa e feituʻu ke keli—mo ʻikai keli—ʻi he Teleʻa ʻo e Ngaahi Tuʻí. Naʻe ʻikai tuʻu lelei ʻa e feituʻu naʻa nau fuofua nofo aí, ke keli. Naʻe hoko ʻa e feituʻu tapatolú ko ha fouʻanga ʻo e kau ʻeveʻevá ki he fonualoto ʻo Ramses VI, pea ʻe fuʻu fakafelekeu lahi. Ko e feituʻú, ʻi he fakamatala ʻa Katá, “naʻe tuʻu ai ha fanga kiʻi fale naʻe langa fakavave maʻá e kau tangata kelí, ʻa ia mahalo naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau ngāue ʻi he fonualoto ʻo e Kau Lamisií[,] … [pea] fute ʻe tolu ʻa e kelekele ʻi lalo ʻiate kinautolú.” Naʻe ʻikai ha fakakaukau ʻe langa ha fanga kiʻi fale ʻi ʻolunga ʻi ha hūʻanga ki ha fonualoto (vakai, Howard Carter and A. C. Mace, The Tomb of Tut-ankh-Amen: Discovered by the Late Earl of Carnarvon and Howard Cartervol. 1 [1923], 124–128, 132).

    Ko e ngaahi fakamatala kehe ki he ʻilo ʻo e fonualoto ʻo Tūtanekamuní, vakai, Zahi Hawass, Tutankhamun and the Golden Age of the Pharaohs (2005); Nicholas Reeves, The Complete Tutankhamun: The King, the Tomb, the Royal Treasure (1990), 80–83; and Nicholas Reeves and Richard H. Wilkinson, The Complete Valley of the Kings: Tombs and Treasures of Egypt’s Greatest Pharaohs (1996), 81–82.

  5. Sēkope 4:14.

  6. 2 Nīfai 31:19.

  7. Vakai, Molonai 7:27–28.

  8. 2 Nīfai 25:26.

  9. ʻAlamā 33:22.

  10. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:52.

  11. Vakai, David A. Bednar, “Teach to Build Faith in Jesus Christ” (address given at the seminar for new mission leaders, June 23, 2023); Rachel Sterzer Gibson, “Teach to Build Faith in Jesus Christ, Elder Bednar Instructs,” Church News, June 23, 2023, thechurchnews.com.

  12. Ka neongo ia, naʻe ʻikai fokotuʻu ʻa e sākalamēnití ko ha founga ke fakapapau ai hono maʻu ha fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá (vakai, James E. Talmage, Ko e Ngaahi Tefito ʻo e Tuí, 12th ed. [1924], 175). He ʻikai faiangahala ʻi he ʻiloʻilo pau pē ha taha ia ʻi he efiafi Tokonakí mo pehē ko e meʻa pē ke ne faí ko e kai ha konga mā mo inu ha ipu vai ʻi he Sāpaté pea faimanaʻi hono fakamaʻa ia mei heʻene ngaahi angahalá. Ka ʻe lava ʻe he ivi fakamāʻoniʻoniʻi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻo fakamaʻa kinautolu kotoa ʻoku fakatomala ʻi he loto-fakamātoato mo moʻoní.

  13. Vakai, 3 Nīfai 18:12–13.

  14. Mōsaia 2:36.

  15. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni: “ʻOku maʻu ʻe he ʻOtuá ha ʻofa makehe ki he tokotaha kotoa ʻokú ne fai ha fuakava mo Ia ʻi he vai ʻo e papitaisó. Pea ʻoku toe loloto ange ʻa e ʻofa fakalangi ko iá ʻi he taimi ʻoku fakahoko mo tauhi faivelenga ai ha ngaahi fuakava” (“Ngaahi Fili ki he Taʻengatá” [fakataha lotu fakaemāmani lahi maʻá e kakai lalahi kei talavoú, 15 Mē 2022], Gospel Library). Ko e ngaahi fuakava kehekehe ʻoku fakahoko ʻi he hala ʻo e fuakavá ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻene hokohoko totonú ka ʻoku toe tānaki atu, pea mo fepoupouʻaki foki. ʻOku nau tanumaki ha fetuʻutaki vāofi mo mālohi ange mo e ʻOtuá. ʻOku fakaʻatā kitautolu ʻe he fehokotaki peheé ke tau liliu ʻo aʻu ki ha tuʻunga ʻoku hoʻata atu ai Hono ʻīmisí ʻi hotau ngaahi fofongá pea liliu lahi mo fakaʻaufuli hotau ngaahi lotó (vakai, ʻAlamā 5:14).

  16. Naʻe fakamatala ʻe Palesiteni Nalesoni ʻoku “fakafaingamālieʻi lahi ange [ʻe he ʻEikí] Hono ngaahi temipalé. ʻOkú Ne hiki ʻa e tuʻunga vave ʻo ʻetau langa ʻa e ngaahi temipalé. ʻOkú Ne fakalahi hotau ivi malava ke tānaki fakataha ʻa ʻIsilelí. ʻOkú Ne fakafaingofuaʻi ange foki ʻetau fakahaohaoaʻi fakalaumālie kitautolu takitahá” (“Tokanga Taha ki he Temipalé,” Liahona, Nōvema 2022, 121).

  17. Vakai, 2 Ngaahi Tuʻi 5:9–14.

  18. Vakai, “ʻOku Moʻui Hoku Huhuʻí,” Ngaahi Himí, fika 68.