Konifelenisi Lahi
Ko e Mālohi Faisilá
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2023


Ko e Mālohi Faisilá

‘Oku hanga ‘e he mālohi faisilá ʻo ʻai ʻa e fakamoʻui fakafoʻituituí mo e hakeakiʻi ʻo e fāmilí ke malava ke maʻu fakalūkufua ia ʻe he fānau ʻa e ʻOtuá.

Kuo kikiteʻi talu mei he kuonga ʻo ʻĪsaiá1 ʻe aʻu ki he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ko e kakai ʻo e fuakava ʻa e ʻEikí ʻi he kuonga muʻá, ʻa e fale ʻo ʻIsilelí, ʻoku totonu ke “tānaki mai ʻa kinautolu hili ʻenau nofo movetevete fuoloá, mei he ngaahi motu ʻo e tahí, pea mei he tapa ʻe fā ʻo e māmaní”2 pea ʻe fakafoki kinautolu ki he “ngaahi fonua ʻo honau tofiʻá.”3 Kuo tuʻo lahi ʻa e lea mālohi ʻaki ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni fekauʻaki mo e tānaki ko ʻení, ʻo ne ui ia ko e “meʻa mahuʻinga taha ʻoku hoko ʻi he māmaní ʻi he ʻaho ní.”4

Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo e tānaki ko ʻení?

Naʻe fakafou ʻi ha fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa hono folofola ʻaki ʻe he ʻEikí ha taumuʻa ʻe taha ko e maluʻi ia ʻo e kakai ʻo e fuakavá. Naʻá Ne folofola ʻo pehē, “Ke hoko ʻa e tānaki fakataha ki he fonua ko Saioné, pea ki hono ngaahi siteikí, ko ha maluʻanga, pea ko ha ungaʻanga mei he afaá, pea mei he houhaú ʻo ka lilingi kakato atu ia ki he māmaní hono kotoa.”5 ʻE lava pē ke mahino ko e “houhaú” ʻi he puipuituʻa ko ʻení ko e ngaahi nunuʻa fakanatula ia ʻo e talangataʻa lahi ki he ngaahi fono mo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.

Kae hiliō aí, ko e tānakí ʻoku fakataumuʻa ia ki hono ʻomi ʻo e ngaahi tāpuaki ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí ki he kakai kotoa pē te nau maʻu iá. Ko e founga ia ʻoku fakahoko ai ʻa e ngaahi talaʻofa ʻo e fuakava naʻe foaki kia ʻĒpalahamé. Naʻe folofola ʻe he ʻEikí kia ʻĒpalahame ʻe fakafou ʻi hono hakó mo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa hono “tāpuekina ʻa e ngaahi faʻahinga kotoa pē ʻo e māmaní, ʻio ʻaki ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e Ongoongoleleí, ʻa ia ko e ngaahi tāpuaki ʻo e fakamoʻuí, ʻio ʻo e moʻui taʻengatá.”6 Naʻe fakahaaʻi ia ʻe Palesiteni Nalesoni ʻi he founga ko ʻení: “Ko e taimi ʻoku tau tali ai ʻa e ongoongoleleí pea papitaisó, ʻoku tau toʻo kiate kitautolu ʻa e huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí. Ko e papitaisó ʻa e matapā ʻoku fakatau ki he hoko ko e kaungā ʻea-hoko ki he ngaahi talaʻofa kotoa naʻe fai ʻe he ʻEikí ʻi he kuonga muʻá kia ʻĒpalahame, ʻAisake, Sēkope, mo honau hakó.”7

ʻI he 1836, naʻe hā mai ʻa Mōsese ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he Temipale Ketilaní ʻo “foaki mai … ʻa e ngaahi kī ʻo hono tānaki mai ʻo ʻIsilelí mei he potu ʻe fā ʻo e māmaní.”8 ʻI he meʻa tatau pē ko iá, naʻe hā mai ʻa ʻIlaiase “ʻo tuku mai ʻa e kuonga ʻo e ongoongolelei ʻo ʻĒpalahamé, ʻo pehē ʻe tāpuekina ʻiate kimaua mo homa hakó ʻa e ngaahi toʻu tangata kotoa pē ki mui ʻiate kimauá.”9 ʻI he mafai ko ʻení, ʻoku tau ʻave ai ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí—ʻa e ongoongo lelei ʻo e huhuʻi ʻiate Iá—ki he tapa kotoa pē pea mo e kakai kotoa pē ʻi he māmaní pea tānaki fakataha mai ʻa kinautolu kotoa pē ʻe loto ki aí ki he fuakava ʻo e ongoongoleleí. ʻOku nau hoko “ko e hako ʻo ʻĒpalahame, pea ko e siasi mo e puleʻanga pea mo e kakai fili ʻo e ʻOtuá.”10

ʻI he meʻa tatau pē ko ia naʻe hoko ʻi he Temipale Ketilaní, naʻe ʻi ai ha talafekau fakalangi hono tolu naʻe hā mai kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele. ʻOku ou ʻuhinga ki he palōfita ko ʻIlaisiaá, pea ko e mafai mo e ngaahi kī naʻá ne fakafoki maí ʻoku ou fie lea ki ai ʻi he ʻaho ní.11 Ko e mālohi ke fakapapauʻi ʻa e ngaahi ouau kotoa pē ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea haʻi fakataha kinautolu ʻi he māmaní pea mo e langí fakatouʻosi—ʻa e mālohi faisilá—ʻoku mahuʻinga ia ki hono tānaki fakataha pea mo hono teuteuʻi ha kakai ʻo e fuakavá ʻi he ongo tafaʻaki fakatouʻosi ʻo e veilí.

ʻI he ngaahi taʻu kimuʻá, naʻe fakamahino ʻe Molonai kia Siosefa Sāmita ʻe ʻomi ʻe ʻIlaisiā ha mafai mahuʻinga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí: “Te u fakahā kiate kimoutolu ʻa e Lakanga Fakataulaʻeikí, ʻi he nima ʻo ʻIlaisiā ko e palōfitá.”12 Naʻe fakamatalaʻi ʻe Siosefa Sāmita kimui ange ʻo pehē: “Ko e hā ʻoku fekauʻi mai ai ʻa ʻIlaisiaá? Koeʻuhí he ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e mafai ke fakahoko ʻa e ngaahi ouau kotoa pē ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí; pea [ka ʻikai] ʻomai ʻa e mafaí, he ʻikai ke lava ʻo fakahoko ʻa e ngaahi ouaú ʻi he māʻoniʻoni”13—ʻa ia, he ʻikai ke ʻaonga ʻa e ngaahi ouaú ki he nofotaimí mo e taʻengatá.14

ʻI ha akonaki kuo fakamafaiʻi ʻi he taimí ni ko e folofola ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, naʻe pehē ai ʻe he Palōfitá: “ʻE hangē nai ki ha niʻihi ko ha tokāteline ngali fefeka ʻaupito ʻa ia ʻoku tau lau ki aí—ko ha mālohi ʻoku lekooti pe nonoʻo ʻi he māmaní pea nonoʻo ʻi he langí. Ka neongo iá, ʻi he ngaahi kuonga kotoa pē ʻo e māmaní, ko e taimi kotoa pē ʻoku foaki mai ai ʻe he ʻEikí ha kuonga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki ha tangata ʻi he fakahā moʻoni, pe ha kau tangata, kuo foaki maʻu ai pē ʻa e mālohi ko ʻení. Ko ia, ʻilonga ha meʻa naʻe fai ʻe he kau tangata ko iá ʻi he mafaí, ʻi he huafa ʻo e ʻEikí, ʻo nau fai moʻoni mo totonu ia, pea tauhi ha lekooti totonu mo falalaʻanga ʻo ia, naʻe hoko ia ko ha fono ʻi he māmaní pea ʻi he langí, pea ʻe ʻikai lava ke fakataʻeʻaongaʻi ia, ʻo fakatatau ki he ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e Sihova māfimafí.”15

ʻOku tau faʻa fakakaukau ko e mafai faisilá ʻoku fakaʻaongaʻi ia ki ha ngaahi ouau pau pē ʻi he temipalé, ka ʻoku fiemaʻu ʻa e mafai ko iá ke malava ai ha faʻahinga ouau pē ʻo fakamaʻu ke ope atu mei he maté.16 Hangē ko ʻení, ʻoku foaki ʻe he mālohi faisilá ha sila fakalao ki hoʻo papitaisó koeʻuhí ke ʻiloʻi ia ʻi heni pea ʻi langi. Ko e ngaahi ouau kotoa pē ʻo e lakanga fakataulaʻeikí kuo pau ke fakahoko ia ʻi he malumalu ʻo e ngaahi kī ʻo e Palesiteni ʻo e Siasí, pea hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmitá, “Kuo ‘omi [ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí] kiate kitautolu ʻa e mafaí, kuó ne ʻomi ʻa e mafai ʻo e faisilá ʻi hotau lakanga fakataulaʻeikí, he ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi kī ko iá.”17

ʻOku ʻi ai ha taumuʻa mahuʻinga ʻe taha ʻo hono tānaki fakataha ʻo ʻIsilelí ʻoku ʻi ai hono ʻuhinga makehe ʻi he taimi ʻoku tau talanoa ai fekauʻaki mo e sila ʻi māmaní pea ʻi he langí—ʻa ia ko hono langa mo fakalele ʻo e ngaahi temipalé. Hangē ko ia naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo hono tānaki e … kakai ʻa e ʻOtuá ʻi ha faʻahinga kuonga pē he māmaní? … Ko e tefitoʻi taumuʻá ke langa ki he ʻEikí ha fale ke Ne lava ʻo fakahā ai ki Hono kakaí ʻa e ngaahi ouau ʻo Hono falé pea mo e ngaahi nāunau ʻo Hono puleʻangá, pea akoʻi ʻa e kakaí ʻi he founga ʻo e fakamoʻuí; he ʻoku ʻi ai ha ngaahi ouau mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni pau, ko e taimi ʻoku akoʻi ai kinautolu mo moʻui ʻakí, kuo pau ke fai ia ʻi ha potu pe fale naʻe langa ki he taumuʻa ko iá.”18

Ko e mafai ʻoku ʻomi ʻe he mālohi faisila ko iá ki he ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku kau ai ʻa e ngaahi ouau fakafofonga ʻoku fakahoko ʻi he feituʻu kuo fili ʻe he ʻEikí—ʻa Hono temipalé. ʻI he feituʻú ni ʻoku tau vakai ai ki he fakaʻeiʻeiki pea mo e toputapu ʻo e mālohi faisilá—ʻokú ne ʻai ʻa e fakamoʻui fakafoʻituituí mo e hakeakiʻi ʻo e fāmilí ke ala maʻu fakalūkufua ʻe he fānau ʻa e ʻOtuá ʻi ha feituʻu pē pea ʻi ha faʻahinga taimi pē kuo nau nofo ai ʻi he māmaní. ʻOku ʻikai ha toe tui fakalotu pe ʻilo fakaʻatamai pe mafai te ne lava ʻo fakatatau ʻa e faingamālie pehē ʻoku kātoi ai ʻa e meʻa kotoa pē. Ko e mālohi faisila ko ʻení ko hano fakahaaʻi haohaoa ia ʻo e fakamaau totonú, ʻaloʻofá mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá.

Tuʻunga ʻi hono maʻu ʻa e mālohi ke faisilá, ʻoku fakanatula pē ʻa e tafoki hotau lotó ki he niʻihi kuo nau mole atú. Ko e tānaki fakataha ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻoku fakakau ai ʻa kinautolu ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e veilí. ʻI he founga haohaoa ʻa e ʻOtuá, he ʻikai ke lava ʻa e kakai moʻuí ʻo aʻusia ʻa hono kakato ʻo e moʻui taʻengatá taʻe-ʻi-ai ha ngaahi fehokotakiʻanga tuʻuloa ki he “ngaahi tamaí,” ʻa ʻetau ngaahi kuí. Ko e founga tatau pē ʻoku taʻe-kakato ai ʻa e fakalakalaka ʻa kinautolu ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, pe ko kinautolu ʻoku teʻeki ke nau fakalaka atu ʻi he veili ʻo e maté taʻe-te-nau maʻu ʻa e lelei ʻo e faisilá, kae ʻoua leva kuo haʻi kinautolu ʻe he ngaahi ouau fakafofongá kiate kitautolu, ko honau hakó, pea mo kitautolu kiate kinautolu ʻi he tuʻutuʻuni fakalangi.19 ʻE lava ke fakakalakalasi ʻa e tukupā ke fetokoniʻaki ʻi he fakatou tafaʻaki ʻo e veilí ko ha talaʻofa ʻo e fuakavá, ko ha konga ʻo e fuakava foʻou mo taʻengatá. ʻI he ngaahi lea ʻa Siosefa Sāmitá, ʻoku tau fakaʻamu ke “fakamaʻu hotau kau pekiá ke nau tuʻu mai [mo kitautolu] ʻi he ʻuluaki toetuʻú.”20

Ko e fakahaaʻi māʻolunga mo māʻoniʻoni taha ʻo e mālohi faisilá ʻoku ʻi he fakatahaʻi taʻengata ia ʻo ha tangata mo ha fefine ʻi he nofo-malí pea mo hono fakafehokotaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he toʻu tangata kotoa pē. Koeʻuhí ʻoku matuʻaki toputapu ʻa e mafai ke ngāue ʻi he ngaahi ouau ko ʻení, ʻoku tokangaʻi fakafoʻituitui ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí ʻa hono foaki ia ki he niʻihi kehé. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻi he meʻa ʻe taha, “Kuo tā tuʻo lahi haʻaku lea ʻaki, kapau naʻe ʻikai mo ha toe meʻa naʻe maʻu mei he kotoa ʻo e tengihia mo e faingataʻa mo e mamahi ʻo hono fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ka ko e mālohi faisila pē ʻo e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní ke silaʻi fakataha ʻa e ngaahi fāmilí ki he taʻengatá, kuo taau mo feʻunga ʻānoa pē ia mo hono ngaahi totongí.”21

Ka ne taʻe-ʻoua ʻa e ngaahi faisila ʻokú ne faʻu ʻa e ngaahi fāmilí ke taʻengatá mo fakafehokotaki ʻa e ngaahi toʻu tangatá ki he moʻuí ni mo e moʻui ka hoko maí, naʻa tau kei nofo pē ʻi he taʻengatá ʻo ʻikai ha aka pe ha ngaahi vaʻa—ʻa ia he ʻikai ha ngaahi kui pe ko ha hako. Ko e tuʻunga ko ʻeni ʻo e ʻikai ha pīkinga mo ʻikai ha fehokotaki ʻa e fakafoʻituituí, pea mo e ngaahi fehokotaki ʻoku nau fakafepakiʻi ʻa e nofo-malí mo e ngaahi vā fakafāmili kuo fili ʻe he ʻOtuá,22 ko e ongo meʻa ia te na fakafeʻātungiaʻi ʻa e taumuʻa totonu ʻo hono fakatupu ʻo e māmaní. Kapau naʻe hoko ia ko e tuʻunga tuʻupaú, ʻe tatau pē ia mo hano taaʻi ʻa e māmaní ʻaki ha mala pe “fakaʻauha ʻo ʻosiʻosingamālie” ʻi he hāʻele mai ʻa e ʻEikí.23

ʻOku tau lava leva ʻo sio ki he ʻuhinga ʻoku hoko ai ʻa e “mali ʻi ha vā ʻo ha tangata mo ha fefiné naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá pea ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Fakamoʻuí ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú.”24 ʻI he taimi tatau pē, ʻoku tau fakatokangaʻi ʻi he kuonga taʻe-haohaoa ko ʻení ʻoku ʻikai ko e tuʻunga totonú ʻeni ia pe ko ha meʻa ʻeni ʻe malava ke hoko moʻoni ki ha niʻihi. Ka ʻoku tau maʻu ha ʻamanaki lelei ʻia Kalaisi. Lolotonga ko ia ʻetau tatali ki he ʻEikí, ʻoku fakamanatu mai ʻe Palesiteni M. Lāsolo Pālati “ʻoku fakapapauʻi ʻe he ngaahi folofolá mo e kau palōfita ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní ko e tokotaha kotoa pē ʻoku faivelenga ʻi hono tauhi ʻo e ngaahi fuakava ʻo e ongoongoleleí te nau maʻu ʻa e faingamālie ki he hakeakiʻí.”25

Kuo aʻusia ʻe ha niʻihi ha ngaahi tūkunga fakamamahi mo ʻikai lelei ʻo e nofo ʻa fāmilí pea ʻoku siʻisiʻi leva haʻanau loto-holi ki ha feohi fakafāmili ʻoku taʻengatá. Naʻe fai ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻa e fakamatala ko ʻení: “Ko kimoutolu kuo mou aʻusia ʻa e loto-mamahi ʻo ha vete mali ʻi ho fāmilí, pe ongoʻi ʻa e mamahi ʻo hono maumauʻi ʻo e falalá, kātaki ʻo manatuʻi [ko e sīpinga ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi fāmilí], ʻoku [toe] kamata ʻiate koe! Neongo kuo motuhi ʻa e fehokotakiʻanga ʻe taha ʻo hoʻo ngaahi toʻu tangatá, ka ʻoku kei mahuʻinga ʻo taʻengata ʻa e ngaahi fehokotakiʻanga angatonu ʻoku toé. Te ke lava ʻo fakamālohia ho fehokotakiʻangá pea mahalo te ke lava foki ʻo tokoni ke fakafoki ʻa e ngaahi fehokotakiʻanga naʻe motuhí. ʻE fakakakato takitaha ʻa e ngāue ko iá.”26

ʻI he meʻafakaʻeiki ʻo Sisitā Peti Hōlaní, ko e uaifi ʻo ʻEletā Sefilī R. Hōlaní, ʻi Siulai ʻo e taʻu ní, naʻe akonaki ai ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo pehē: “ʻE toe fakataha pē ʻa Petulisa mo Sefilī ʻi ha taimi. ʻE toki kau fakataha atu mo kinaua ʻa ʻena fānaú mo hona hako ʻoku nau tauhi ʻa e fuakavá ke nau aʻusia ʻa e fiefia kakato kuo tokonaki ʻe he ʻOtuá maʻa ʻEne fānau faivelengá. ʻI heʻetau ʻiloʻi iá, ʻoku mahino leva kiate kitautolu ʻoku ʻikai ko e ʻaho mahuʻinga taha ʻi he moʻui ʻa Petulisá ʻa hono ʻaho fāʻeleʻí pe ko hono ʻaho maté. Ko hono ʻaho mahuʻinga tahá ʻa e ʻaho 7 ʻo Sune 1963, ʻa e ʻaho naʻá ne sila ai mo Sefi ʻi he Temipale St. George. … Ko e hā ʻoku fuʻu mahuʻinga ai ʻení? Koeʻuhí he ko e ʻuhinga tonu pē ia naʻe fakatupu ai ʻa e māmaní ke lava ʻo faʻu pea mo silaʻi ʻa e ngaahi fāmilí. Ko e meʻa fakafoʻituitui ʻa e fakamoʻuí, ka ko e hakeakiʻí ko ha meʻa fakafāmili ia. He ʻikai lava ke hakeakiʻi toko taha pē ha taha!”

ʻI ha taimi naʻe ʻikai ke fuʻu fuoloa atu, naʻá ku kau fakataha atu ai mo hoku uaifí ki ha sila ʻo homa kaungāmeʻa mamae ʻi he Temipale Bountiful Utah. Naʻá ku fuofua fetaulaki mo e kaungāmeʻa ko ʻení ʻi he taimi naʻá ne kei siʻi aí ʻi Kōtopa, ʻĀsenitina. Naʻá ku fetuʻutaki mo hoku hoa fakafaifekaú ki ha kakai ʻi ha feituʻu naʻe ofi mai pē ki he ʻōfisi fakamisioná, pea ko ia naʻá ne fakaava ʻa e matapaá ʻi he taimi naʻá ma ʻalu atu ai ki honau ʻapí. Naʻe faifai peá ne kau mai mo ʻene faʻeé mo e ngaahi tokouá mo e tuongaʻané ki he Siasí, pea kuo nau hoko ai pē ko ha kāingalotu faivelenga. Ko ha fefine lelei ia ʻi he taimí ni, pea ko e ʻaho ko ʻení naʻa mau ʻi he temipalé ai ke silaʻi ʻene ongomātuʻa kuo pekiá pea toki sila leva ia kiate kinaua.

Naʻe fakafofongaʻi ʻene ongomātuʻá ʻi he ʻōlitá ʻe ha ongomeʻa mali naʻa nau feohi vāofi ʻi ha ngaahi taʻu lahi. Ko ha momeniti fakamāfana ia pea naʻe toe fakamāfana ange ʻi he taimi naʻe silaʻi ai ʻa homa kaungāmeʻa ʻĀsenitiná ki heʻene ongomātuʻá. Ko e toko ono pē ʻo kimautolu naʻe ʻi aí ʻi ha hoʻatā lōngonoa mei he māmaní, pea naʻe fakahoko ʻa e taha ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga taha kuo faifai angé pea fakahoko ʻi he māmaní. Naʻá ku fiemālie kuó u toe fakahoko ʻa hoku fatongiá mo e feohí talu mei heʻeku tukituki ʻi hono matapaá ʻi heʻeku hoko ko ha faifekau kei talavoú ʻo aʻu ki he taimí ni, hili ia ha ngaahi taʻu lahi, ʻoku ou fakahoko ʻa e ngaahi ouau ʻo e silá ʻa ia ʻoku fakafehokotaki ai ia ki heʻene ongomātuʻá mo e ngaahi toʻu tangata kimuʻá.

Ko e meʻa peheni pē ʻoku toutou fakahoko ʻi he ngaahi temipale ʻi he funga ʻo e māmaní kotoa. Ko e sitepu taupotu taha ʻeni ʻi hono tānaki ʻa e kakai ʻo e fuakavá. Ko e faingamālie māʻolunga taha ia ʻo hoʻo mēmipa ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku ou palōmesi atu ʻi hoʻo fekumi faivelenga ki he faingamālie ko iá, ʻe pau ke ʻoʻou ia ʻi he nofotaimí pe ʻi he taʻengatá.

ʻOku ou fakamoʻoni ko e mālohi mo e mafai faisila naʻe fakafoki mai ki he māmaní ʻo fakafou ʻia Siosefa Sāmitá ʻoku moʻoni ia, pea ko e meʻa ʻoku haʻi ʻi māmaní ʻoku haʻi moʻoni ia ʻi he langí. ʻOku ou fakamoʻoni ko Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní, ʻi heʻene hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí, ko e tangata pē ia ʻe taha ʻi he māmaní ʻi he ʻahó ni ʻoku tataki ʻe heʻene ngaahi kií ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e mālohi fakalangi ko ʻení. ʻOku ou fakamoʻoni kuo hanga ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻo fakahoko moʻoni ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté pea malava moʻoni ai ke hakeakiʻi ʻa e ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.