Konifelenisi Lahi
ʻOku Lea ʻAki Heni ʻa e ʻOfá
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2023


ʻOku Lea ʻAki Heni ʻa e ʻOfá

ʻOfa ke tau takitaha lea mo ongona ʻEne ʻofá ʻi heni, ʻi hotau lotó pea ʻi ʻapi, pea ʻi hotau ngaahi fatongia ʻi he ongoongoleleí, ngāue fakaetauhí mo e tokoní.

ʻOku hivaʻi ʻe heʻetau fānau Palaimelí ʻa e, “Leaʻaki heni e ʻofá”1

Naʻá ku ʻoange tuʻo taha kia Sisitā Kongo ha foʻi kahoa (locket). Naʻá ku tohiʻi ai ʻa e toti-toti, toti-toti, toti-toti-tesi. ʻE ʻilo ʻe kinautolu ʻoku maheni mo e mākoní ʻa e ngaahi mataʻi tohi I, I, U. Ka naʻaku fakakau ai ha kouti ʻe taha. ʻI he lea faka-Siaina Meniteliní, ʻoku ʻuhinga ʻa e “ai” ki he “ʻofa.” ʻI hono fakatou fakaʻaongaʻi ʻo e ongo fakaʻuhingá, ko e pōpoakí ko e “ʻOku ou ʻofa atu.” Sūsana, ʻofaʻanga, “ʻOku ou (I), ʻofa (I), atu (U).”

ʻOku tau lea ʻaki ʻa e ʻofá ʻi ha ngaahi lea fakafonua kehekehe. Naʻe talamai kiate au ʻoku lea ʻaki ʻe he fāmili ʻo e tangatá ha lea fakafonua ʻe 7,168.2 ʻI he Siasí ʻoku tau fakaʻaongaʻi ha lea fakafonua pau ʻe 575, mo ha ngaahi founga lea kehe. ʻOku tau fakafetuʻutaki foki ʻa e taumuʻá, tō ʻo e leá, mo e ongo ʻo e lotó ʻi he ʻātí, mūsiká, faivá, ngaahi fakataipe fakalōsiká, pea mo e fetuʻutaki fakaevaá mo e fakakaukaú.3

ʻI he ʻaho ní, tau talanoa ki ha lea ʻe tolu ʻo e ʻofá ʻi he ongoongoleleí: ko e lea ʻo e angaʻofá mo e fakaʻapaʻapá, lea ʻo e tokoní mo e feilaulaú, pea mo e lea ʻo e kau ʻi he fuakavá.

ʻUluakí, ko e lea ʻo e ʻofá mo e fakaʻapaʻapá ʻi he ongoongoleleí.

Naʻe fehuʻi ʻe Sisitā Kongo ʻi he angaʻofa mo e fakaʻapaʻapa, ki he fānaú mo e toʻu tupú, “ʻOku mou ʻilo fēfē ʻoku ʻofa hoʻomou mātuʻá mo e fāmilí ʻiate kimoutolu?”

ʻOku pehē ʻe he fānau ʻi Kuatemalá, “ʻOku ngāue mālohi ʻeku mātuʻá ke fafangaʻi homau fāmilí.” ʻOku pehē ʻe he fānau ʻi ʻAmelika Tokelaú, “ʻOku lau mai ʻe heʻeku mātuʻá ha ngaahi talanoa mo fakamohe au ʻi he poʻulí.” ʻOku pehē ʻe he fānau ʻi he Fonua Tapú, “ʻOku tokangaʻi au heʻeku mātuʻá ke u malu.” ʻOku pehē ʻe he fānau ʻi Kana, ʻi ʻAfilika Hihifó, “ʻOku tokoni mai ʻeku mātuʻá ʻi he ngaahi taumuʻa ko e Fānaú mo e Toʻu tupú.”

Naʻe pehē ʻe ha taha ʻo e fānaú, “Neongo ʻoku fuʻu ongosia ʻeku fineʻeikí ʻi he hili ʻene ngāue ʻaho kakató, ʻokú ne hū mai ki tuʻa ke vaʻinga mo au.” Naʻe tangi ʻene fineʻeikí ʻi heʻene fanongo ʻoku mahuʻinga siʻene feilaulau fakaʻahó. Naʻe pehē ʻe ha finemui, “Neongo ʻokú ma faʻa taʻe-felotoi mo ʻeku fineʻeikí, ka ʻoku ou falala kiate ia.” Naʻe tangi foki mo siʻene faʻeé.

ʻOku fiemaʻu ʻi he taimi ʻe niʻihi ke tau ʻilo ko e ʻofa ʻoku lea ʻaki hení ʻoku ongona mo fakahoungaʻi.

ʻOku fakatefito ʻetau sākalamēnití mo e ngaahi houalotu kehé ʻia Sīsū Kalaisi, ʻi he ʻofa mo e fakaʻapaʻapa. ʻOku tau lea fakaʻapaʻapa kau ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, fakafoʻituitui mo moʻoni, kae ʻikai ʻi he fakakaukau pē. ʻOku tau ui ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ʻi Hono huafá, ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku tau fakaʻaongaʻi ha lea fakaʻapaʻapa ʻi he taimi ʻoku tau fakataufolofola ai ki he Tamai Hēvaní pea ʻi he ʻaʻapa ʻi heʻetau fetāpākí. ʻI heʻetau fakatokangaʻi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he uho ʻo e ngaahi fuakava fakatemipalé, ʻoku siʻi leva ʻetau fakaʻaongaʻi ʻa e “ʻalu ki he temipalé” kae lahi ange ʻa e “haʻu kia Sīsū Kalaisi ʻi he fale ʻo e ʻEikí.” ʻOku fanafana mai ʻa e fuakavá takitaha, “ʻOku lea ʻaki heni ʻa e ʻofá.”

ʻOku faʻa pehē ʻe he kau mēmipa foʻoú ko e ngaahi lea faka-Siasí ʻoku faʻa fiemaʻu ke fakaʻuhingaʻi. ‘Oku tau fakaoliʻia ʻi he fakakaukau, ʻe lava ke ʻuhinga ʻa e “fale fakasiteikí (stake house)” ki ha maʻu meʻatokoni efiafi lelei ko e pulu; “fale fakauōtí (ward building) ko ha fale mahaki; “ngaahi polokalama kamatá” (opening execises) ko ha fakaafe ke tau fai ʻa e ʻulu, uma, tui mo e vaʻé ʻi he tauʻanga meʻalele ʻi he ʻapisiasí. Ka, mou kātaki, tau loto-mahino mo angaʻofa ʻi heʻetau ako fakataha ʻa e ngaahi lea foʻou ʻo e ʻofá. Naʻe talaange ki ha taha ului foʻou ʻoku fuʻu tātāʻolunga hono pivá ʻi heʻene foʻou mai ki he lotú. Naʻe ʻikai ke ne ʻita, ka ne tali ange, “Mou siʻi kātaki, kuó u liliu kakato; ka ʻoku kei feingaʻi ke pehē foki mo hoku pivá.”

ʻE lava ke tohoakiʻi ʻe he lea ʻoku tau ngāue ʻakí ke tau vāofi pe mamaʻo ange mei he kau Kalisitaine mo e kaungāmeʻa kehé. ʻOku tau lea ʻi he taimi ʻe niʻihi kau ki he ngāue fakafaifekaú, ngāue fakatemipalé, ngāue tokoni ʻofa fakaetangatá mo e ngāue fakauelofeá ʻi ha ngaahi founga te ne lava ʻo fakatupu ke pehē ʻe he niʻihi kehé ʻoku tau fakakaukau ʻoku tau ngāue ʻiate kitautolu pē. ʻAi ke tau lea maʻu pē ʻi he ʻofa mo e fakaʻapaʻapa ki he ngāue mo e nāunau ʻo e ʻOtuá pea mo e taau, ʻaloʻofa, mo e manavaʻofa ʻa Sīsū Kalaisí mo ʻEne feilaulau fakaleleí.5

Uá, ko e lea ʻo e tokoní mo e feilaulaú ʻi he ongoongoleleí.

ʻI heʻetau fakataha ʻi he uike takitaha ʻi he lotú ke fakalāngilangiʻi mo fiefia ʻi he ʻaho Sāpaté, ʻe lava ke tau fefakahaaʻiʻaki ʻetau loto ʻaki ʻetau fuakava ʻi he sākalamēnití kia Sīsū Kalaisi mo e niʻihi kehé ʻi hotau ngaahi fatongia faka-Siasí, ʻetau feohí, fetuʻutakí, mo e ngāué.

ʻI he taimi ʻoku ou ʻeke ai ki he kau taki fakafeituʻu ʻo e Siasí ʻa e meʻa ʻoku nau hohaʻa ki aí, ʻoku fakatou pehē ʻe he houʻeiki tangatá mo fafiné, “ʻOku ʻi ai ha niʻihi homau kāingalotú ʻoku ʻikai ke nau tali ʻa e ngaahi uiuiʻi faka-Siasí.” ʻOku maʻu ʻi he ngaahi uiuiʻi ke tokoni ki he ʻEikí mo fetokoniʻaki ʻi Hono Siasí ha faingamālie ke tupulaki ʻi he ʻofa, ivi, mo e loto-fakatōkilalo. ʻI hono vaheʻi kitautolú, ʻoku tau lava ai ʻo maʻu e ueʻi fakalaumālie ʻa e ʻEikí ke langaki mo fakamālohia ʻa e niʻihi kehé mo kitautolu foki. ʻIo, ʻe ala uesia ʻe he ngaahi tūkunga feliliuaki mo fakataimi ʻo ʻetau moʻuí ʻa ʻetau malava ke ngāué, kae fakatauange ʻe ʻikai ko ʻetau fiengāué. ʻOku tau lea fakataha mo e Tuʻi ko Penisimaní, “Kapau naʻá ku maʻu te u foaki”6 pea foaki ʻa e kotoa te tau lavá.

Kau taki fakasiteiki mo fakauooti, tau fakahoko hotau fatongiá. ʻI heʻetau uiuiʻi (mo tukuange) ha houʻeiki tangata mo fafine ke tokoni ʻi he Siasi ʻo e ʻEikí, kātaki ka tau fai ia ʻi he fakaʻeiʻeiki mo e ueʻi fakalaumālie. Tokoni ke nau ongoʻi takitaha ʻoku fakahoungaʻi kinautolu pea te nau lava ʻo ikuna. Kātaki ʻo talatalaifale mo fanongo ki he kau taki fefiné. ʻOfa ke tau manatuʻi, hangē ko ia naʻe akoʻi ʻe Palesiteni J. Lūpeni Kalaké, ʻi he Siasi ʻo e ʻEikí ʻoku tau ngāue ʻi he feituʻu ʻoku ui ai kitautolú, “ko [ha] tuʻunga he ʻikai kumia pe fakafisingaʻi ʻe ha taha.”7

ʻI he taimi naʻá ku mali ai mo Sisitā Kongó, naʻe faleʻi ʻe ʻEletā Tēvita B. Heiti: “Maʻu maʻu pē ha uiuiʻi ʻi he Siasí.” Naʻá ne pehē, “ʻo tautautefito ki he taimi femoʻuekiná, ʻoku fiemaʻu ke ke ongoʻi e ʻofa ʻa e ʻEikí kiate kinautolu ʻokú ke tokoni ki aí mo koe ʻi hono tokoniʻi koé.” ʻOku ou palōmesi atu ʻoku lea ʻaki heni ʻa e ʻofá, mo e potu kotoa ʻi heʻetau tali ʻio ki he kau taki faka-Siasí, ke tokoni ki he ʻEikí ʻi Hono Siasí ʻaki Hono Laumālié mo ʻetau ngaahi fuakavá.

ʻE lava ke hoko ʻa e Siasi ʻo e ʻEikí kuo fakafoki maí ko ha fakailiʻanga ki ha kakai Loto-Taha. ʻI heʻetau lotu, tokoni, fiefia, mo ʻilo fakataha ʻa ʻEne ʻofá, ʻoku tau fefakamālohiaʻaki ai ʻi Heʻene ongoongoleleí. Te tau ala tō kehekehe ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikalé pe ʻi he ngaahi palopalema fakasōsialé ka tau vālelei ʻi heʻetau hiva fakataha ʻi he kuaea fakauōtí. ʻOku tau fakaili ʻa e ngāue fakatahá kae fakafepakiʻi ʻa e māvahevahé ʻi heʻetau tokoni ʻaki hotau lotó ʻi hotau ngaahi ʻapí mo e kaungāʻapí.

ʻI heʻeku ʻaʻahi ki he kāingalotú mo e kau palesiteni fakasiteikí, ʻoku ou ongoʻi ʻenau ʻofa lahi ki he kāingalotú ʻi he tūkunga takitaha. ʻI heʻemau lele fakalaka atu ʻi he ngaahi ʻapi mēmipa ʻi honau siteikí, naʻe pehē ʻe ha palesiteni fakasiteiki ʻe taha, tatau ai pē pe ʻoku tau nofo ʻi ha ʻapi koloaʻia pe ʻi ha ʻapi masivesiva, ko e ngāue ʻi he Siasí ko ha faingamālie ia ʻoku fakakau maʻu pē ai ʻa e feilaulaú. Ka naʻá ne pehē ʻi he fakapotopoto, ʻi he taimi ʻoku tau tokoni mo feilaulau fakataha ai ʻi he ongoongoleleí, ʻe siʻi ha ngaahi vaivaiʻanga te tau maʻu ka ko ha nonga pē ʻoku lahi ange. ʻI heʻetau fakaʻatā Iá, ʻoku tokoniʻi kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi ke tau lea ʻaki heni ʻa ʻEne ʻofá.

ʻI he faʻahitaʻu māfana ko ʻení, naʻe feʻiloaki ai homa fāmilí mo ha kāingalotu mo ha ngaahi kaungāmeʻa fakaʻofoʻofa ʻo e Siasí ʻi Longopolo mo ʻOkisifooti ʻi ʻIngilani. Naʻe fakamanatu mai ʻe he ngaahi fakataha mahuʻingá ni ʻa e founga ʻe lava ai ʻe he ngaahi ʻekitivitī fakafiefia mo tokoni fakauōtí ʻo langa ha ngaahi vā mālohi foʻou mo tuʻuloa ʻi he ongoongoleleí. Kuo fuoloa mai ʻeku ongoʻi, ʻi ha ngaahi feituʻu lahi ʻi he Siasí, ʻe lava ʻe ha toe fanga kiʻi ʻekitivitī lahi ange, kuo ʻosi palani pea fakahoko ʻaki ha taumuʻa ʻo e ongoongoleleí, ʻo fakatahaʻi kitautolu ke tau kau mo uouangataha lahi ange.

ʻOku pouaki ʻe he tokotaha ʻokú ne tokangaʻi ʻa e ngaahi ʻekitivitī fakauōtí mo e kōmití ʻa e niʻihi fakafoʻituituí mo e Kāingalotú. ʻOku tokoni ʻenau ngaahi ʻekitivitī palani leleí ke ongoʻi ʻe he taha kotoa ʻoku fakamahuʻingaʻi, fakakau, mo fakaafeʻi ke ne fakahoko ha tufakanga ʻoku mahuʻinga. Ko e faʻahinga ʻekitivitī peheé ʻokú ne fakafehokotaki ʻa e ngaahi toʻú mo e ngaahi puipuituʻá, faʻu ha ngaahi manatu melie ʻoku tuʻuloá, pea ʻe lava ke fakahoko ia ʻi ha fakamole siʻisiʻi pe taʻetotongi. ʻOku toe fakaafeʻi foki ʻe he ngaahi ʻekitivitī fakatupu fiefia ʻo e ongoongoleleí ʻa e kaungāʻapí mo e kaungāmeʻá.

ʻOku faʻa fetākinima maʻu pē ʻa e feohí mo e ngāué. ʻOku ʻilo ʻe he kakai lalahi kei talavoú kapau ʻokú te fuʻu fie maheni mo ha taha, te te feinga leva ke vali ʻi he tafaʻaki ʻo e tokotahá ʻi ha ngāue ʻofa.

ʻĪmisi
kakai lalahi kei talavou ʻoku nau vali ʻi ha ngāue tokoni.

ʻIo, ʻoku ʻikai ha taha fakafoʻituitui ia pe fāmili ʻoku haohaoa. ʻOku tau fiemaʻu kātoa ha tokoni lelei ange ke tau lea ʻaki ʻa e ʻofá heni. “ʻOku tekeʻi atu ʻa e manavaheé ʻe he ʻofá.”8 ʻE tohoakiʻi kitautolu ʻe he tuí, ngāué, mo e feilaulaú ke tau tupulaki ʻo ofi ange ki hotau Fakamoʻuí. Ko e lahi ange ʻa e loto-ʻofa, faivelenga, mo taʻe-siokita ʻetau ngāue mo e feilaulau ʻiate Iá, ko e lahi ange ia ʻa e kamata ke mahino kiate kitautolu ʻa e fakalelei manavaʻofa mo e ʻaloʻofa ʻa Sīsū Kalaisi kiate kitautolú.

Pea ʻoku ʻomi ai kitautolu ki he lea ʻo e kau ki he fuakavá ʻi he ongoongoleleí

ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku takitaha tokanga pē kiate ia. ʻOku pehē ʻe he tokolahi tahá, “ʻOku ou fili pē au.” ʻO hangē ia ʻoku tau tui ko kitautolu pē ʻoku tau ʻilo lelei taha ʻa e meʻa ʻoku tau fiemaʻú mo e founga ke fakahoko ai iá.

Ka ʻoku ʻikai ke moʻoni ia. ʻOku fakafōtunga ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e foʻi moʻoni mālohi tuputupuʻa ko ʻení:

“He ko ia ʻe kalofaki ʻene moʻuí, ʻe mole ia: pea ko ia ʻe mole ʻene moʻuí koeʻuhí ko aú, te ne maʻu ia.

He ko e hā hono ʻaonga ki he tangatá, ʻo kapau te ne maʻu ʻa e māmaní kotoa pē, kae mole ai hono laumālie ʻoʻoná?”9

ʻOku foaki ʻe Sīsū Kalaisi ha founga lelei ange—ko ha feohi ʻoku fakavaʻe ʻi he fuakava fakalangí, ʻoku mālohi ange ʻi he ngaahi haʻi ʻo e maté. ʻE lava ʻe he fuakava ʻo e kau mo e ʻOtuá pea ʻiate kitautolú ʻo fakamoʻui mo fakamāʻoniʻoniʻi ʻetau ngaahi fetuʻutaki ʻoku mahuʻinga tahá. Ko hono moʻoní, ʻokú Ne ʻafioʻi lelei mo ʻofa lahi ange ʻiate kitautolu ʻi heʻetau ʻiló pe ʻofá. Ko hono moʻoní, ʻi he taimi ʻoku tau fuakava ʻaki ai hotau kotoá, te tau lava ʻo lelei ange ʻi hotau lolotongá. ʻE lava ke tāpuakiʻi kitautolu ʻe he mālohi mo e māfimafi ʻo e ʻOtuá ʻaki ʻa e meʻaʻofa lelei kotoa, ʻi Hono taimí mo ʻEne foungá.

Kuo fakahoko ʻe he poto kuo fakapolokalama fakamīsiní (AI) ha faikehekehe ʻi he liliu ʻo e lea fakafonuá. Kuo ʻosi ʻa e kuonga ia naʻe mei lava ai ke liliu ʻe he komipiutá ʻa e kupuʻi lea ʻuhinga loloto (idiomatic phrase) “ʻOku faʻa-fai ʻa Laumālie ka ʻoku vavai ʻa kakanó” ke pehē “ʻOku sai ʻa e uainé, ka ʻoku kovi ʻa e meʻakaí.” Meʻamālié, ʻoku hanga ʻe hano toutou fakaʻaongaʻi tuʻolahi ha ngaahi sīpinga ʻo ha lea fakafonua ʻo akoʻi lelei ange ha komipiuta ʻi ha lea fakafonua, ʻi hano akoʻi ha komipiuta ʻi he ngaahi lao fakakalamá.

ʻI he sīpinga tatau, ʻe lava ke hoko ʻetau ngaahi aʻusia ʻoku toutou hoko tonú ko ʻetau founga fakalaumālie lelei taha ia ʻo e ʻofá mo e fakaʻapaʻapá, ngāué mo e feilaulaú, mo e kau ʻi he fuakavá.

Ko ia, ʻoku founga fēfē ʻa e folofola ʻa Sīsū Kalaisi kiate kimoutolu ʻi he ʻofá?

Ko e fē pea ʻoku founga fēfē hoʻo ongoʻi hono lea ʻaki ʻEne ʻofá ʻi hení?

ʻOfa ke tau takitaha lea mo ongona ʻEne ʻofá ʻi heni, ʻi hotau lotó pea ʻi ʻapi, pea ʻi hotau ngaahi fatongia ʻi he ongoongoleleí, ngāue fakaetauhí mo e tokoní.

ʻI he palani ʻa e ʻOtuá, te tau takitaha hiki atu ʻi ha ʻaho mei he moʻui ko ʻení ki he moʻui ka hokó. ʻI he taimi te tau feʻiloaki ai mo e ʻEikí, ʻoku ou fakakaukau ki Haʻane folofola mai, ʻi he fakahinohino mo e talaʻofa, “ʻOku lea ʻaki heni ʻEku ʻofá.” ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.