2008
Ko e Mali Fakasilesitialé
Nōvema 2008


Ko e Mali Fakasilesitialé

ʻOku tokoni ʻa e fanongonongo fekauʻaki mo e fāmilí, ke tau ʻilo ʻoku ʻomi ʻe he mali fakasilesitialé ha ngaahi faingamālie lahi ki he fiefiá, ʻo mahulu ange ia ʻi ha toe faʻahinga feohi.

ʻĪmisi
Russell M. Nelson

Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻoku ou fakafetaʻi koeʻuhí ko kimoutolu kotoa. ʻOku tau ongoʻi ha loto houngaʻia moʻoni koeʻuhí ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻI he māmani fonu mamahí ni, ʻoku tau fakamālō ai koeʻuhí ko e “palani lahi [ʻa e ʻOtuá] ki he fiefiá.”1 ʻOku pehē ʻe heʻene palaní ʻoku ʻi ai ʻa e tangatá mo e fefiné “koeʻuhí ke na maʻu ʻa e fiefiá.”2 ʻOku maʻu ʻa e fiefia ko iá ʻi heʻetau fili ke moʻui ʻo fakatatau mo e palani taʻengata ʻa e ʻOtuá.

Ko e mahuʻinga ko ia ʻo e fili ʻoku tau faí, ‘e lava ‘o fakatātāʻaki ia ha fakakaukau mahinongofua ne u maʻu ʻi ha ʻaho ʻe taha lolotonga ʻa ʻeku fakatau ʻi ha falekoloa lahi ne fakatau fakamovetevete. ʻOku ou ui ia ko e “founga ʻa e tokotaha fakatau koloá.” ʻI he hoko ʻa e fakataú ko e konga ʻo ʻetau moʻui fakaʻahó, mahalo ʻoku angamaheni pē ʻa e ngaahi sīpinga ko ʻení.

ʻOku vakavakaiʻi ʻe he kau fakatau fakapotopotó ʻa e ngaahi meʻa ke nau fili mei aí pea nau toki fai ha fili. ʻOku nau tokanga taha ki he lelei mo e tolonga ʻo e koloa ʻoku nau fie maʻú. ʻOku nau fie maʻu ʻa e lelei tahá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku ʻi ai ha kau fakatau ʻe niʻihi ʻoku nau fakasio pē ʻa e ngaahi fakamaʻamaʻá pea ʻi ai e niʻihi ʻoku nau fai ha fakamole lahi pea nau toki ʻilo angé—ʻo nau loto mamahi ai—ta ne ʻikai lelei e fili ne nau faí. Pea ko e meʻa fakamamahí he ʻoku ʻi ai e niʻihi tokosiʻi ʻoku ʻikai ke nau angatonu pea nau kaihaʻasi ʻa e meʻa ʻoku nau fie maʻú. ʻOku tau ui kinautolu ko e kau kaihaʻa.

ʻE lava ke tau fakatatau e founga ʻa e tokotaha fakatau koloá ki he tefito ko ia ʻo e nofo-malí. ʻE lava ke fili ha ongo meʻa ʻokú na feʻofaʻaki ke na fai ha nofo-mali ʻoku ʻi he tuʻunga lelei tahá pe ko ha tuʻunga māʻulalo ange ʻe ʻikai tolonga. Pe ko e ʻikai ke na fili ki ha taha ʻo e ongo meʻá ni peá na kaihaʻasi fakamālohi ai ʻa e meʻa ʻokú na fie maʻú peá na hoko ai ko ha “ongo kaihaʻa koloa ʻo e nofo-malí.”

Kuo tālangaʻi ʻa e tefito ʻo e nofo-malí ʻi he funga ʻo e māmaní, ʻa ia kuo ʻi ai ha ngaahi founga kehekehe ʻo e nofo fakamalí. Ko e ʻuhinga ʻo ʻeku lea ʻi he taumuʻa ko ʻení ke fakahaaʻi ʻi heʻeku hoko ko ha ʻAposetolo ʻa e ʻEikí,3 ʻoku toputapu e mali ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefine—naʻe tuʻutuʻuni ia ʻe he ʻOtuá.4 ʻOku ou poupou foki ki hono lelei ʻo e mali temipalé. Ko e faʻahinga mali lelei mo tolonga taha ia ʻoku lava ke ʻomi ʻe hotau Tupuʻangá ki Heʻene fānaú.

Neongo ko e meʻa fakafoʻituitui pē ʻa e fakamoʻuí ia, ka ko e hākeakiʻí ko ha meʻa fakafāmili ia.5 Ko kinautolu pē ʻoku mali ʻi he temipalé pea silaʻi kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá, ʻe kei hokohoko atu ʻena nofo malí hili ʻa e maté 6 pea maʻu mo e tuʻunga māʻolunga taha ʻo e nāunau fakasilesitialé pe hākeakiʻí. ʻOku toe ui ai e mali temipalé ko e mali fakasilesitiale. ʻOku ʻi he nāunau fakasilesitialé ha ngaahi tuʻunga ʻe tolu. Pea ko e meʻa ʻe maʻu ai ʻa e tuʻunga māʻolunga tahá, kuo pau ke silaʻi ha husepāniti mo ha uaifi ʻi he moʻuí ni mo e moʻui taʻengatá peá na tauhi ʻa e ngaahi fuakava naʻá na fai ʻi he temipale toputapú.7

Ko e fakaʻamu fakaʻeiʻeiki taha ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, ke maʻu ha nofo-mali ʻe lava ʻo tolonga ʻo fakalaka atu ʻi he maté. ʻOku hoko ia ʻi he taimi ʻoku tauhi anganofo mo tōnunga ai e ngaahi fuakava ʻo e mali temipalé. ʻOkú ne fakaʻatā e fāmilí ke nofo fakataha ʻo taʻengata.

Ko ha taumuʻa nāunauʻia ʻeni. ʻOku fengāueʻaki ʻa e ngaahi ʻekitivitií, ngaahi polokalama fakalakalaká, kōlomú mo e ngaahi kalasí, ke hākeakiʻi ha fāmili.8

Ke aʻusia ʻe taumuʻá ni, kuo toe fakafoki mai ai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he kuonga fakakosipelí ni ke lava ʻo fakahoko ʻi he mafai totonú ʻa e ngaahi ouau mahuʻinga ʻi Heʻene palaní. Kuo kau ai ha kau talafekau fakalangi—kau ai ʻa Sione Papitaiso,9 Pita, Sēmisi, Sione,10 Mōsese, ʻIlaiase mo ʻIlaisiā11—ʻi hono toe fakafoki mai ko iá.12

ʻOku mafola ʻi he funga ʻo e māmaní ʻa e ʻilo ki he moʻoni ko ia kuo fakahā maí.13 Ko kimautolu ko e kau palōfita mo e ʻaposetolo ʻa e ʻEikí, ʻoku mau talaki ki he māmaní “ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Fakamoʻuí ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú.”14

ʻOku mau toe fakahā foki “ko e kakai kotoa pē—ʻa e tangata mo e fefine—naʻe fakatupu ia ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá. Ko e tokotaha fakafoʻituitui kotoa pē ko e foha mo e ʻofefine ia ʻo ha mātuʻa fakalangi, pea ʻi heʻene peheé, ʻoku maʻu ai ʻe he toko taha kotoa pē ha natula fakalangi pea mo ha ikuʻanga pau. Ko e tuʻunga tangata pe fefiné ko ha ʻulungāanga mahuʻinga ia ʻoku ʻiloʻi ai ʻa e tuʻunga mo e taumuʻa ʻo e toko taha fakafoʻituituí, ʻi he maama fakalaumālié, moʻui fakamatelié, pea mo e taʻengatá.

“ʻI he maama fakalaumālié, naʻe ʻiloʻi ai mo hū ʻa e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine fakalaumālié ki he ʻOtua ko ʻenau Tamai Taʻengatá mo nau tali ʻa ʻEne palani ʻe tuʻunga ai ha lava ʻa ʻEne fānaú ʻo maʻu ha sino fakamāmani pea mo ha taukei ʻi he māmaní ke fakalakalaka hake ki he haohaoá, mo ʻiloʻi fakapapau ʻa honau ikuʻanga fakalangi ʻi heʻenau tuʻu ko e ʻea hoko ki he moʻui taʻengatá. ʻOku fakangofuaʻi ai ʻe he palani fakalangi [ʻa e Tamai Hēvaní] ki he fiefiá, ʻa e feohi fakafāmilí ke tolonga atu ʻo ʻoua naʻa ngata pē ʻi he faʻitoká. ʻOku fakaʻatā foki ʻe he ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava toputapu ʻi he ngaahi temipale toputapú, ki he tokotaha kotoa pē ke ne foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá pea mo e ngaahi fāmilí ke fakatahaʻi ʻo taʻengata.”15

ʻOku tokoni ʻa e fanongonongo fekauʻaki mo e fāmilí, ke tau ʻilo ʻoku ʻomi ʻe he mali fakasilesitialé ha ngaahi faingamālie lahi ki he fiefiá, ʻo mahulu ange ia ʻi ha toe faʻahinga feohi.16 Naʻe fakatupu ʻa e māmaní pea toe fakafoki mai ʻa e Siasí ni ke lava ʻo faʻu e ngaahi fāmilí, silaʻi pea hākeakiʻi kinautolu ʻo taʻengata.17

ʻOku fakahā mai e he folofolá “ʻoku ngofua ke maʻu [ʻe ha tangata] ha uaifi ʻe toko taha, pea ke hoko ʻa kinaua ko e kakano pē ʻe taha, pea ke fai ʻeni kotoa pē koeʻuhí ke fakahoko ʻe he māmaní ʻa e taumuʻa ʻo hono fakatupú.”18 ʻOku toe fakapapauʻi mai ʻe ha taha “ʻoku ʻikai ai ʻa e tangatá kae ʻi he fefiné, pea ʻoku ʻikai ai ʻa e fefiné kae ʻi he tangatá, ʻi he ʻEikí.”19 Ko ia ai, ʻoku ʻikai ngata e hoko ʻa e nofo-malí ko ha tefitoʻi moʻoni hākeakiʻi ʻo e ongoongoleleí, ka ko ha fekau fakalangi foki ia.

Naʻe folofola ʻetau Tamai Hēvaní ʻo pehē, “Ko ʻeku ngāué ʻeni mo hoku nāunaú—ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”20 Ne malava ʻe he Fakalelei ko ia ʻa Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻo fakahoko ʻa e ongo taumuʻá ni fakatouʻosi. Kuo lava ke hoko moʻoni ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté—pe ko e toe tuʻu mei he maté ki he kakai kotoa pē—tuʻunga ʻi he Fakaleleí.21 Pea ʻoku malava ai ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá, ʻa ia ko e moʻui ʻo taʻe ngata ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá pea “ko e meʻaʻofa [ia] ʻoku mahuʻinga taha ʻi he ngaahi meʻaʻofa kotoa pē ʻa e ʻOtuá”22 —‘o makatuʻunga pē ʻi he Fakaleleí. Ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá, kuo pau ke tau fai ha fuakava tuʻuloa mo taʻengata mo ʻetau Tamai Hēvaní.23 ʻOku ʻuhinga ʻeni ko e mali temipalé ʻoku ʻikai fakahoko pē ia ʻi he vahaʻa ʻo e husepānití mo e uaifí; ka ʻokú ne tanumaki ha vā fetuʻutaki mo e ʻOtuá.24

ʻOku toe fakamanatu mai kiate kitautolu ʻe he fanongonongo fekauʻaki mo e fāmilí, “ʻoku ʻi ai ha fatongia toputapu ʻo e husepānití mo e uaifí ke na feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki.”25 Ko e fānau ʻoku fāʻeleʻi ʻi he uouangataha ko iá, “ko e tofiʻa [ia] mei [he ʻEikí].”26 Ko e taimi ʻoku silaʻi ai ha fāmili ʻi he temipalé, ʻoku hoko ʻa e fāmili ko iá ʻo taʻengata ʻo hangē pē ko e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.27

He ʻikai maʻu ʻa e pale ko iá ʻi he foʻi fakaʻamú ʻataʻatā pē. Ne u lau ha fakamatala putu ʻi ha nusipepa ʻo kau ki ha ʻamanaki ʻe fakataha ʻa e tokotahá mo hono mali ne ʻosi pekiá, ka ko hono moʻoní naʻe ʻikai ke na fai ʻa e fili taʻengata ko iá. Naʻá na fili kinaua ki ha mali ʻe ʻaonga pē ʻi he moʻuí ni. Ne foaki ange ʻe he Tamai Hēvaní ha meʻaʻofa fakalangi, ka naʻe ʻikai ke na tali ia. Pea ʻi heʻena fakasītuaʻi ʻa e meʻaʻofá, naʻá na fakasītuaʻi ai ʻa e Tokotaha Foaki ʻo e meʻaʻofá.28

ʻOku ʻi ai ha potufolofola mālohi ʻokú ne fakamahinoʻi pau mai ʻa e faikehekehe ʻo e fakaʻamu peé mo e moʻoni taʻengatá: “Ko e ngaahi fuakava, ngaahi aleapau, … ngaahi fatongia, ngaahi fakapapau, ngaahi lea fakapapau, … pe ko e ngaahi ʻamanaki kotoa pē, ʻa ia ʻoku ʻikai ke fai mo fakahoko mo fakamaʻu ia ʻaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e talaʻofá, ʻe ia ʻa ia kuo paní, ki he nofo taimí pea mo e taʻengatá, … ʻoku ʻikai ke ʻi ai hano ʻaonga, pe ivi, pe mālohi ʻi he toetuʻú pe hili ʻa e toetuʻu mei he maté koeʻuhí he ko e ngaahi aleapau kotoa pē ʻoku ʻikai fakahoko ʻi he founga ko ʻení, ʻoku ngata ia ʻo ka mate ʻa e tangatá.”29

ʻOku taʻe-toe-liliua e ngaahi moʻoni ko ʻení. ʻOku fakaafeʻi ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ni ʻa e kakai kotoa ke nau ako ia pea ke nau lava ʻo maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.30 ʻOku mau fakaafeʻi ʻa e kakai kotoa pē ke nau tui ki he ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá pea mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, fakatomala, maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé, fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú pea kātaki ʻo aʻu ki he ikuʻangá.

ʻE lava ke maʻu e palani ʻo e fiefiá mo hono ngaahi tāpuaki taʻengatá ʻe kinautolu ne ʻikai maʻu ha faingamālie ʻi he moʻuí ni ke fanongo ki he ongoongoleleí, tuʻunga ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá. ʻE lava ke fakafofongaʻi pea fakahoko maʻanautolu ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé.31

ʻOku fēfē leva ʻa kinautolu ko e kāingalotu matuʻotuʻa ʻo e Siasí ʻoku teʻeki malí? ʻOku ʻikai koeʻuhí ko haʻanau tōnounou ka ʻoku nau fefaʻuhi toko taha pē mo e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí. ʻOku ou fakatauange ke tau manatuʻi he ʻikai taʻofi ʻEne ngaahi tāpuakí mei Heʻene Kāingalotu faivelengá pea ʻe fakahoko pē ia ʻe he ʻEikí ʻi Heʻene founga mo e taimi pē ʻAʻana.32 ʻE fakamaau mo fakapaleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e toko taha kotoa pē ʻo fakatatau ki he holi ʻo hono lotó mo ʻene ngāué.33

Lolotonga iá, ʻe lava ʻe he taʻefemahinoʻaki ʻi he māmaní, ʻo fakatupu ha ngaahi palopalema ʻi ha nofo-mali. Ko hono moʻoní, ʻoku kamata ʻa e nofo-mali takitaha ʻe ha ongo meʻa ʻoku lahi fau ʻena ngaahi tōnounoú. ʻOku kau ki ai ha toko ua ʻoku ʻikai ke na haohaoa. ʻE lava ke na maʻu ʻa e fiefiá ʻo kapau pē te na feinga fakamātoato. Hangē ʻoku toki ongo mālie pē ʻa e tā-meʻaleá he taimi ʻoku ngāue fakataha ai e ngaahi meʻaleá, ʻe pehē pē mo e fie maʻu ke uouangataha ʻa e nofo-malí, ʻi he ngāue fakatahá. ʻE ola lelei e ngāue ko iá ʻo kapau ʻe takitaha fakasiʻisiʻi ʻe he ongo meʻa malí ʻa ʻena fie maʻu fakafoʻituituí, ka na fakalahilahi ʻa e ngaahi ngāue ʻe fakahaaʻi ai ʻena ʻofa taʻesiokitá.

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni: “Ke maʻu ʻa e fiefia moʻoní, kuo pau ke tau fekumi ki ai ʻi he taʻe siokita. Kuo teʻeki ʻilo ʻe ha taha ʻa e ʻuhinga ʻo e moʻuí kae ʻoua kuó ne loto fakatōkilalo ke tokoni ki hono kaungā fonongá. ʻOku hangē ʻa e tokoni ki he niʻihi kehé ko ha fatongia—ʻokú ne ʻomi ʻa e fiefia moʻoní he taimi ʻoku fakahoko aí.”34

ʻOku maʻu ʻa e fekoekoeʻi ʻi he nofo-malí ʻi he taimi ʻoku fakamuʻomuʻa mo mahuʻingaʻia ai ʻa e tokotahá ʻi he lelei ʻa hono malí. ʻI he taimi ʻoku hoko tonu ai iá, ʻe aʻusia moʻoni ai ʻa e mali fakasilesitialé peá ne ʻomi ha fiefia lahi ʻi he moʻuí ni mo e maama kahaʻú.

ʻOku hanga ʻe he palani ʻa e ʻOtuá ki he fiefiá, ʻo fakaʻatā mai ke tau fili maʻatautolu pē. Hangē ko e founga ʻa e tokotaha fakatau koloá, ʻe lava ke tau fili ʻa e mali fakasilesitialé pe fai ha fili ʻoku māʻulalo angé.35 ʻOku ʻi ai ha ngaahi fili mali ʻoku totongi maʻamaʻa, ʻi ai e niʻihi ʻoku totongi mamafa pea ʻi ai ha niʻihi kuo faʻufaʻu ʻi he olopoto ʻo e tēvoló. Fakaʻehiʻehi mei heʻene ngaahi filí he ʻoku fakatupu loto mamahi ia!36

Ko e fili lelei tahá, ʻa e fili ki he mali fakasilesitialé. Kapau ne ʻosi fai ha fili ne māʻulalo ange, ʻoku tau fakamālō ʻi he toe ʻi ai ha faingamālie ke te fili ai he taimí ni ke fakaleleiʻi ia, ʻaki haʻo fai e fili lelei tahá. ʻOku fie maʻu ki ai ha liliu ʻo e lotó37 mo ha fakalakalaka fakafoʻituitui ʻe tuʻuloá.38 Ko e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu mei aí, ʻoku taau ia mo e feinga kotoa pē ne fakahoko aí.39

ʻOku ʻikai faʻa lava ʻe hotau poto fakaemāmaní ʻo maʻu ha mahino ki he ngaahi tāpuaki ʻo e mali temipalé. ʻE hokohoko atu e tupulaki ʻa e nofo-mali peheé ʻi he nāunau fakasilesitialé. ʻE lava ke fakahaohaoaʻi ai kitautolu.40 Hangē ko e maʻu ʻe Sīsū ʻa e fonu ʻo e nāunau ʻo e Tamaí,41 te tau lava foki ke “haʻu ki he Tamaí … [ʻo] maʻu ʻa hono fonú ʻi hono taimi totonu.”42

Ko e mali fakasilesitialé ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e teuteu ki he moʻui taʻengatá. ʻOku fie maʻu ai ke te mali mo e tokotaha totonú, ʻi he feituʻu totonu, ʻaki ʻa e mafai totonú pea talangofua faivelenga ki he fuakava toputapu ko iá.43 ʻE toki fakapapauʻi leva ai ʻe maʻu ʻa e hākeakiʻí ʻi he nāunau fakasilesitiale ʻo e ʻOtuá. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

MAʻUʻANGA FAKAMATALA

  1. ʻAlamā 42:8. ʻOku toe ʻiloa ko e “palani ʻa e ʻOtuá” (vakai, 2 Nīfai 19:13, ʻAlamā 34:9), ko e “palani lahi ʻo e huhuʻí” (vakai, Sēkope 6:8; ʻAlamā 12:26, 30, 32–33; 29:2; 42:13), ko e “palani ʻo e fakamoʻuí” (vakai, ʻAlamā 24:14; 42:5), pea mo e “palani ʻo e ʻaloʻofá” (vakai, ʻAlamā 42:15, 31).

  2. 2 Nīfai 2:25.

  3. Vakai, T&F 107:35.

  4. Vakai, T&F 49:15–17.

  5. Vakai, Russell M. Nelson, “Fakamoʻui mo e Hākeakiʻí,” Liahona, Mē 2008, 7–10.

  6. Vakai, T&F 76:53; 132:7.

  7. Vakai, T&F 131:1–3.

  8. Ko e sīpinga ʻe taha ʻo e taumuʻá ko e fakahā fakafolofola ko ia “ko ho fatongiá ke ngāue maʻá e siasí ʻo taʻengata, pea ko e pehē iá koeʻuhí ko ho fāmilí” (T&F 23:3; toki tānaki atu e fakamamafá).

  9. Vakai, T&F 13.

  10. Vakai, Mātiu 16:18–19; T&F 27:12–13; Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:72.

  11. Vakai, T&F 110:11–16.

  12. Vakai, T&F 128:8, 18; 132:45–46.

  13. Vakai, 2 Nīfai 10:2; 30:8.

  14. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, ʻOkatopa 2004, 49.

  15. Liahona, ʻOkatopa 2004, 49.

  16. Ne u ʻosi lea ʻaki kimuʻa ko e “malí ko e fakavaʻe ia ʻo e nofo maau fakasōsialé, ko e matavai mapunopuna ʻo e anga māʻoniʻoní pea mo e fakavaʻe ʻo e hakeakiʻi taʻengatá” (“Ko Hono tanumaki ʻo e Nofo-Malí,” Liahona, Mē 2006, 36).

  17. Ko e taimi kotoa pē kuo fakatokanga mai ai ʻa e folofolá ʻe “fakaʻauha ʻo ʻosiʻosingamālie ʻa e māmaní,” ʻoku fekauʻaki e fakatokanga ko iá mo e fie maʻu ke silaʻi fakataha ʻa e fāmilí ʻaki ʻa e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he temipale toputapú (vakai, T&F 2:1–3; 138:48; Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:38–39).

  18. T&F 49:16; vakai foki, Sēnesi 2:24; Mātiu 19:5; Maʻake 10:7–9; Mōsese 3:24; ʻĒpalahame 5:18; T&F 42:22.

  19. 1 Kolinitō 11:11.

  20. Mōsese 1:39.

  21. Vakai, 2 Nīfai 9:22; ʻAlamā 12:8; 33:22; Hilamani 14:17; Molomona 9:13; Mōsese 7:62; Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Sēnesi 7:69.

  22. T&F 14:7.

  23. Vakai, T&F 132:19.

  24. Vakai, Mātiu 19:6.

  25. Liahona, ʻOkatopa 2004, 49.

  26. Saame 127:3.

  27. Vakai, T&F 132:19–20.

  28. Vakai, T&F 88:33.

  29. T&F 132:7; toki tānaki atu e fakamamafá.

  30. Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻa e fakakaukau ko ʻení ki he kakai ʻi ʻAmelika he kuonga muʻá (vakai, 3 Nīfai 27:16–20). Vakai foki, 2 Nīfai 33:4; T&F 42:61; Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, 1 Sione 5:13.

  31. Vakai, T&F 128:1–18; 137:7–8.

  32. Vakai, Joseph Fielding Smith, Doctrines of Salvation, fakatahaʻi ʻe Bruce R. McConkie, 3 vols. (1954–56), 2:76–77.

  33. Vakai, ʻAlamā 41:3; T&F 137:9.

  34. Church News, July 5, 2008, 2.

  35. Vakai, 2 Nīfai 2:27; Sēkope 6:8.

  36. ʻOku fie maʻu ʻe Sētane ke tau loto mamahi ʻo hangē pē ko iá (vakai, Fakahā 12:9; 2 Nīfai 2:18; Mōsese 4:6; T&F 10:22–27).

  37. Vakai, ʻAlamā 5:12–14. ʻOku kau ʻi he liliu lahi peheé ʻa e fakatomalá, fakamolemolé mo ha toe fakapapau foʻou ke “haʻu kia Kalaisi pea hoko ʻo haohaoa ʻiate ia” (Molonai 10:32).

  38. “Ko e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí ko e: ʻuluakí, Tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí; uá, Fakatomala; tolú, Papitaiso ʻi he fakauku ke fakamolemoleʻi ʻa e ngaahi angahalá; faá, Hilifaki ʻo e nima ke maʻu ʻa e meʻa-foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní” (Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 4). ʻOku fie maʻu ʻe he fakatomalá ha liliu fakaʻaufuli ki he leleí—ko ha fakalelei kotoa ʻo e fakafoʻituituí.

  39. Vakai, T&F 93:1.

  40. Vakai, Molonai 10:32.

  41. Vakai, T&F 93:13–14.

  42. T&F 93:19; vakai, T&F 66:2; 132:5–6.

  43. Vakai, Bruce R. McConkie, Mormon Doctrine, 2nd ed. (1966), 118.