Laipelí
Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí


“Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí,” Ngaahi Tefitó mo e Ngaahi Fehuʻí (2023)

ʻĪmisi
Ko e Fakanofo ʻe Kalaisi ʻa e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá

Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí

Ko e kakato ʻo e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻi hotau kuongá

Hili pē hono papitaiso ʻo Sīsū Kalaisí, naʻe kamata leva ʻEne ngāue fakafaifekau ke akoʻi e kakaí ʻi he founga ʻo e moʻuí ʻo fakatatau ki he palani ʻa e Tamai Hēvaní. Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻoku ʻi ai ha fekau lalahi ʻe ua: ʻuluakí, ke ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki hotau lotó, ʻatamaí, mo e mālohí kotoa; pea ko hono uá, ke ʻofa ki he niʻihi kehé ʻo hangē ko ʻetau ʻofa kiate kitautolú (vakai, Mātiu 22:36–40). Ko ʻEne pōpoakí ke fakaafeʻi ʻa e tangatá mo e fefiné ke haʻu kiate Ia, tui mo moʻui ʻaki ʻa e ngaahi moʻoni ʻo ʻEne ongoongoleleí, pea fakamoʻui.

Naʻe ui ʻe Sīsū ʻa e kau ʻAposetoló pea foaki kiate kinautolu ʻa e mafai ke fakafofongaʻi Ia mo tokoni ʻi Heʻene ngāué. Naʻá Ne fokotuʻu Hono Siasí mo fakamamafaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí: tui ki a Sīsū Kalaisí, fakatomalá, papitaisó, mo hono maʻu ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní (vakai, Mātiu 9:13; 16:15–19; 17:19–20; Sione 3:5).

Hili ha ngaahi taimi mei he pekia ʻa e kau ʻAposetolo ʻa e ʻEikí, naʻe lahi ha ngaahi moʻoni mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí naʻe liliu pe mole, pea pehē ki he ʻuluaki faʻunga mo e mafai ʻo e Siasi ʻo Kalaisí (vakai, Ngāue 20:29–30). Ka ʻi hono fakakakato ʻo e kikité, naʻe fakafoki mai pe to e fokotuʻu ʻe he Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, ʻa e Siasí pea mo e kakato ʻo e ongoongoleleí. Naʻe kamata ʻa hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongolelei ko ʻení ʻi he 1820 ʻo fakafou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. ʻOku kei hokohoko atu ia he ʻahó ni ʻo fakafou ʻi he fakahā fakalangi kuo foaki ki he kau palōfita ʻo onopōní.

Ko e Hā ʻa e Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí?

ʻOku ʻuhinga ʻa e “Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí” ki hono fakafoki mai ʻe Sīsū Kalaisi e kakato ʻo ʻEne ongoongoleleí, mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, mo hono fokotuʻu ʻo Hono Siasí ki he māmaní ʻo fakafou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e kau palōfita kimui angé. ʻOku fakafaʻahinga ʻa e Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí ʻe ha ngaahi fakahā fakalangi hokohoko, ʻo kamata ʻi he ʻUluaki Mata Meʻa-hā-mai ʻa Siosefa Sāmitá pea hokohoko mai ai ʻi he kau palōfita ʻo onopōní ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni.

Vakai fakalūkufua ki he tefitó: Ko Hono Fakafoki Mai ʻo e Siasí

Ngaahi fakahinohino ki hono ako ʻo e ongoongoleleí: Siosefa Sāmita, Kau Palōfitá, ʻUluaki Mata Meʻa-hā-maí, Fakafoki mai ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí, Tohi ʻa Molomoná, Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní

Konga 1

Naʻe Teuteuʻi ʻa e Māmaní ki Hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí

ʻĪmisi
ʻUluaki Mata Meʻa-Hā-Maí

Hili e pekia ʻa e kau ʻAposetolo ʻa Kalaisí, naʻe lahi ha ngaahi tafaʻaki mahuʻinga ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí naʻe maʻu hala, mole, pe liliu. ʻI he ʻikai ke ʻi ai ha kau palōfita moʻui mo e mafai totonu naʻe foaki ʻe Sīsū Kalaisí, naʻe ʻikai ke toe ʻi ai ha Siasi moʻoni ʻo Sīsū Kalaisi. Lolotonga ʻa e taimi ko ʻení, ʻa ia ʻoku faʻa ui he taimi ʻe niʻihi ko e Hē Lahi mei he Moʻoní, naʻe feinga ha kakai tokolahi ke maʻu ha mahino moʻoni ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

Naʻe tokoni ha ngaahi meʻa lahi ke teuteuʻi ʻa e māmaní ki hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ʻa e ʻEikí mo Hono Siasí. Hangē ko ʻení, naʻe feilaulauʻi ʻe ha niʻihi mahuʻinga ha ngaahi meʻa lahi, kau ai ʻenau moʻuí, ke liliu ʻa e Tohi Tapú ki he lea faka-Pilitāniá pea kamata hono tufakí ki he niʻihi kehé. Naʻe fakafaingofuaʻi ʻe hono maʻu ʻo e folofolá ke ʻilo lahi ange ʻa e kakaí ki a Sīsū Kalaisi. Naʻe fakafepakiʻi ʻe he kau fokotuʻu lotu foʻoú ʻa e ngaahi fehālaaki naʻa nau mamata ki ai ʻi he siasí ʻaki e ngaahi meʻa naʻe akoʻi ʻe he folofolá. Naʻe fekumi ha kakai ʻIulope tokolahi ki he tauʻatāina fakalotú ʻaki haʻanau hiki ʻo nofo ʻi ʻAmelika Tokelau. Naʻe ʻi ai ha kakai taʻe-faʻalaua ne nau fekumi ki ha mahino lahi ange ki a Sīsū Kalaisi mo e founga ke maʻu ai ha nonga ʻi he moʻui ko ʻení.

Ngaahi meʻa ke fakakaukau ki ai

  • Naʻe mole ha ngaahi konga mahuʻinga lahi ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí hili e pekia ʻEne Kau ʻAposetoló. ʻOku faʻa ui e kuonga ko ʻeni ʻo e hē mei he ongoongolelei moʻoní ko e Hē Lahi mei he Moʻoní. Lau ʻa e ʻĪsaia 24:4–5; Mātiu 24:9–12; Sione 16:1–3; 2 Tesalonika 2:1–4; mo 1 Nīfai 13:26–29. Ko e hā ʻoku talamai ʻe he ngaahi potufolofola ko ʻení ʻe hoko hili e pekia ʻa Kalaisi mo ʻEne kau ʻAposetoló? Kuo faitokonia fēfē hoʻo moʻuí ʻe he Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí?

  • Lau ʻa e fakamatala ʻa Siosefa Sāmita ki heʻene ʻUluaki Mata Meʻa-hā-mai ʻoku hā ʻi he Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:14–20. Ko e hā naʻe ʻilo ʻe Siosefa Sāmita ʻo kau ki he tūkunga ʻo e māmani fakalotu naʻá ne ʻākilotoa iá? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke maʻu ha fakamoʻoni ki he moʻoni ʻo hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí?

Ngaahi ʻekitivitī ki he ako mo e niʻihi kehé

  • Fakaafeʻi e kau mēmipa ʻo e kulupú ke nau fakamatalaʻi pe ʻoku ongo fēfē ʻa e fiekaiá. ʻE lava fēfē ʻe he fiekaiá ʻo uesia ʻetau ongó? ngaahi meʻa ʻoku tau fakamuʻomuʻá? ʻetau ngaahi holí? Hili e fealēleaʻaki ko ʻení, lau fakataha ʻa e ʻĀmosi 8:11–12. ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe fili ai ʻe he palōfita ko ʻĀmosí ʻa e fakatātā ko ʻení ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e māmaní ʻi he lolotonga ʻo e Hē Lahi mei he Moʻoní? ʻOku faitatau fēfē ha mole ʻa e moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo ha “honge ʻi he fonuá”? ʻE uesia fēfē ʻetau moʻuí kapau te tau fiekaia ki he ngaahi moʻoni fakalaumālié ʻi he founga tatau pē ʻoku tau fiekaia ai ki he meʻakaí?

  • ʻI heʻene lea “Teuteu ki Hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí mo e Hāʻele ʻAngaua Maí: ʻʻE ʻIate Koe ʻa Hoku Nimáʻ,”1 Naʻe fakamatalaʻi ai ʻe ʻEletā Lōpeti D. Heili ha ngaahi meʻa pau ne hoko ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní naʻe tokoni ki hono teuteuʻi ʻo e māmaní ki hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí. Fakafanongo pe lau fakataha ʻa e lea ko ʻení, pea fakaafeʻi leva ʻa e kau mēmipa ʻo e kulupú ke nau vahevahe ʻa e meʻa ne nau akó. Naʻe hā mahino fēfē ʻa e toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻi he ngaahi meʻa naʻe hokó ʻo aʻu ki hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí?

Ako lahi ange

Konga 2

Naʻe Fakaava ʻe Hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ʻa e Kuonga ʻo e Kakato ʻo e Ngaahi Kuongá

ʻĪmisi
Ko Hono Fakafoki Mai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí

Naʻe ʻomi ʻe hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ha maama foʻou ki he māmaní. Naʻe kamata ia ʻi he faʻahitaʻu failau ʻo e 1820, ʻi he taimi naʻe lotu ai ʻa e talavou ko Siosefa Sāmitá ʻi ha vaoʻakau ofi ki hono ʻapí ʻi Palemaila, Niu ʻIoke. Naʻá ne hohaʻa ki hono tuʻunga fakalaumālie ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá pea naʻá ne fie ʻilo pe ko e fē ʻa e siasi naʻe tonú. Ko e tali ʻo ʻene lotú, naʻe hā mai ʻa e ʻOtua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi kiate ia.

ʻI he fakalau ʻa e taimí, naʻe kamata ke fakafoki mai ʻe he ʻOtuá ʻa e moʻoni ʻo e ongoongoleleí ki a Siosefa Sāmita. Naʻe ʻomai ʻe he taumalingi mai ko ʻeni ʻo e moʻoní ʻa e folofolá, mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, fokotuʻu ʻo e Siasí, tokāteliné, mo e ngaahi ouau mahuʻinga ʻo e fakamoʻuí mo e hākeakiʻí. Naʻe ʻomai ʻe he founga ko ʻeni ʻo hono toe ʻomai ʻo e ongoongoleleí ki he māmaní ʻa e meʻa ʻoku ui ʻe he folofolá ko e “kuonga ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá” (ʻEfesō 1:10; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 112:30). Ko e kuonga fakakosipelí ko ha taimi ia ʻoku maʻu ai ʻe he ʻEikí ha palōfita mo ʻEne ongoongoleleí ʻi he māmaní. ʻI he kuonga fakakosipeli fakaʻosi ko ʻeni ʻo e ongoongoleleí, ʻoku teuteuʻi ai ʻa e māmaní ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa Sīsū Kalaisí.

Ngaahi meʻa ke fakakaukau ki ai

  • ʻOku tau moʻui ʻi he kuonga ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá—ko ha taimi ʻoku ʻikai tatau mo ha toe kuonga. ʻOku tau ʻilo he ʻikai ngata ʻa e kuonga fakakosipeli ko ʻení ʻi ha hē mei he moʻoní, ka ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ʻoku ʻikai ke tau fehangahangai mo ha ngaahi faingataʻa lahi. Ako ʻa e pōpoaki ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani “This, the Greatest of All Dispensations.”2 Ko e hā ʻa e ngaahi faingataʻa ʻoku fakamahino ʻe ʻEletā Hōlani ʻi he pōpoaki ko ʻení? Ko e hā ʻokú ke ako mei heʻene pōpoakí fekauʻaki mo e loto te ke lava ʻo fili ke maʻu ʻi hoʻo fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ko ʻení?

  • Ko ha konga fakafiefia ʻo e moʻui ʻi he kuonga ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá ko ʻete kau ʻi he hokohoko mai ʻo e Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí. Lau ʻa e Ngāue 3:19–21; ʻEfesō 1:3, 10; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 27:13; 112:30; 128:18. Ko e hā ʻokú ke ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e meʻa ʻe hoko lolotonga e kuonga fakakosipeli ko ʻení? Te ke lava fēfē ʻo tokoni ki he ngāue maʻongoʻongá ni?

Ngaahi ʻekitivitī ki he ako mo e niʻihi kehé

  • ʻE lava ke ʻi ai ha ola mahuʻinga ʻo e feinga mo e tui ki he hokohoko mai ʻo e fakahaá ʻi hoʻo moʻuí. ʻI he “Ko e Fakafoki Mai ʻa e Kakato ʻo e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani ʻo e Taʻu Uangeaú,” naʻe pehē ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “Kuo ʻosi eni ha taʻu ʻe uangeau talu mei hono kamataʻi ʻe he ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ʻOfaʻanga ko Sīsū Kalaisí ʻa e Fakafoki Mai ko ʻeni ʻo e ongoongoleleí. … ʻOku mau fakahā loto-fiefia ʻoku laka ki muʻa hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ne talaʻofá, ʻi he hokohoko atu hono maʻu ʻo e fakahaá.”3 Kole ki he kau mēmipa ʻo e kulupú ke nau vahevahe ʻa e ngaahi fakahā ʻi onopōní pe ngaahi akonaki fakalaumālie kuó ne tokoniʻi lahi kinautolu. Ko e hā ʻokú ke ako mei he ngaahi aʻusia ʻa e kau mēmipa ʻo e kulupú ʻi he fakahā ʻo onopōní?

  • ʻE lava ke faingataʻa ke mahino ʻa e fakakaukau ʻo e ngaahi kuonga fakakosipelí. Mamataʻi fakataha ʻa e foʻi vitiō “Dispensations: The Pattern of Apostasy and Restoration” (6:52), ʻo taʻofi ʻi hano fiemaʻu ke fefehuʻiʻaki ha ngaahi fehuʻi mo kumi e ngaahi talí. ʻOku fakamālohia fēfē hoʻo fakamoʻoni ki hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ʻi hotau kuongá ʻi he mahino kiate koe ʻa e sīpinga ʻo e ngaahi kuonga fakakosipelí? Ko e hā hoʻo ongo fekauʻaki mo e moʻui ʻi he kuonga ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá?

Ako lahi ange

Konga 3

ʻOku hokohoko atu Hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ʻi he Kau Palōfita mo e Kau ʻAposetolo ʻo Onopōní

Ko e hili ʻeni ha taʻu ʻe 200 tupu mei he hā mai ʻa e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ki a Siosefa Sāmitá, ʻoku kei hokohoko atu pē hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí. ʻOku fekumi mo maʻu ʻe he kau palōfita mo e kau ʻaposetolo moʻuí ha fakahā ke tataki e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku teuteuʻi ʻe he ʻEikí Hono Siasí mo Hono kakaí ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku kei hokohoko atu pē ʻa e laka ki muʻa ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí pea mo e tataki fakalaumālie ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí (vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:9).

ʻI he 2018, naʻe pehē ai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni: “Ko ha kau fakamoʻoni kitautolu ki he ngāue ʻo hono toe fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí. Kapau ʻokú ke pehē kuo kakato hono fakafoki mai ʻo e Siasí, ʻokú ke vakai pē ko e ki he kamataʻangá. ʻOku kei lahi fau ha ngaahi meʻa ke hoko mai. … Tatali ki he taʻu foʻoú. Pea mo e taʻu ka hoko maí. Folo hoʻomou foʻi ʻakau vaitaminí. Maʻu ha mohe feʻunga. ʻE fakafiefia ia.”4

Ngaahi meʻa ke fakakaukau ki ai

  • ʻI heʻene lea ʻi he taʻu 2014 “ʻOkú Ke Mohe Koe ʻi he Lolotonga Hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí?5 Naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Tietā F. ʻUkitofa, ʻi heʻene ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, ha ngaahi ʻahiʻahi ʻe tolu te ne lava ʻo taʻofi kitautolu mei heʻetau kau mālohi atu ki hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí. Ako ʻa e lea ko ʻení, pea tokanga ki he ngaahi maka tūkiaʻanga ʻokú ne pehē te ne lava ʻo taʻofi kitautolu mei heʻetau aʻusia e meʻa te tau malavá. Ko e fē ʻi he ngaahi meʻá ni te ke lava ʻo ngāueʻi ke ikunaʻí? Faʻu ha palani ke fai ia.

  • Naʻe ueʻi ha kakai ʻe niʻihi ne nau mamata ki he ngaahi meʻa lahi naʻe hoko ʻi hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ke nau lekooti kinautolu. Fili ha himi mei he peesi ki he tefito ko e “Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí” ʻi he Ngaahi Himí, pea lau hono fakaleá. Ko e hā ʻoku akoʻi atu ʻe he fakaleá fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí? Ko e hā ʻa e ongo ʻoku ʻai ʻe he ngaahi fakalea ko ʻení ke ke ongoʻí? Ko e hā ʻokú ke ongoʻi ʻoku ueʻi koe ke ke faí?

Ngaahi ʻekitivitī ki he ako mo e niʻihi kehé

  • ʻI ha lea ʻi he 2020 naʻe ui ko e “Ko Hono Fakakakato ʻo e Kikité,”6 Naʻe hiki ai ʻe ʻEletā Lainolo A. Lasipeni ha ngaahi kikite fakakuongamuʻa mo fakaeonopooni kuo hoko, ko ha konga ʻo hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí. Ako fakataha ʻa e lea ko ʻení, pea fakaafeʻi leva ʻa e kau mēmipa ʻo e kulupú ke nau vahevahe pe ko e fē ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga taha kiate kinautolu ʻi he fakahoko ʻo e kikité. ʻOku liliu fēfē ʻe he ngāue ko ʻení ʻa e anga hoʻo fakakaukau ki he Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí? Ko e hā hoʻo ongó ʻi he taimi ʻokú ke fakakaukau ai ki he mahuʻinga ʻo e moʻui ʻi he taimi fuoloa ko ʻeni kuo tau tatali ki aí?

  • ʻI he fakamatala “Ko e Hokohoko Atu Hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí7 naʻe hiki ai ʻe ʻEletā Likuleni R. Ketisi ko e Siʻí, faihisitōlia mo e Tauhi Lekooti ʻo e Siasí, ha founga ʻe tolu te tau lava ai ʻo kau ʻi he hokohoko atu hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí:

    • Fakahoko mo tauhi ʻa e ngaahi fuakava toputapú

    • Fakahoko e ngaahi uiuiʻi mo e ngaahi ngāue ʻoku tau maʻú

    • Tokoni ki hono tānaki ʻo ʻIsilelí

    Lau fakakulupu ʻa e meʻa naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Ketisi fekauʻaki mo e ngaahi tokoni takitaha ko ʻeni ki he ngāué. Ko e fē ʻokú ke ongoʻi ke ke kau ki ai he taimi ko ʻení? Te ke fakahoko fēfē nai ia? Vahevahe hoʻo ngaahi fakakaukaú mo e kulupú, pea feinga ke ʻiloʻi e ngaahi founga te mou lava ai ʻo fetokoniʻaki ke aʻusia hoʻomou ngaahi taumuʻá.

Ako lahi ange

Ngaahi Maʻuʻanga Tokoni Kehe fekauʻaki mo hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí