Laipelí
Fakahā


“Fakahā,” N+gaahi Tefitó mo e Ngaahi Fehuʻí (2023)

ʻĪmisi
taʻahine ʻoku lotu ʻi tuʻa

Fakahinohino ki hono Ako ʻo e Ongoongoleleí

Fakahā

Tataki fakafoʻituitui, fakaʻaho mei ha Tamai Hēvani ʻofa

Ko e ngaahi feh+uʻí mo e taʻepaú ko ha ngaahi konga angamaheni pē ia ʻo e moʻuí. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻaupito ʻa e tokotaha ʻokú ke tafoki ki ai ke maʻu ha ngaahi tali mo ha fakafiemālié. Meʻa mālié, ʻoku ʻi ai ʻa e ʻOtuá ke tokoni ʻi hoʻo f+ekumi ki he ngaahi talí mo ha mahinó. Te ke lava ʻo falala ki he talaʻofa “ka … ʻokú ke masiva ʻi he potó,” te ke lava ʻo kole tokoni kiate Ia pea “ʻe foaki ia kiate [koe]” (Sēmisi 1:5).

ʻOku folofola fakafoʻituitui ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fā+naú ʻi ha fakahā fakataautaha ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní. Kuó Ne ʻomi ha kau palōfita mo ha kakai mo ha ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe ke tataki kitautolu ʻi he ngaahi faingataʻa mo e ngaahi aʻusia ʻo e moʻui ní. Ko e taha ʻo e ngaa+hi meʻa mahuʻinga tahá ko e fetuʻutaki kuo talaʻofa mai ʻe lava ke tau maʻu mei he ʻOtuá ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní.

Ko e Hā ʻa e Fakahā?

Ko e fakahaá ko e tataki fakalangi mo e fetuʻutaki ia ʻoku ʻomi ʻe heʻetau Tamai Hēvani ʻofá ki Heʻene fānaú. ʻOku faʻa aʻusia ia ʻo hangē ko e ngaahi ongo fakalongolongo pe ngaahi fakakaukau ʻoku fakamatalaʻi ko e “kihiʻi leʻo-siʻi” ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 85:6). ʻOku tau fakatupulaki ʻetau malava ke maʻu mo ʻiloʻi ʻa e fakahā fakatāutahá ʻi he taimi ʻoku tau tafoki ai ki he ʻOtuá ʻi he lotú, ako ʻo e ngaahi folofola māʻoniʻoní, mo feinga ke talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. ʻOku tataki ʻe he ʻEikí Hono Siasí ʻo fakafou ʻi he fakahā ʻokú Ne foaki ki Heʻene kau tamaioʻeiki kuo fakamafaiʻí. ʻIkai ngata aí, ka ʻe lava ke tau takitaha maʻu ha fakahā fakataautaha ke tokoniʻi kitautolu ʻi ha ngaahi fiemaʻu, fatongia, mo ha ngaahi fehuʻi pau.

Vakai fakalūkufua ki he tefitó: Fakahā

Ngaahi fakahinohino fekauʻaki mo e ako ʻo e ongoongoleleí: Meʻa-foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, Lotú, Ngaahi Folofolá, Fekumi ki he Moʻoní mo e Fakaʻehiʻehi mei he Kākaá

Konga 1

ʻE Lava ke Fetuʻutaki ʻa e ʻOtuá mo Koe ʻo Fakafou ʻi he Fakahā Fakatāutahá

ʻĪmisi
Taʻahine ʻoku tūʻulutui ʻi he veʻe mohengá ʻo lotu

ʻOku ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻiate koe pea ʻokú Ne ʻafioʻi lelei ʻa e ngaahi faingataʻa mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻokú ke fehangahangai mo iá; kuo teʻeki ke Ne liʻaki koe ( vakai, Sione 14:18). Te ke lava ʻo fakahoko ha ngaahi sitepu mahuʻinga ke teuteuʻi ai koe ke maʻu mo ʻiloʻi ʻa e fakahā fakatāutahá. ʻOku kau ʻi he teuteu fakalaumālié ʻa hono ako ʻo e folofolá, moihū ʻi he ʻaho Sāpaté pea ʻi he fale ʻo e ʻEikí, fakatomala fakaʻaho, ʻaukai, mo e lotu fakamātoató. ʻOku talaʻofa ʻa e ʻEikí te Ne tataki koe kapau te ke feinga ke ʻunuʻunu ofi kiate Ia (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:63).

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo pehē:

“Kumi ha feituʻu longonoa te ke lava ʻo toutou ʻalu ki ai. Fakavaivaiʻi koe ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. Fakahā hake ho lotó ki hoʻo Tamai Hēvaní. Tafoki kiate Ia ke maʻu ha ngaahi tali mo ha fakafiemālie.

“Lotu ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí fekauʻaki mo hoʻo ngaahi hohaʻá, manavasiʻí, mo ho ngaahi vaivaí—ʻio, ʻa e ngaahi fakaʻānaua ʻo ho lotó. Peá ke fakafanongo leva! Tohi ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku haʻu ki ho ʻatamaí. Hiki e ngaahi meʻa ʻokú ke ongoʻí pea fakahoko ʻa e meʻa ʻoku ueʻi koe ke ke faí. …

“ʻOku ʻikai ha toe meʻa te ne fakaava ʻa e ngaahi langí ʻo hangē ko hono fakatahaʻi ʻo e tupulaki ʻi he māʻoniʻoní, talangofua kakató, fekumi fakamātoató, mo e keinanga fakaʻaho ʻi he ngaahi folofola ʻa Kalaisi ʻi he Tohi ʻa Molomoná, mo e taimi pau ʻoku fakatukupaaʻi ki he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí.”1

Ngaahi meʻa ke fakakaukau ki aí

  • ʻOku haʻu ʻa e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá ki he māmani ko ʻení mo e Maama ʻo Kalaisí. Lau ʻa e Molonai 7:16–18; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:46–48; 93:2, ʻo kumi ki he meʻa ʻoku kau ʻi he meʻa-foakí ni pea mo e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga aí.

  • ʻE lava ke tupulaki hoʻo holi ke fekumi ki he laumālie ʻo e fakahaá ʻi he taimi ʻe mahino lelei ange ai kiate koe ʻa e finangalo lelei ʻa e ʻOtuá ke vahevahe ia mo koé. Fakafehoanaki ʻa e ngaahi potufolofola ko ʻení ke maʻu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe lava ke ne teuteuʻi koe ke ke aʻusia ʻa e laumālie ʻo e fakahaá: 1 Nīfai 10:17–19; 2 Nīfai 32:3; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 9:8; Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:10–17. Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fakahā fakatāutahá ʻoku akoʻi mai ʻi he ngaahi potufolofola ko ʻení? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke fakatokangaʻi ʻoku ʻi ai hotau fatongia ke teuteuʻi kitautolu ke maʻu ha fakahā fakatāutahá?

ʻEkitivitī ki he ako mo e niʻihi kehé

  • ʻI ha fakamatala ʻi he Liahona ʻo Sānuali 2021 ʻoku ui ko e “Tupulaki ʻi he Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Fakahaá, ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻa e founga ʻe lava ke mahino lelei ange ai kiate kitautolu ʻa e founga ke fakaafeʻi mai ai ʻa e fakahinohino ʻa e Tamai Hēvaní ki heʻetau moʻuí. Fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa hoʻo kulupú ke nau ako ha ngaahi konga ʻo e fakamatalá. Mou talanoa fakataha fekauʻaki mo e ngaahi fehuʻi ko ʻení: Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fakamamafaʻi ʻe Palesiteni Nalesoní? Ko e hā ha meʻa ʻokú ke ongoʻi ʻoku ueʻi koe ke ke fai ʻi ha founga kehe hili hoʻo lau ʻa e pōpoaki ko ʻení?

Ako lahi ange

Konga 2

ʻOku Faʻa Hoko Mai ʻa e Fakahā Fakatāutahá ko e Ngaahi Ueʻi, Ngaahi Fakakaukau, mo e Ngaahi Ongo

ʻĪmisi
tangata ʻoku fakakaukau

Kuó ke ako nai ha ngaahi kupuʻi lea ʻi ha lea fakafonua foʻou? ʻI hoʻo akó mo e toutou akó, te ke lava ʻo kamata fakatokangaʻi ʻa e ngaahi lea ko iá ʻi he taimi ʻoku lea ʻaki ai ia ʻe he niʻihi kehé ʻi heʻenau fepōtalanoaʻakí. ʻI he founga tatau pē, mahalo he ʻikai ke ke fakatokangaʻi maʻu pē ʻa e leʻo ʻo e Laumālié ʻi he kamataʻangá, ka ʻe lava ʻe hono ako ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻingá ʻo teuteuʻi koe ke mahino lelei ange ʻa e fetuʻutaki fakalangí. Hangē ko ʻení, naʻe fakamoʻoniʻi ʻe he palōfita ko ʻIlaisiā ʻo e Fuakava Motuʻá ha matangi mālohi, mofuike, mo ha afi, ka naʻe fakatokangaʻi ʻe ʻIlaisiā “naʻe ʻikai ʻi loto ʻa e ʻEikí” ʻi he ngaahi meʻa ko iá. Ka naʻá ne fanongo ki ha“kihiʻi leʻo mālie” peá ne ʻiloʻi ko e leʻo ia ʻo e ʻEikí (vakai, 1 Ngaahi Tuʻi 19:11–13). ʻOku folofola mai ʻa e ʻOtuá kiate kitautolu ʻi ha “kihiʻi leʻo-siʻi” (vakai, Hilamani 5:28–30) mo e ngaahi ongo hangē ko e melinó, fiemālié, mo e fiefiá (vakai, Kalētia 5:22–23).

Ko e tefitoʻi moʻoni ʻe taha ʻo e fakahaá ko e “foaki [ʻe he ʻOtuá] ki he fānau ʻa e tangatá ʻa e ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki, ko e siʻi ʻi heni pea siʻi ʻi hena” (2 Nīfai 28:30). ʻOku ʻuhinga ʻeni ʻoku ʻikai foaki fakaʻangataha mai ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻa kotoa pē kiate kitautolu. Ka, ʻe lava ke fakahā mai ʻa e fakahā fakatāutahá ʻi he ʻalu pē ʻa e taimí.

Naʻe fakamahinoʻi mai ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻa e fakakaukau ko ʻení: “ʻOku fuʻu tō ʻa e fakamamafa ʻa kitautolu kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he ngaahi fakahā ʻoku fakaofo mo fuʻu ongo fakalaumālié pea ʻikai leva ke tau fakahoungaʻi mo fakatokangaʻi ʻa e sīpinga angamaheni ʻoku fakahoko ʻaki ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻEne ngāué. Koeʻuhí ko e ‘fuʻu faingofua ʻo e foungá’ (1 Nīfai 17:41) ki hono maʻu ha ngaahi ongo fakalaumālie iiki mo lalahí, ʻoku ʻalu pē ʻa e taimí mo e fakautuutu ʻene ʻomi ha tali pe fakahinohino ʻoku tau fiemaʻú, ʻo fakatupu ai haʻatau kumi ki ha ‘meʻa naʻe ʻikai mahuʻinga’ (Sēkope 4:14).”2

Ngaahi meʻa ke fakakaukau ki aí

  • Naʻe pehē ʻe Palesiteni Nalesoni ʻi heʻene lea ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2020 ko e, “Fanongo Kiate Iá”, “Kuo teʻeki ha taimi ʻe hulutuʻa pehē ai hono fiemaʻu ke ʻilo ʻa e founga ʻoku folofola atu ai ʻa e Laumālié kiate koé ka ko e taimí ni. … ʻOku ou fakafoʻou atu ʻeku kolé, ke mou fai ha meʻa pē ʻe lava ke fakalahi ai homou ivi fakalaumālie ke maʻu ʻa e fakahā fakatāutahá.”3 Ko e hā ha ngaahi founga kuó ke aʻusia ai ʻa e fakahā fakatāutahá?

ʻEkitivitī ki he ako mo e niʻihi kehé

  • ʻI he ngaahi vitiō konga tolu ʻo e Ngaahi Sīpinga ʻo e Māmá, ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻa e founga ʻe lava ke mahino lelei ange ai kiate kitautolu ʻa e fakahā fakatāutahá. Mamata fakataha ko ha kulupu ʻi ha taha pe lahi ange ʻo e ngaahi vitioó. Fakaafeʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e kulupú ke nau vahevahe ʻa e founga ʻoku tokoniʻi ai kinautolu ʻe he ngaahi pōpoaki ko ʻení ke nau vakai ki he fakahā fakatāutahá ʻaki ha mahino ʻoku lahi angé. Mahalo te ke fie toe vakaiʻi foki ʻa e lea ʻa ʻEletā Petinā ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2011 “Ko e Laumālie ʻo e Fakahaá.”

Ako lahi ange

Konga 3

ʻOku Tataki ʻe he ʻEikí Hono Siasí ʻo fakafou ʻi he Fakahaá

ʻĪmisi
Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá

ʻE lava ke tataki fakafoʻituitui kitautolu ʻe he laumālie ʻo e fakahaá, ka ʻi he taimi ʻoku finangalo ai ʻa e ʻEikí ke tataki Hono Siasí, ʻokú Ne folofola ʻo fakafou ʻi he palōfita moʻui ʻoku hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:91–92). Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Teili G. Lenilani ʻo pehē: “Ko e palōfitá pē ʻe taha ʻokú ne maʻuʻa e fakahā maʻá e Siasí. ʻE ʻfepaki [ia] mo e founga fakapotopoto ʻa e ʻOtuáʼ ke maʻu ʻe ha niʻihi kehe ha faʻahinga fakahā. … ʻOku ʻi ai ʻa e totonu ʻa e niʻihi fakafoʻituituí ke ne maʻu ha fakahā ]fakataautaha]. Hangē ko ʻení, te ke lava ʻo maʻu ha fakahā ki he feituʻu ke ke nofo aí, maʻuʻanga moʻui ke feinga ki aí, pe ko e tokotaha te mo malí. ʻE lava ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻo akoʻi ʻa e tokāteliné mo vahevahe ha faleʻi kuo tataki fakalaumālie, ka ko e fatongia ki he ngaahi tuʻutuʻuni ko ʻení ʻoku ʻiate koe ia. Ko hoʻo fakahā ia ke maʻú.”4

Ngaahi meʻa ke fakakaukau ki aí

  • Hili pē hono fokotuʻu ʻo e Siasí, naʻe fakamahinoʻi ʻa e fatongia mahuʻinga ʻo Siosefa Sāmitá ko ha palōfita ki he kāingalotu ʻo e Siasí. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 43:1–7. ʻE maluʻi fēfē nai koe ʻe he tefitoʻi moʻoni ʻoku fakamatalaʻi ʻi he potufolofola ko ʻení mei hono kākaaʻi koe ʻe kinautolu ʻoku ʻikai ʻo e ʻOtuá?

ʻEkitivitī ki he ako mo e niʻihi kehé

  • Lau mo hoʻomou kulupú ʻa e pōpoaki ʻa Palesiteni M. Lāsolo Pālatí “Ko e Mata Meʻa-Hā-Mai ʻo e Huhuʻi ʻo e Kau Pekiá,”5 ʻo kumi ʻa e founga naʻe teuteuʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita ke ne maʻu ha fakahā mahuʻinga pehē maʻá e Siasí. Naʻe teuteuʻi fēfē nai ʻe he ngaahi aʻusia ʻo e moʻui ʻa Palesiteni Sāmitá ia ki he mata meʻa-hā-mai naʻá ne maʻú? Fakatatau ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:1–11, ko e hā naʻe fai ʻe Palesiteni Sāmita naʻá ne teuteuʻi ai ia ke akoʻi mei he langí? ʻOku tokoni fēfē nai ʻa e sīpinga ko ʻení ke mahino kiate kitautolu ʻa e mahuʻinga ʻo e teuteu ke fakatokangaʻi ʻa e laumālie ʻo e fakahaá?

Ako lahi ange