‘Inisititiuti
Vahe 16: Sēkope 5—7


Vahe 16

Sēkope 5–7

Talateú

ʻOku fakahaaʻi ʻe he talanoa fakatātā ʻa Seinosi ki he ʻakau ko e ʻōlivé ʻa e kaunga tonu ʻa e ʻOtuá ki he hisitōlia mo e ikuʻanga ʻo e fale ʻo ʻIsilelí (vakai, Sēkope 6:4). Naʻe fakalotolahiʻi kitautolu ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ke fakalaulauloto ki he loloto ʻo e Sēkope 5: “Ko e talanoa fakatātā ko ia ʻa Seinosi, ne hiki he vahe nima ʻo ʻene tohí, ko e taha ia ʻo e ngaahi talanoa fakatātā mahuʻinga taha kuo hikí. ʻOku hanga ʻe he talanoa fakatātaá ni ʻo fakamahinoʻi ʻa e moʻoni taʻe toe veiveiua ʻo e Tohi ʻa Molomoná. He ʻikai lava ʻe ha tangata fakamatelie ia, taʻe kau ai e ueʻi fakalaumālie ʻa e ʻEikí, ʻo hiki ha talanoa fakatātā peheni. Ka ko e meʻa pango ia ʻoku ʻi ai ha tokolahi ʻoku nau lau e Tohi ʻa Molomoná pea ʻikai fakatokangaʻi e mahuʻinga ʻo e ngaahi moʻoni ʻokú ne ʻomi ʻo kau ki he hisitōlia, ʻo hono fakamoveteveteʻi, mo e tānaki fakaʻosi ʻo ʻIsilelí” (Answers to Gospel Questions, comp. Joseph Fielding Smith Jr., 5 vols. [1957–66], 4:141).

Hili hono hiki ʻo e talanoa fakatātaá, ne fakaʻosiʻaki ʻe Sēkope ʻene tohí e talanoa kau kia Seialemi mo ʻene feinga ke fakaheeʻi e kakaí meia Sīsū Kalaisí. ʻE lava ke fakamālohia koe mei he kau fakafepaki kia Kalaisi ʻi hotau kuongá, ʻi hoʻo ako mei hono hanga ʻe Sēkope ʻo ʻilo e fakafekiki ʻa Seialemí ko e kākā ia ʻa e tēvoló (vakai, Sēkope 7:2–22).

Fakamatalá

Sēkope 5. Ko e Talanoa Fakatātā ʻo e ʻAkau ko e ʻŌlivé

  • ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he talanoa fakatātaá ha ngaahi fakaʻilonga ke fakamahinoʻi ai e ngaahi fakakaukau lelei pe fakalaumālié. ʻOku toe tānaki mai ʻe he ngaahi fakaʻilongá ni ha ʻuhinga lahi ange ki he talanoá ʻi he taimi ʻoku ako ai ki aí. ʻOku maʻu e mahuʻinga ʻo e talanoa fakatātaá ʻi he mahino ʻa e meʻa ʻokú ne fakatātaaʻí. Naʻe ʻomi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e tefitoʻi kaveinga ʻo e talanoa fakatātā ʻa Seinosí:

    “Ko hono kamataʻanga ʻo e talanoa fakatātā ne fai ʻe Sēkopé ʻoku fakataumuʻa pē ia kia Kalaisi. …

    “Pea hangē ko e feinga ʻa e ʻEiki ʻo e ngoue vainé mo ʻene kau ngāué ke poupouʻi, ʻauhani, fakamaʻa, pea ʻai ke fua lahi ʻenau ngoué ʻa ia ʻoku fakatatau ia ki hono fakamoveteveteʻi mo tānaki mai ʻo ʻIsilelí, ka ko e ʻuhinga loloto ange ʻo e Fakaleleí ʻoku fakatefito mo fakalūkufua ai ʻenau ngāué. Neongo ʻa e tuʻusí mo e fakahokó pea mo e tauhi ke fio pea fakafehokotaki ai e ngaahi ʻakaú he konga kotoa ʻo e ngoué, ʻa ia ko e fakataipe ia ki hono toe fakafoki mai ʻo kinautolu ki honau tupuʻangá ʻa ia ko e kaveinga tefito ia ʻo e talanoa fakatātā ko ʻení. Ko e fakafokí, fakatomalá, fakatahaʻí—fakaleleí—ʻa e pōpoaki fakalūkufuá.

    “… Naʻe tuʻo taha nima ʻa e fakahā ʻe he ʻEiki ʻo e ngoue vainé ʻene fie maʻu ke ʻomi e ngoue vainé mo hono fuá kiate ia ʻmaʻaku,’ pea naʻe tuʻo valu ʻene loto mamahí, ‘ ʻOku fakamamahi kiate au ʻo ka mole ʻiate au ʻa e fuʻu ʻakaú ni.’ Naʻe pehē ʻe ha tokotaha ako ki he talanoa fakatātaá ʻoku totonu ke kau fakataha ia mo e talanoa fakatātā ʻo e foha maumau koloá, he ko e ongo talanoá fakatouʻosi ʻokú na ‘ ʻai ke fakangalongataʻa e ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí.’

    “Ko hono moʻoní ʻoku faingataʻa ʻa e fakaleleí, fuʻu lahi e fie maʻú, pea, ʻi he taimi ʻe niʻihi, ko e ngāue fakamamahi, he ʻoku natula pehē maʻu pē ʻa e ngāue ia ʻo e huhuʻí. ʻOku fai ʻa e keli takai mo e tanumaki. ʻOku fuʻifuʻi mo tauhi pea ʻauhani. Pea ʻoku fai maʻu pē mo e fakahokó—ʻi he taumuʻa pē ʻe taha ke fakamoʻui, koeʻuhí ke lava ʻa e ʻakau he ngoué ʻo ʻlau maʻuiʻui ʻaupito’ pea hoko ʻo hangē ko e ‘sino pē ʻe taha; … pea ko e fuá [naʻe] tatau,’ pea malava ʻe he ʻEiki ʻo e ngoue vainé ʻo ‘fakatolonga maʻana ʻa e … fuá.’ Mei he ngaahi potu mamaʻo ʻo e angahalá mo e ongoʻi liʻekiná ʻoku ʻi ai e fānau ʻa e Tamaí, ne hoko maʻu pē ko e ngāue ia ʻa Kalaisi (mo ʻene kau ākongá) ʻi he kuonga kotoa pē ke tānaki kinautolu, fakamoʻui kinautolu, mo fakatahaʻi kinautolu ki honau ʻEikí” (Christ and the New Covenant [1997], 165–66).

  • Ki ha toe fakamatala lahi ange ki hono fakamoveteveteʻi ʻo ʻIsilelí, vakai ki he, “Hisitōlia Nounou ʻo hono Fakamovetevete ʻo ʻIsilelí” ʻi he fakahokohoko fakamotuʻalea ʻo e tohí (peesi 476). Ki ha toe fakamatala lahi ange ki hono tānaki ʻo ʻIsilelí, vakai ki he, “Ko hono Tānaki Fakataha ʻo ʻIsilelí” ʻi he fakamatala fakalahi (peesi 477).

Sēkope 5:1. Ko hai ʻa Seinosi?

  • Ko Seinosí ko ha palōfita Hepelū naʻe hā ʻene ngaahi tohí he peleti palasá ka ʻoku ʻikai fai ha lau ʻa e Fuakava Motuʻá ki ai. Naʻá ne moʻui kimui he palōfita ko ʻĒpalahamé pea kimuʻa he palōfita ko ʻĪsaiá (vakai, Hilamani 8:19–20). ʻOku tau ʻilo naʻá ne fakamoʻoni kau ki he pekia mo e huhuʻi ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá (vakai,  1 Nīfai 19:10; ʻAlamā 8:19). ʻOku ʻiloʻi lahi taha ʻa Seinosí koeʻuhí ko ʻene talanoa fakatātā ʻiloa ki he ʻakau ko e ʻōlivé. ʻOku mahino mei he talanoa fakatātā ko ʻení ko ha palōfita ia pea mo ha tangata kikite (vakai, Sēkope 5).

Sēkope 5:3. “Te u Fakatatau Koe, ʻE Fale ʻo ʻIsilelí, ki ha Fuʻu ʻŌlive Kolo”

  • Ko hono tō mo hono tauhi e ʻakau ko e ʻōlivé ko ha ngāue angamaheni pē kiate kinautolu ne moʻui he taimi fuoloá ʻi ʻIsilelí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻa e ʻuhinga ʻoku hoko ai e ʻakau ko e ʻōlivé ko ha fakaʻilonga mālohi ʻo e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki he fale ʻo ʻIsilelí:

    “Naʻe pehē ʻe ha taha faʻu tohi fekauʻaki mo e fakaʻilonga kakato ko ʻeni ʻoku hā maí, ‘ ʻOku tala ʻe ha talatupuʻa faka-Siu ʻe taha ko e ʻakau ʻo e moʻuí ko ha fuʻu ʻōlive, pea ʻi ai pē ʻa e ʻuhinga lelei ki ai. ʻOku lanumata maʻu pē ʻa e ʻōlivé ia, ʻikai ko ha ʻakau ʻoku feliliuaki hono lanú. ʻOku ʻikai mae fakafaʻahitaʻu pe ngangana hono laú. ʻOku hā foʻou maʻu pē ia neongo e velá mo e momokó. Kapau he ʻikai tauhi e ʻōlivé ia ʻe tupu vao ia, tupu noaʻia, pea faingofua ʻene maté. Ka ʻi he hili ha taimi lōloa, ʻo e tauhi faivelengá, meimei he taʻu ʻe valu ki he hongofulu, pea ʻe toki kamata leva ke fua. Hili ha taimi lahi mei ai, ʻoku ʻasi mai leva ha huli foʻou mei he ngaahi aka kuo ʻosi mahino ne maté. [ʻOku hanga ʻe he ngaahi fuʻu sinoʻi ʻakau pikopikó] ʻo ʻomi e fakakaukau ʻo e anga e fonongá—ʻo e moʻui he taimi fuoloá mo e fakafoʻou ʻo e moʻuí.’ [Truman Madsen, “The Olive Press: A Symbol of Christ,” ʻi he The Allegory of the Olive Tree, ed. Stephen D. Ricks mo John W. Welch (1994), 2.]

    “ ʻO hangē ko e meʻa ne akoʻi ʻe Līhaí, ʻoku ʻikai ha fakaʻilonga ʻe toe mālohi ange mo lelei ange ʻi hono fakamatalaʻi ʻo e ʻofa lahi, ʻikai hano ngataʻanga, mo e huhuʻi ʻa e ʻOtuá—kae tautefito ki he ʻofa ne fakafofongaʻi he meʻaʻofa ʻa Hono ʻAlo pē ʻe Taha Ne Fakatupú—ʻo mahulu ange ia ʻi he ʻakau ko ia ko e ʻōlivé” (Christ and the New Covenant, 163–64).

    ʻĪmisi
    Ngoue ko Ketisemaní

    © Richard Cleave

Sēkope 5:3–77. Ngaahi ʻElemēniti ʻo e Fakaʻilonga ʻi he Talanoa Fakatātā ʻa Seinosí

  • ʻOku ʻikai totonu ke fakaʻuhingaʻi fakaʻauliliki ha talanoa fakatātā pe tala fakatātā ʻi ha feinga ke fakafekauʻaki e meʻa kotoa pē ke fakaʻuhingaʻi ai e niʻihi ʻo e ngaahi fakaʻilongá. Neongo iá, ʻoku ʻi ai e ngaahi ʻelemēniti lalahi mo pau, ʻe fie maʻu ke fakaʻuhingaʻi kapau ʻoku fie maʻu ke mahino ʻa e talanoa fakatātaá. Ko ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻoku ʻasi kakato he talanoa fakatātā ʻa Seinosí ko e ʻofa mo e tokanga ʻa e ʻEikí ki Hono kakaí. Tānaki atu ki aí, ko e ngaahi meʻa ʻi laló ʻe tokoni ke mahino ai e ʻuhinga ʻo e talanoa fakatātaá (vakai foki, “Hisitōlia Nounou ʻo hono Fakamovetevete ʻo ʻIsilelí” ʻi he fakamatala fakalahí ʻi he peesi 476 mo e “Ko hono Tānaki Fakataha ʻo ʻIsilelí” ʻi he fakamatala fakalahi ʻi he peesi 477.

    Fakaʻilonga

    ʻUhinga

    Ko e ngoue vainé

    Ko māmani

    ʻŌlive koló

    Ko e fale ʻo ʻIsilelí, ko e kakai fuakava ia ʻa e ʻEikí

    ʻŌlive vao

    Senitailé, pe ʻikai ko e kau ʻIsileli (konga kimui ʻo e talanoa fakatātaá, ko e ngaahi vaʻa vaó ʻokú ne fakafofongaʻi e hē ʻa ʻIsileli mei he moʻoní)

    Ngaahi Vaʻá

    Falukunga kakai

    Ko e ngaahi aka ʻo e ʻōlive koló

    Ko e ngaahi fuakava mo e ngaahi talaʻofa ne fai ʻe he ʻEikí mo ʻEne fānaú, ko ha maʻuʻanga mālohi mo e moʻui tuʻumaʻu ia ki he kakai faivelengá

    Fua ʻo e ʻakaú

    Ko e moʻui pe ngāue ʻa e tangatá

    Keli takai, ʻauhani, faitoʻo fakalelei kelekele

    ‘Oku ngāue ʻa e ʻEikí mo ʻEne fānaú, ʻa ia ʻoku fekumi ke fakalotoʻi kinautolu ke talangofua pea maʻu ha fua ʻoku leleí

    Ko hono hiki ʻo tō e ngaahi vaʻá

    Fakamoveteʻi ha niʻihi ki he toenga ʻo e māmaní, pe toe fakafoki kinautolu ki honau tuʻunga totonu kimuʻá

    Fakahokó

    Ko e founga ʻo e fanauʻi foʻou fakalaumālie ʻa ia ʻoku fakakau ai ha taha ki he fuakavá

    Ngaahi vaʻa kuo maté

    Angahalá mo e hē mei he moʻoní

    Laku ʻo e ngaahi vaʻá ki he afí

    Ko e fakamaau ʻa e ʻOtuá

ʻĪmisi
Chart of Olive Tree Allegory

Ko e Talanoa Fakatātā ʻo e ʻAkau ko e ʻŌlivé: Sēkope 5

ʻĪmisi
Saati ʻo e Talanoa Fakatātā ʻo e ʻAkau ko e ʻŌlivé

Ko Hono Fakamoveteveteʻi ʻo ʻIsilelí

Ko e Taimi ʻo Kalaisí

Ko e Hē Fakaʻaufuli Mei he Moʻoní

Ko Hono Tānaki Fakataha ʻo ʻIsilelí

Kimuʻa he Taimi ʻo Kalaisí (veesi 3–14)

ʻOku mate e ʻōlive koló (ʻIsileli) (veesi 3–4).

Naʻe ʻauhani mo tanumaki ʻe he ʻeikí e ngoué; ka ko ha ngaahi vaʻa foʻou siʻisiʻi pē naʻe tupú kae kei mate pē ʻa e ngaahi vaʻa ia ki ʻolungá (veesi 4–6).

ʻOku toʻo ʻa e ngaahi vaʻa lalahí ʻo fakahoko ia ki he ngaahi vaʻa vaó; pea fūfuuʻi e ngaahi vaʻa litolitó (veesi 7–14).

ʻOku fufuuʻi e ngaahi vaʻa totonú ʻi he potu mamaʻo taha ʻo e ngoue vainé.

Naʻe tutu e ngaahi vaʻa ne maé (veesi 7, 9).

ʻŌlive vaó (Kau Senitailé; veesi 7, 9)

Naʻe ʻafio ʻa e ʻOtuá ki he hē mei he moʻoní ʻa e kakai ʻIsileli fuoloá. Naʻá Ne fekauʻi mai e kau palōfitá ke kalanga ʻaki e fakatomalá, ka ko e kakai tokosiʻi pē naʻe fanongó. Naʻá Ne fakaʻatā leva ke fakaʻauha e kau angahalá pea ʻomi e kau Senitailé. Naʻe fakamoveteveteʻi leva ha ngaahi vaʻa māʻoniʻoni ʻe niʻihi ʻo ʻIsileli ki he funga ʻo e māmaní.

(veesi 15–28)

Fua lelei (veesi 15–18)

Kelekele kovi; fua lelei (veesi 20–22)

Kelekele ne kakā angé; fua lelei (veesi 23)

Fuá (naʻe ʻikai toe fai ha lau ki he vaʻá ni; veesi 24)

Kelekele lelei; fua lelei mo kovi (veesi 25)

Naʻe ʻafio ʻa e ʻOtuá kuo fakahaofi ʻa ʻIsileli (aka motuʻa ʻo e fuʻu ʻakaú) pea maʻu ai e fua lelei. Naʻe toe maʻu foki mo e fua lelei mei he ngaahi vaʻa ʻo ʻIsileli ne fakamoveteveteʻí, tuku kehe ʻa e kau Nīfaí mo e kau Leimaná, ʻa ia ko hono fuá naʻe sai e konga kae kovi e konga.

(veesi 29–49)

Fua kovi (veesi 29–37)

Fua kovi (veesi 39, 46)

Fua kovi (veesi 39, 46)

Fua koví pē (veesi 39, 46)

Naʻe ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá ko e lotu faka-Kalisitiané (ʻa e aka motuʻa ʻo e fuʻu ʻakaú ʻa ia ko hono fakatahaʻi ia ʻo e kau ʻIsilelí mo e kau Senitailé) kuo hoko ia ʻo kovi, ka ko e ngaahi aká ʻoku kei lelei. Ko e ngaahi vaʻa totonu ko ia ne fakamoveteveteʻí kuo nau toe kovi foki mo kinautolu.

ʻOku ʻAve ʻa e Ongoongleleí ki he Kotoa ʻo e Māmaní (veesi 50–76)

ʻI he kamata ke tupu ʻa e ngaahi vaʻa totonú, ʻ oku tutu leva ʻa e ngaahi vaʻa ʻōlive vaó (veesi 57–58, 65–73).

ʻOku toe fakahoko ʻa e ngaahi vaʻa ʻo e ngaahi fuʻu ʻakau kuo fakamoveteveteʻí ki he fuʻu ʻakau totonú (veesi 52–53).

ʻOku fakahoko ʻa e ngaahi vaʻa mei he fuʻu ʻakau totonú ki he ngaahi fuʻu ʻakau ne fakamoveteveteʻí (veesi 54–56).

Ko e Nofotuʻí (veesi 76–77)

ʻE hoko kotoa e ngaahi fuʻu ʻakaú ko e sino pē taha pea nau fua ʻaki e fua totonú (veesi 74–76).

ʻI he taimi ʻe toe ʻasi mai ai ha fua koví, ʻe tānaki leva ʻa e fua leleí pea tutu e ngoue vainé ia (veesi 77).

ʻOku toe fakafoki ʻe he ʻOtuá mo ʻEne kau tamaioʻeikí ʻa e ongoongoleleí ki hono tuʻunga haohaoá. ʻOku kamata ke nau tānaki mai ʻa e kau ʻIsileli ne fakamoveteveteʻí pea ʻave leva e ongoongoleleí ki he kotoa ʻo e māmaní. ʻI he kamata ke tupulaki e māʻoniʻoní, ʻoku fakaʻauha leva e angahalá ke ʻoua naʻa toe ʻi ai ha fai angahala (ko e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí). ʻOku tuʻuloa ʻa e māʻoniʻoní ʻi ha taimi fuoloa (ko e Nofotuʻí). ʻI he taimi ʻoku toe hū mai ai e koví ki he māmaní, ʻe fakamavaheʻi leva ʻe he ʻOtuá ʻa e māʻoniʻoní mei he kau angahalá pea fakamaʻa ʻa e māmaní ʻaki e afi.

Sēkope 5:8–10. Ko e hā Hono ʻUhinga ʻo e Fakahoko e Ngaahi Vaʻá?

  • ʻI hono fai ko ia ʻo e fakahokó, ʻoku tuʻusi mai e ngaahi vaʻa moʻui leleí, mei ha fuʻu ʻakau pea fakahū leva ia ki ha sino ʻo ha fuʻu ʻakau ʻe taha ke tupu ai. ʻOku fakafofongaʻi ʻe he ngaahi vaʻa ʻi he talanoa fakatātā ko ʻení ha falukunga kakai ʻe ʻave ʻe he ʻEikí mei ha feituʻu ʻe taha ʻo tuku ki ha feituʻu ʻe taha. Ko hono aofangatukú, ko hono toe fakahoko ko ʻeni ʻo ʻIsilelí ʻoku kau ai ʻenau haʻu ke “maʻu ʻa e ʻilo ki he Mīsaia moʻoní” (1 Nīfai 10:14).

Sēkope 5:23–25. “Kuó u Tō ha Toe Vaʻa Kehe”

  • ʻOku tokoni e talanoa fakatātā ʻa Seinosí ke mahino kiate kitautolu ko hono fakamoveteveteʻi ko ia ʻo ʻIsileli ki he kotoa ʻo e māmaní ko ha tāpuaki ia ki ʻIsileli pea moe toenga ʻo e fānau ʻa e Tamai Hēvaní. Naʻe akoʻi ʻaki ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita: “ ʻI he talanoa fakatātā ko iá ko e ʻakau ko e ʻōlivé ʻa e Fale ʻo ʻIsilelí. … Naʻe kamata ke mate ia ʻi hono fonua tupuʻangá. Pea ko ia naʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo toʻo e ngaahi vaʻa hangē ko e kau Nīfaí, ko e faʻahinga ne molé, pea mo e niʻihi ne tataki ʻe he ʻEikí ki he ngaahi konga kehe ʻo e māmaní, ʻoku ʻikai ke tau ʻilo ha meʻa fekauʻaki mo ia. ʻOkú Ne tō kinautolu ʻi he feituʻu kotoa ʻo ʻEne ngoue vainé, ʻa ia ko e māmaní” (Answers to Gospel Questions, 4:204).

    Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi (1920–2007) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e taumuʻa ʻo hono fakamoveteveteʻi atu ʻo ʻIsileli ki he māmaní kotoa: [“Ko hono fakamoveteveteʻi ko ia ʻo ʻIsileli ki he māmaní ʻokú ne afuhi atu ai ʻa e toto ʻo e niʻihi ʻoku tuí, koeʻuhí ke lava e ngaahi puleʻanga lahi ʻo kau mai ki he palani ʻo e ongoongoleleí he taimí ni”] (ʻi he Conference Report, ʻOkatopa 1982, 127; pe Ensign, Nov. 1982, 87).

Sēkope 5:41, 47, 49. “Ko e hā Mo ha Toe Meʻa Naʻá ku Mei Lava Nai ʻo Fai Ki Heʻeku Ngoue Vainé?”

  • Naʻe tuʻo tolu e fehuʻi ʻa e ʻEikí, “Ko e hā mo ha toe meʻa naʻá ku mei lava nai ʻo fai ki heʻeku ngoue vainé?” (Sēkope 5:41, 47, 49). Naʻe fakamatala ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ki he anga e tokoni ʻa e fehuʻí ni ke mahino kiate kitautolu ʻa e natula moʻoni ʻo e ʻOtuá pea mo ʻEne ngāue taʻetuku maʻa ʻEne fānaú:

    “Naʻe ʻosi hono tanumaki takatakai, fuʻifuʻi mo huó, ʻauhani, hiki mo fakahoko ʻe he ʻEiki ʻo e ngoué, peá Ne tuku ʻEne ngāué ka ne tangi mo kalanga ke fanongo ki ai ha taha pē, ʻo ne pehē, ‘Ko e hā mo ha toe meʻa naʻá ku mei lava nai ʻo fai ki heʻeku ngoue vainé?’

    “Hono ʻikai fakahaaʻi mai ʻe he talanoa fakatātā ko ʻení ha ʻīmisi fakangalongataʻa ʻo e ʻOtuá ʻi heʻene kaunga mai ki heʻetau moʻuí! Toki meʻa fakamamahi moʻoni ia ki ha Tamai ʻa e taimi ko ia ʻoku ʻikai fili ai ʻEne fānaú kiate Ia pe ‘ko e ongoongolelei ʻa e ʻOtuá’ [Loma 1:1] kuó Ne tuku maí!” (ʻi he Conference Report, ʻOkatopa 2003, 74; pe Liahona, Nōvema 2003, 70).

Sēkope 5:47–48. Fakatupulaki ha Ngaahi Aka Fakalaumālie

  • Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985) ʻa e ʻuhinga ʻoku pau ke tomuʻa fakatupulaki ai ha founga fakalaumālie ʻoku loloto hono aká kae toki maʻu ha ngaahi vaʻa mo ha fua:

    [“ ʻOku ou tui ʻoku tau maʻu ha lēsoni mahuʻinga ʻo e meʻá ni mei he talanoa fakatātā ʻo e ngoue vainé ʻi he vahe nima ʻo Sēkopé ʻi he Tohi ʻa Molomoná. …

    “‘… Kuo ikunaʻi ʻe he ngaahi vaʻá ʻa e ngaahi aká pea, vakai kuo nau tupu ʻo vave ange ʻi hono mālohi ʻo e ngaahi aká, ʻo toʻo ʻa e mālohí moʻonautolu. Vakai ʻoku ou pehē, ʻikai ko e tupuʻanga ia ʻo e fakakoviʻi ʻo e ngaahi ʻakau ʻo hoʻo ngoue vainé?’ (Sēkope 5:47–48; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

    “Hangē ʻoku ʻi ai e niʻihi ʻo e [Kāingalotú] ʻiate kitautolu ʻoku nau maʻu e palopalema tatau ko ʻení; ʻoku nau fie maʻu ha ututaʻu lahi—fakalaumālie mo fakatuʻasino fakatouʻosi—kae ʻikai ke fakatupulaki ha founga ke tupu ai ha aka ʻa ia ʻoku maʻu ai e fuá. ʻOku tokosiʻi pē ʻa e niʻihi ʻoku loto ke fai ha feilaulaú, ke fakapotopoto mo ngāue, ke fakatupulaki ha aka ʻoku mālohí. ʻOku totonu ke kamata pē ʻa e faʻahinga ngāué ni ʻi heʻetau kei tupu haké. ʻI heʻeku kei tamasiʻí ne ʻikai ke u loko ʻilo ko e ngaahi ngāue fakaʻaho ko ia he ngoué, fafanga e pulú, tou e vaí, fahi e fefié, monomono e ʻaá, pea mo e ngāue īki kotoa pē he kiʻi fāmá ko ha konga mahuʻinga ia ki hono fakaloloto e ngaahi aká, kimuʻa pea toki maʻu ha ngaahi vaʻá. ʻOku hounga kiate au e mahino ki heʻeku ongomātuʻá ʻa e fekauʻaki ʻa e ngaahi aká mo e ngaahi vaʻá. Tuku ke tau tō ha ngaahi aka loloto, koeʻuhí ke tau lava ʻo maluʻi ʻa e ngaahi fua totonu ʻo ʻetau ngāue fakauelofeá”] (ʻi he Conference Report, Oct. 1978, 113; pe Ensign, Nov. 1978, 74–75).

Sēkope 5:62–75. “Ngāue ʻAki Hotau Tūkuingatá ko Hono Fakaʻosí”

  • Naʻe pehē ʻe ʻEletā Tiini L. Lāseni lolotonga ʻene hoko ko ha mēmipa ʻo e Kau Fitungofulú, ʻoku tau kau kotoa ʻi he ngāue fakaʻosi ko ʻeni ko hono teuteuʻi e māmaní ki he toe hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisí:

    “[Ko e ʻahó ni] ʻa e kuonga kuo hanga ai ʻe he ʻEikí mo ʻEne kau tamaioʻeikí ʻo teuteu ke fai ai e ngāue fakaʻosi ʻo hono ʻoatu e pōpoaki ʻo e moʻoní ki he kakai kotoa pē ʻo e māmaní pea mo toe fakafoki mai ʻa e hako fuoloa ʻo ʻIsileli kuo molé ki honau tuʻunga totonú.

    “ ʻOku fakatatau ʻe he palōfita ko Seinosí, ʻa ia ne hiki ʻe Sēkope ʻi he Tohi ʻa Molomoná, ʻa e ngāué ni ki he kau ngāue ne nau ʻauhani mo tauhi ʻa e ngoue vainé pea tānaki hono fuá ko hono fai fakaʻosí. Naʻe fakatatau ʻe Seinosi e Fakamoʻuí ki he ʻeiki ʻo e ngoué, ʻa ia naʻe lea kiate kinautolu hono kau tokoní, ‘Ko ia, ke tau ʻalu atu pea ngāue ʻaki hotau tūkuingatá ko hono fakaʻosi, he vakai ʻoku ofi ʻa e ngataʻangá, pea ko hono fakaʻosi ʻeni ʻo ʻeku ʻauhani ʻa ʻeku ngoue vainé’ (Sēkope 5:62).

    “ ʻOku mou haʻu ki māmani ʻi he taimi kuo ʻosi fakatoka ai e fuʻu ngāue lahí ni. Kuo toe fakafoki mai ʻa e ongoongoleleí ko hono fai fakaʻosí ia. Kuo fokotuʻu ʻa e Siasí ʻi he meimei tapa kotoa ʻo e māmaní. Kuo ʻosi fokotuʻutuʻu e ngaahi ngāue lalahi fakaʻosi ke fakahokó. Te mou kau ʻi he kulupu fakaʻosi ʻo e ngāué ni. ʻOku mou kau he kau ngāue fakaʻosi ʻo e ngoue vainé. Ko e kavenga ʻeni ʻoku tuku atu ke ke fuá. Ko e ngāue ʻeni naʻe fili koe ke ke faí”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1983, 47; pe Ensign, May 1983, 33).

Sēkope 6:10. “Ano ʻo e Afi mo e Maka Vela”

  • ‘Oku toutou ʻasi he ngaahi folofolá ʻa e kupuʻi lea ko ia ko e “ano afi mo e maka vela” (Fakahā 19:20; 20:10; 2 Nīfai 9:16, 19, 26; 28:23; Sēkope 3:11; 6:10; Mōsaia 3:27; ʻAlamā 12:17; 14:14; T&F 76:36). ʻOku fakaʻaongaʻi ʻa e kupuʻi leá ni ke fakamatalaʻiʻaki ʻa e feituʻu ʻoku fakatatali mai ki he niʻihi fakafoʻituitui ʻoku ʻikai fakatomala hili e Fakamāú pe ko e mamahi ʻa e ʻatamaí he angahalá.

    ʻI he lau ko ia ki he feituʻu ʻoku fakatatali ki he niʻihi ʻoku ʻikai ke nau fakatomalá, ʻoku pehē ʻe he fakahā fakaeonopōní: “[Ko e kau angahalá] te nau ʻalu atu ki he ano ʻo e afí mo e maka velá, fakataha mo e tēvoló mo ʻene kau ʻāngeló” (T&F 76:36).

    ʻI he lau ko ia ki he mamahi ʻa e ʻatamaí, naʻe pehē ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–44): “ Ko e tangatá pē ʻokú ne fakamamahiʻi mo fakahalaiaʻi iá. Ko ia ʻoku pehē ai, Te nau ʻalu ki he loto ano ʻoku vela ʻi he afi mo e sūlifa. Ko e fakamamahi ʻi he taʻefiemālie ʻi he ʻatamai ʻo e tangatá ʻoku tatau ia mo ha ano ʻoku vela ʻi he afí mo e sūlifá” (History of the Church, 6:314).

Sēkope 7:1–23. Seialemi, ko e Fili ʻo Kalaisí

  • Naʻe fakafeʻiloaki ʻi he Sēkope 7 e fuofua fakafili kia Kalaisí he Tohi ʻa Molomoná (vakai, fakamatala ʻia ʻAlamā 30:6 he peesi 243. Naʻe ngāue ʻaki ʻe Seialemi, mo e niʻihi kehe ne muimui ki aí, ha “ivi lahi ʻi he leá” mo e lea fakahekeheké ke akoʻi ʻoku “ ʻikai totonu ke ʻi ai ha Kalaisi” (Sēkope 7:2, 4).

    Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni (1899–1994) ko e taha ʻo e ngaahi taumuʻa lalahi ʻo e Tohi ʻa Molomoná ke tokoni ke tau ʻiloʻi e kehekehe ʻo e moʻoní mo e halá, pea fakahaaʻi mai mo e ngaahi taumuʻa ʻa e kakai fakafoʻituitui hangē ko Seialemí: [“ ʻOku hanga ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻo fakahaaʻi e ngaahi fili ʻo Kalaisí. ʻOkú ne veuki ʻa e ngaahi tokāteline halá mo … fakamālohia e kau muimui loto fakatōkilalo ʻo Kalaisí mei he ngaahi faʻufaʻu koví, ngaahi foungá, mo e ngaahi tokāteline ʻa e tēvoló ʻi hotau ʻahó. Ko e faʻahinga hē ko ia mei he moʻoní ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻoku tatau ia mo e meʻa ʻoku tau fou ai he ʻaho ní. Makatuʻunga ʻi he tomuʻa ʻafioʻi taʻefakangatangata ʻa e ʻOtuá, naʻá Ne ʻai e Tohi ʻa Molomoná ke lava ke tau ʻilo ai e meʻa ʻoku halá mo ʻilo e founga ke fakafepakiʻi ai e meʻa fakaako, fakapolitikale, fakalotu, mo e ngaahi fakakaukau fakafilōsofia hala ʻo hotau kuongá”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1975, 94–95; pe Ensign, May 1975, 64).

Sēkope 7:2–4. Ko e Founga ke Tau Hao ai Mei Hono Kākaaʻi Kitautolú

  • Naʻe vahevahe ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ʻa e fehuʻi ko ʻeni ʻe tolu ʻe lava ke tau ʻeke pē kiate kitautolu ke tau fakaʻehiʻehi ai mei hano kākaaʻi kitautolú:

    “1. Ko e hā e lau ʻa e ngaahi folofola ʻoku ngāue ʻaki ʻe he Siasí ki he meʻá ni? …

    “Naʻe pehē ʻe Pilikihami ʻIongi, naʻe tohiʻi e Tohi ʻa Molomoná ʻi hono lotó pea ʻoku ʻikai ha toe fakaveiveiua naʻe tokoni ia ke ne hao ai mei hano kākaaʻi. …

    “2. Ko e fakahinohino hono uá: ko e hā e lau ʻa e kau Palesiteni ʻo e Siasí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ki he kaveingá ni—tautefito ki he Palesiteni ʻoku lolotonga moʻuí? …

    “3. Ko hono tolú pea ko e sivi fakaʻosí ko e Laumālie Māʻoniʻoní—ko e sivi ʻo e Laumālié. … ʻE toki ʻaonga pē ʻa e sivi ko ʻení kapau ʻoku maʻa mo māʻoniʻoni pea ʻikai felei ʻe he angahalá ʻa e halanga fetuʻutaki mo e ʻOtuá. Naʻe pehē ʻe Pilikihami ʻIongi:

    [“‘Te ke lava pē ke ʻilo pe ʻoku tataki tonu pe tataki hala koe … he ko e tefitoʻi moʻoni kotoa pē ʻa e ʻOtuá kuo fakahā maí ʻoku fakamoʻoniʻi ʻa hono moʻoní ki he ʻatamai ʻo e tangatá. …

    “‘Ko ha meʻa fakamamahi ia kapau ʻe tataki kitautolu ʻe ha tangata pē ʻe taha ki he fakaʻauha kakató!’”] (ʻi he Conference Report, Oct. 1963, 16–17).

Sēkope 7:13. “Fakahā Mai Kiate Au ha Fakaʻilonga”

  • Naʻe folofola ʻa e ʻEikí “ko e toʻu tangata kovi mo feʻauakí ʻoku holi ki ha fakaʻilonga” (Mātiu 12:39). ʻOku fakahaaʻi mai pē ʻe kinautolu ʻoku nau holi ke maʻu ha fakaʻilonga taʻe tomuʻa fakaʻaongaʻi e tuí ʻa honau tuʻunga fakalaumālié.

    Naʻe ʻomi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha sīpinga fakaeonopooni ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: “ ʻI he taimi ne u malanga ai ʻi Filatelifiá, naʻe ui mai ha tangata Kueka ke tuku mai ha fakaʻilonga. Ne u fekau ke ne fakalongolongo. Hili e malangá, naʻá ne toe kole mai ha fakaʻilonga. Naʻá ku fakahā ki he haʻofangá ko ha tangata tono ʻeni; he ko e toʻu tangata kovi mo feʻauakí ʻoku holi ki ha fakaʻilonga; pea kuo folofola mai ʻa e ʻOtuá kiate au ʻi ha fakahā, ko ha tangata pē ʻokú ne holi ki ha fakaʻilongá ko ha taha feʻauaki ia. Naʻe kaila mai ha taha, ‘ ʻOku moʻoni ia, he naʻá ku maʻu lelei pē ia,’ ʻa ia naʻe vete hia ki ai ʻa e tangatá kimui, ʻi he taimi ne papitaiso aí” (History of the Church, 5:268).

    Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita (1838–1918) ʻa e vaivai ʻo e fie maʻu ko ia ha fakaʻilonga ke ne pukepuke ʻa e tuí:[ “Fakahā mai kiate au ha Kāingalotu ʻoku makatuʻunga ʻenau tuʻu maʻu ʻi he Siasí koeʻuhí ko hono maʻu ʻo e ngaahi maná, ngaahi fakaʻilongá mo e ngaahi vīsoné, pea te u fakahā atu ha kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku ʻikai ke nau ʻi ha tuʻunga lelei he ʻao ʻo e ʻOtuá, pea ʻoku nau ʻaʻeva ʻi ha ngaahi hala ʻoku taʻepau. ʻOku ʻikai hanga ʻe he ngaahi fakahā fakaofó ʻo fokotuʻu ai kitautolu he moʻoní, ka ʻi he angavaivai mo e talangofua faivelenga ki he ngaahi fekau mo e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá”] (ʻi he Conference Report, Apr. 1900, 40).

Sēkope 7:13–20. ʻOku Hoko Mai ʻa e Ngaahi Fakaʻilongá Kiate Kinautolu ʻOku Tuí

  • Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí, “ ʻOku ʻikai tupu ʻa e tuí ʻi he ngaahi fakaʻilongá, ka ʻoku hoko mai ʻa e ngaahi fakaʻilongá kiate kinautolu ʻoku tuí” (T&F 63:9; vakai foki, veesi 10–12). Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–85) ʻe maʻu ʻe he kau māʻoniʻoní ha ngaahi fakaʻilonga ʻi heʻenau moʻuí ko e fua ia ʻo ʻenau tuí:

    ʻOku tupu ʻa e ngaahi fakaʻilongá mei he tuí. Te nau malava pē ke fakamālohia e tui ʻa kinautolu ʻoku ʻosi anga fakalaumālié, ka ko honau taumuʻa tefitó ʻoku ʻikai ko hono fakaului ʻo e kakaí ki he moʻoní, ka ke fakapaleʻi pea tāpuekina kinautolu kuo ʻosi uluí. …

    “Ko e ngaahi fakaʻilongá ko ha ngaahi totonu toputapu faka-ʻOtua naʻe tuku fakatatali maʻá e kau angatonú pea fekau ai ʻa kinautolu ʻoku maʻu iá ke ʻoua naʻa pōlepole” (Mormon Doctrine, 2nd ed. [1966], 713–14).

Sēkope 7:27. Nofo ā

  • ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau fehuʻia hono ngāue ʻaki e foʻi lea faka-Falanisē ko e adieu ʻi he Sēkope 7:27. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ha tokotaha faʻutohi ‘e taha:

    “Ko hono fili ko ia ʻa e ngaahi foʻi leá ne makatuʻunga ia he anga ʻo e lea ʻa Siosefa Sāmitá, koeʻuhí ke mahino kiate kitautolu. Ko hono ʻuhinga ia ʻoku maʻu ai he tohi naʻe liliú ha ngaahi foʻi lea naʻe ʻikai fakaʻaongaʻi ia he taimi ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

    “Ko e foʻi lea adieu ʻoku fakamatalaʻi ia ʻe he tikisinale he taimi ʻo Siosefa Sāmitá ‘ko ha fakamāvae; ko hano fakahaaʻi atu ʻo e fakaʻamu ke lelei e meʻa kotoa ʻi he taimi ʻoku fai ai e fakamāvae mo e ngaahi kaumeʻá’ [ʻa ia ko e ʻuhingá ʻoku ou tuku atu koe ki he ʻOtuá]. (Noah Webster, An American Dictionary of the English Language, 1828). Neongo ko e foʻi lea totonú mei Falanisē, ka naʻe kamata ke lahi hono ngāue ʻaki ia ʻi he kamataʻanga ʻo e senituli taha hivá ʻi Niu ʻIngilani” (Edward J. Brandt, “I Have a Question,” Ensign, Oct. 1985, 17).

Ngaahi Meʻa ke Fakakaukauʻí

  • Ko e hā e meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he talanoa fakatātā ʻa Seinosí ʻo kau ki he ngāue ʻoku fai ʻe he ʻOtuá maʻa ʻEne fānaú?

  • Naʻe pehē ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita, “ ʻI he ngaahi ʻaho ní ʻoku ʻalu atu e Kāingalotú ki he ngaahi tapa kotoa pē ʻo e māmaní ko ha kau tamaioʻeiki ʻi he ngoue vainé ke tānaki mai e fua ko ʻení ʻo tuku ki he feleokó ki he taimi ʻe toe hāʻele mai ai e ʻEikí” (Answers to Gospel Questions, 4:142). Pea tānaki atu ki he ngāue fakafaifekaú, ʻe anga fēfē haʻo tokoni ki he ʻEikí ʻi hono tānaki e fuá?

  • Ko e hā e ʻuhinga ʻoku ola lelei ai e ngaahi founga ʻa Seialemí he māmaní ʻi he ʻaho ní? ʻE anga fēfē haʻo maluʻi koe meiate kinautolú?

Ngāue ke Faí

  • Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí kuó ke fakatokangaʻi mei he talanoa fakatātā ʻa Seinosí (vakai, Sēkope 5). Fakafehoanaki kinautolu ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fakamamafaʻi mai ʻe Sēkope ʻi he Sēkope 6:3–13.

  • Lau ʻa eʻAlamā 30:12–18 pea mo e fakamatala ʻoku ʻoatu fakataha ki he ngaahi veesi ko iá (vakai, peesi 244). Fakafehoanaki e ngaahi fakakikihi ʻa Koliholá ki he ngaahi fakakikihi ʻa Seialemí ʻi he Sēkope 7:2–13. Akoʻi ha kaungāmeʻa pe mēmipa ʻo e fāmilí ki he founga ʻe lava ʻo maluʻi ai kitautolu mei he ngaahi olopoto ʻa e kau fakafili ʻo Kalaisí.

  • Toe vakaiʻi e talanoa ʻi he Sēkope 7:13 fekauʻaki mo e tangata malanga naʻá ne kole ha fakaʻilonga mei he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Lau ʻa e Sēkope 7:13–20 mo e ʻAlamā 30:49–59 pea fakafehoanaki e meʻa ne hoko kia Seialemi mo Kolihola ʻi heʻena kole ha fakaʻilongá. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 63:7–12 mo sio pe ko e hā ʻoku ʻikai maʻu ai e tuí mei he ngaahi fakaʻilongá.