‘Inisititiuti
Vahe 52: ʻEta 11–15


Vahe 52

ʻEta 11–15

Talateú

ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he fakamatala ki he fakaʻauha fakamamahi ʻo ha fonua tuʻukimuʻa ʻi he tohi ʻa ʻEtá ke tau sio ki he ngaahi nunuʻa taʻeʻamanekina ʻo hono fakafisingaʻi ʻo e kau palōfitá mo e ngaahi ola fakaʻauha ʻo e angahala taʻefakangatangatá. ʻI hono fakafehoanakí, ʻoku tau lau foki ha fakahinohino fuʻu mahuʻinga ʻo e tui kia Sīsū Kalaisí. ʻOku fakahaaʻi ʻe he ongo akonaki ʻa e palōfita ko ʻEtá mo Molonaí ʻoku fakatau ʻa e tuí ki he fakatomalá, ʻomi ha ngaahi mana, pea liliu e vaivaí ki he mālohinga fakatāutahá. Ko e meʻa fakamamahí, he naʻe ʻikai tokanga ʻa e kau Sēletí ki he ngaahi akonaki ʻa ʻEtá pea nau tafoki mei he moʻoni ʻa ia naʻá ne mei fakahaofi kinautolú. ʻI hoʻo lau ʻa ʻEta, vahe 11–15, fehuʻi pē kiate koe “Ko e hā e ngaahi lēsoni ʻoku ʻi he ngaahi vahe ko ʻení maʻaku mo e toʻu tangata ʻoku ou moʻui aí?”

Fakamatalá

ʻEta 11. Ko e Ngaahi Tuʻunga Fakaʻosi ʻo e Sivilaise ʻa e Kau Sēletí

  • Hangē pē ko e kau Nīfaí, naʻe toutou foua ʻe he kau Sēletí ʻa e toumoliliu (siakale) ʻo e tuʻumālié, hē mei he moʻoní, fakamāú, fakatomalá, tuʻumālié, pea fai pehē atu ai pē. Hangē pē ko e kau Nīfaí, naʻe faifai ʻo fakautuutu ʻa e fakatuʻutāmaki o e fuʻu hē mei he moʻoní mo e faiangahalá. (Vakai ki he fakatātā ko e “Ko e Siakale ʻo e Angatonú mo e Angahalá” ʻi he fakamatala fakalahí, peesi 475.) ʻOku fakahā ʻe he ʻEta 11 ʻa e ngaahi tuʻunga fakaʻosi ʻo e kau Sēletí ʻi he toumoliliu ʻo e hē mei he moʻoní. Naʻa nau fakafisingaʻi, manukiʻi, mo fehiʻa ʻi he kau palōfitá. Neongo naʻe fakapaasi ʻe he Tuʻi ko Sulé ha lao ke maluʻi ʻa e kau palōfitá pea tauteaʻi ʻa kinautolu naʻa nau fakatangaʻi kinautolú (vakai, ʻEta 7:23–26), naʻe tuʻutuʻuni ʻe ha tuʻi kimui ai ke tāmateʻi ʻa e kau palōfitá (vakai, ʻEta 11:5). Fakaʻosí, naʻe fuʻu mafola ʻa e faiangahalá pea “naʻe mamahi ʻa e kau palōfitá pea nau ʻalu mei he kakaí” (ʻEta 11:13). (Vakai, fakamatala ki he Hilamani 12:5–6 ʻi he peesi 317).

ʻEta 11:2–5, 13, 20–22. Naʻa Nau Fakafisingaʻi ʻa e Ngaahi Lea ʻa e Kau Palōfitá

  • Naʻe akoʻi ʻe he palōfita ko ʻĀmosí ko e fatongia ʻo ha palōfita ko e fakatokanga ki he kakaí ʻo kau ki he fakaʻauha ʻoku tuʻunuku maí (vakai, 2 Nīfai 25:9; vakai foki, ʻIsikeli 33:7–10). ʻOku fakamahinoʻi mai ʻi he ʻEta 11 ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e ʻikai ke tokanga ki he ngaahi fakatokanga fakaepalōfitá. Fakakaukau ki he meʻa ne lea ʻaki ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí fekauʻaki mo e totongi ʻo e fakafisingaʻi ʻo e faleʻi fakaepalōfitá pea mo e malu ʻoku ʻomi ʻi he talangofua ki he kau palōfitá:

    “ ʻOku feʻunga kiate kinautolu ʻoku mālohi ʻenau tuí, ke nau fekumi ke malu ʻi he naʻinaʻi ʻa e kau palōfitá. Ko e taimi ko ia ʻoku meʻa mai ai ha palōfitá, ʻoku pehē ʻe kinautolu ʻoku siʻisiʻi ʻenau tuí, ko haʻanau fanongo pē ki ha tangata poto ʻokú ne fai ha faleʻi lelei. Pea kapau ʻoku fakafiemālie mo ʻuhinga lelei, pea feʻunga mo e meʻa ʻoku nau fie faí, ʻoku nau toki talangofua leva ki ai. Kapau ʻoku ʻikai, pea ʻoku nau lau leva ia ko ha faleʻi hala, pe te nau vakai ki he tuʻunga ʻoku nau ʻi aí, ʻo nau fakatonuhiaʻi ʻaki ia haʻanau fai ha meʻa kehe mei he faleʻí. ʻOku fakakaukau ʻa kinautolu ʻoku ʻikai ke ʻi ai haʻanau tuí, ko haʻanau fanongo pē ki ha tangata ʻoku feinga ke fai ha fuʻu tākiekina lahi koeʻuhí ko haʻane taumuʻa siokita. …

    “Ko e taimi kotoa pē ʻi heʻeku moʻuí ne u fili ai ke u fakatoloi haʻaku talangofua ki ha faleʻi fakalaumālie pe te u pehē ʻoku ʻikai ke ʻuhinga kiate au, ʻoku ou ʻilo ai kuó u fokotuʻu au ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki. Ko e taimi kotoa pē ne u tokanga ai ki he faleʻi ʻa e kau palōfitá, mo ongoʻi ʻoku fakamoʻoniʻi mai ia ʻi he lotú, peá u muimui ki ai, ne u ʻiloʻi ai ʻoku ou laka atu ki he feituʻu ʻoku malú” (ʻi he Conference Report, Apr. 1997, 32–33; pe Tūhulu, Siulai 1997, 27–28).

ʻEta 11:7–8. ʻOku Fakaiku e Ngaahi Fakatamaki Fakanatulá ki he Fakatomalá

  • Ne tau lau naʻe tupu mei he taú, ko e hongé, mahaki fakaʻauhá, mo e ngaahi fakaʻauhá, ʻa e kamata ke fakatomala ʻa e kakaí ʻi heʻenau faiangahalá. Naʻe fakamahinoʻi mai ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita (1838–1918) ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi fakatamaki fakanatulá ke ne ʻomi e fakatomalá ki he moʻui ʻa ʻEne fānaú:

    “ ʻOku tui ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí, neongo ʻoku nau tetetete kinautolu koeʻuhí ko ʻenau faikoví mo e faiangahalá, ʻe hoko mai ʻa e fakamaau lahi ki he māmaní koeʻuhí ko ʻenau faiangahalá; ʻoku nau tui moʻoni ki he ngaahi fakamatala ʻi he Ngaahi Folofola Māʻoniʻoní, ʻe tō ʻa e ngaahi fakatamakí ki he ngaahi puleʻangá ko e fakaʻilonga ʻo e hāʻele mai ʻa Kalaisi ki he fakamāú. ʻOku nau tui ʻoku pule ʻa e ʻOtuá ʻi he afí, mofuiké, peau kulá, puna e moʻunga afí, mo e afaá. ʻOku nau ʻiloʻi Ia ko e Tuʻukimuʻa mo e Pule ʻo natulá mo hono ngaahi laó, pea fakahā tauʻatāina Hono toʻukupú ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē. ʻOku tau tui ʻoku lingi mai ʻene ngaahi fakamāú ke ʻiloʻi ai ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa Hono mālohí pea mo ʻEne ngaahi taumuʻá, koeʻuhí ke nau fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá pea teuteuʻi kinautolu ki he hāʻele ʻanga ua mai ʻa Kalaisi ke pule ʻi he māmaní ʻi he māʻoniʻoni. …

    “ ʻOku tau tui ʻoku hoko mai ʻa e ngaahi fakatamaki fakanatula fakamamahi ko ʻení ki he tangatá mei he ʻEikí koeʻuhí ke lelei ai ʻa ʻEne fānaú, ke fakafoʻou ʻenau mateakiʻi e niʻihi kehé, pea ke fakaeʻa mai ai ʻa honau ngaahi ʻulungāanga leleí, koeʻuhí ke nau ʻofa mo tauhi kiate Ia” (Gospel Doctrine, 5th ed. [1939], 55; ki ha ngaahi fakamatala kehe ʻo kau ki hono fakaʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi ʻelemēniti ʻo natulá ke folofola ai ki he kakai ʻoku nau fakafisi ke fakatomalá, vakai, Hilamani 12:3; T&F 43:21–25; 88:88–91).

ʻEta 12:4. “Ko ha Taula ki he Laumālie ʻo e Tangatá”

  • Naʻe ako naki ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ʻo fekauʻaki mo e fie maʻu ke fakatefito ʻetau moʻuí ʻia Sīsū Kalaisí: “ ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku taʻepau. ʻOku ʻi ai ʻa e niʻihi te nau aʻusia ha lavameʻa lahi. Ka ko e niʻihi te nau fepaki mo e mamahí. ʻOku ʻi ai ʻa e niʻihi te nau fiefia, nēkeneka, moʻui lelei mo moʻui ʻi he angaʻofa lahi. Pea ko e niʻihi, mahalo te nau mahamahaki, pe loto-mamahi. ʻOku ʻikai ke tau ʻiloʻi. Ka ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻe taha ʻoku tau ʻiloʻi. ʻOku hangē ia ko e Fetuʻu ʻo e Polé, pea neongo pe ko e hā ha meʻa ʻe hoko mai ʻi he kahaʻú, ʻoku kei hoko ʻa e Huhuʻi ʻo e māmaní, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ko e taula ia kuo mahino pea fakapapauʻi ki heʻetau moʻui taʻe-faʻa-maté. Ko Ia ʻa e maka ʻo hotau fakamoʻuí, ko hotau iví, mo hotau fakafiemālié, pea ko e taumuʻa mahuʻinga ia ʻo ʻetau tuí” (ʻi he Conference Report, Apr. 2002, 107; pe Liahona, Siulai 2002, 101–102).

ʻEta 12:6
ʻĪmisi
fakataukei folofolá
“Ko e ʻAhiʻahiʻi ʻo Hoʻo Tuí”

  • ʻOku ʻikai ke hoko mai maʻu pē ʻa e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e tuí ʻi he tuʻunga ʻo e faingataʻaʻiá. Naʻe ako ʻaki ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē, ʻi he taimi ʻe niʻihi “ko e ʻahiʻahiʻi ʻo [ʻetau] tuí” ko ha ngāueʻi ia ʻo ʻetau tuí: “Te ke lava ʻo ako ke ngāue lelei ange ʻaki ʻa e tuí ʻi haʻo fakaʻaongaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni naʻe akoʻi ʻe Molonaí: ‘Ko e tuí ko [e] ngaahi meʻa ia ʻoku ʻamanaki ki ai, kae ʻikai mamata ki ai; ko ia, ʻoua te mou fakakikihiʻi ha meʻa koeʻuhí ko e ʻikai te mou mamata ki aí, he ʻoku ʻikai te mou maʻu ha fakamoʻoni kae ʻoua kuo hili hono ʻahiʻahiʻi ʻa hoʻomou tuí’ [ʻEta 12:6; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí]. Ko ia, ko e taimi kotoa pē ʻokú ke ʻahiʻahiʻi ai hoʻo tuí—ʻa ia ko haʻo ngāue tuʻunga ʻi ha ueʻi—te ke maʻu ha fakamoʻoni pau ki he Laumālié. ʻE fakamālohia ʻe he ngaahi ongo ko iá hoʻo tuí. Pea ʻi hoʻo toutou fai ʻení, ʻe fakaʻau ke toe mālohi ange ia.” (ʻi he Conference Report, Apr. 2003, 79; pe Liahona, Mē 2003, 76).

  • Naʻe tohi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo kau ki he ngaahi tuʻunga kehekehe ʻo e tuí ʻoku tau aʻusiá pea mo e ngaahi meʻa tefito ki hono fakahaaʻi kinautolú: [“Ko e tui ʻoku teuteú ʻoku fakatupu ia ʻe he ngaahi meʻa naʻe aʻusia ʻi he kuohilí—ʻaki ʻa e ʻilo, ʻa ia ʻokú ne ʻomi ha faingamālie ke hoko ha mana. Ka ko e tui ki he huhuʻí kuo pau ke ngāueʻi maʻu pē ʻo fakataumuʻa ki ha ngaahi meʻa ʻe aʻusia ʻi he kahaʻú—ʻa e taʻeʻiloá, ʻa ia ʻokú ne ʻomai ha faingamālie ke hoko ha maná. Tui taʻeleʻeiá, tui hiki moʻungá, tui hangē ko e tokoua ʻo Sēletí, ʻoku muʻomuʻa ia ʻi he hoko ha maná mo e ʻiló. Kuo pau ke ne tui kimuʻa pea folofola ʻa e ʻOtuá. Kuo pau ke ne ngāue kimuʻa peá ne malava fakahoko ʻa e ngāue ko ia naʻe mahinó. Kuo pau ke ne tukupā ke fakahoko kakato kimuʻa pea naʻa mo e ʻuluaki konga hono fakatokangaʻí. Ko e tuí ko e loto falala taʻefakakounaʻi ki ai—kimuʻa—ki ha tuʻunga pē ʻe fie maʻu ʻe he ʻOtuá he kahaʻu ofi maí mo kei mamaʻó fakatouʻosi”] (Christ and the New Covenant [1997], 18–19).

  • Naʻe fakatātaaʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻeni ʻo hono maʻu ʻo ʻetau fakamoʻoní “ ʻi he hili hono ʻahiʻahiʻi” ʻo ʻetau tuí:

    “Ka u ʻoatu muʻa ha talanoa ʻo ha fefine ʻi Sao Paulo ʻi Palāsila. Naʻe ngāue pē mo ako ke ne matauhi lelei ange hono fāmilí. Te u ngāue ʻaki ha taha ʻo ʻene ngaahi leá ki hono talanoá. ʻOkú ne pehē:

    “‘Naʻe ʻi ai ha lao ʻo e ʻunivēsiti ne u ako aí naʻe taʻofi ai ʻa e fānau ako ʻoku ʻi ai hanau moʻuá mei hono fai ʻo e ngaahi siví. Ka ʻi he meʻá ni, ko e taimi ne maʻu ai ʻeku vahé ne u tomuʻa toʻo ʻeku vahehongofulú mo ʻeku ngaahi foakí pea ko e toengá leva ki hono totongi ʻeku akó mo e ngaahi meʻa kehé.

    “‘Kuó u manatuʻi ha taimi ʻe taha ne u … fepaki ai mo ha faingataʻaʻia fakapaʻanga lahi. Ko e Tuʻapulelulu ne maʻu ai ʻeku vahé. Pea ʻi heʻeku fikaʻi ʻeku patiseti fakamāhiná, ne u ʻilo ai he ʻikai feʻunga ia ke totongi fakatouʻosi ai ʻeku vahehongofulú mo ʻeku akó. Kuo pau ke u fili pē ha taha. Naʻe ʻamanaki fai ʻa e sivi fakamāhina uá ʻi he uike hono hokó pea kapau he ʻikai ke u sivi ko e mole ia ʻo e taʻu ko iá. Naʻá ku mamahi lahi. … Uhuuhu hoku lotó. Ko ha fili fakamamahi ʻeni ke u faí, ka ne ʻikai ʻilo pe ko e hā ʻe faí. Naʻá ku fakakaukau leva ki he ongo meʻá ni: totongi vahehongofulu pe ko e ʻikai maʻu e maaka ʻoku fie maʻu ʻe he akó.

    “‘Ne ʻākilotoa ʻe he ongó ni ʻeku moʻuí pea pehē ai pē ʻo aʻu ki he Tokonakí. Ko e taimi ia ne u toki manatuʻi ai ko e taimi ne u tali ai ke papitaiso he Siasí, ne u loto ai ke u moʻui ʻaki ʻa e fono ʻo e vahehongofulú. Kuó u toʻo mai ai ha tufakanga, ʻo ʻikai mo e ongo faifekaú, ka mo ʻeku Tamai Hēvaní. ʻI he momeniti ko iá, ne kamata ke mole atu ʻa e mamahí kae faingamālie ha potu moʻó e nongá mo e loto lahí. …

    “‘ ʻI heʻeku lotu he pō ko iá, ne u kole ai ke fakamolemoleʻi au ʻe he ʻEikí ʻi heʻeku fakaveiveiuá. ʻI he Sāpaté, kimuʻa ke kamata ʻa e houalotu sākalamēnití, ne u fetuʻutaki ki he pīsopé ʻo totongi ʻeku vahehongofulú mo ʻeku [ngaahi foakí ʻi he fiefia lahi]. Ko ha ʻaho makehe moʻoni ia. Naʻá ku ongoʻi fiefia mo nonga ʻiate au pea mo e Tamai Hēvaní

    “‘ ʻI heʻeku ʻi hoku ʻōfisí he ʻaho hono hokó, ne u feinga ai ke maʻu ha founga ke fakahoko ai ʻa e siví ni he Pulelulu ka hokó. Ko e lahi ange ʻeku fakakaukaú, ko e mamaʻo ange ai pē ia ʻeku ongoʻi ha foungá. …

    “‘Ne ʻosi e ʻahó pea haʻu hoku pulé ʻo ʻomai e tuʻutuʻuni fakaʻosi ki he ʻahó. Ko ʻene ʻosí pē, toʻo atu ʻene kató peá ma fepōpoakiʻaki. … Fakafokifā pē kuo tuʻu pea sio mai ʻo ʻeke mai: “ ʻOku fēfē hoʻo akó?” ʻ[Naʻá ku ʻohovale] pea ʻikai ke u faʻa tui ki he meʻa ne u fanongo ki aí. Ko e meʻa pē ʻeni ne u lava ʻo tali atu ʻakí: “ ʻOku sai pē!” Naʻe sio mataʻi fehuʻi mai pē pea toe ʻalu. …

    “‘ ʻOhovale pē kuo hū ange e sekelitalí ki he lokí ʻo talamai ko e taha monūʻia au! Ka ʻi heʻeku ʻeke angé, talamai pē ʻe ia: “Ne toki talamai ʻe he pulé ʻe kamata he ʻahó ni hono totongi kakato ʻe he kautahá hoʻo akó mo hoʻo nāunaú. Kimuʻa peá ke ʻalú, afe ange hoku tesí ʻo talamai hono mahuʻingá ka u ʻoatu ʻa e sieké ʻapongipongi.”

    “‘ ʻI heʻene ʻalú, ne u tūʻulutui, kuó u tangi mo loto fakatōkilalo, ʻi he feituʻu pē ne u ʻi aí ʻo fakamālō ki he ʻEikí ʻi Heʻene ʻofá. Ne u … fakahā ange ki he Tamai Hēvaní ʻoku ʻikai ko ha meʻa ia ke ne fuʻu tāpuakiʻi lahi pehē au. Ko e meʻa pē ne u fie maʻú ko e lahi ʻo e totongi fakamāhiná he ko e vahehongofulu ne u totongi he Sāpaté naʻe fuʻu siʻisiʻi, ʻi hono fakahoa atu ki he lahi ʻoku ʻomaí! ʻI he lotu ko ʻení ne haʻu kiate au ʻa e lea ʻi he tohi ʻa Malakaí: “Mou ʻahiʻahiʻi ai au, ʻoku pehē ʻe [he ʻEiki] ʻo e ngaahi kau tau, pe te u fakaava ʻa e ngaahi matapā ʻo e langí pe ʻikai, peá u lilingi hifo kiate kimoutolu ha tāpuaki, ʻe ʻikai ha potu ʻe faʻa hao ia ki ai” (Malakai 3:10). Ne teʻeki ke u ongoʻi ʻe au hono kāfakafa ʻo e talaʻofa ʻi he folofolá kimuʻa ai, pea kuo hoko ʻa e fekaú ni ko ha fakamoʻoni ʻo e ʻofa ʻoku fai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ki Heʻene fānau he māmaní’” (ʻi he Conference Report, Apr. 2002, 85–86; pe Liahona, Siulai 2002, 73–74).

ʻEta 12:8–22. Tuí mo e Ngaahi Maná

  • ʻOku fonu ʻi he ʻEta 12:8–22 ʻa e ngaahi sīpinga ʻo e “ngaahi meʻa fakaʻofoʻofa mo e ngaahi meʻa fakaofo kuo fai ʻe he tuí” (ʻuluʻi tohi fakanounou ki he ʻEta 12). ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Lectures on Faith ko e tuí ko e tefitoʻi moʻoni ia ʻo e mālohi ke fakahoko ha ngaahi maná:

    “ ʻOku ʻikai ngata ʻi he hoko ʻa e tuí ko e tefitoʻi moʻoni ʻo e ngāué, ka ʻoku toe hoko foki ko e mālohi, ki he meʻa moʻui ʻatamai poto kotoa pē, pe ʻoku ʻi langi pe ʻi māmani. …

    “… Naʻe faʻu ʻaki ʻa māmani ʻa e tuí. Naʻe folofola ʻa e ʻOtuá, naʻe ongona ʻa e moveuveú, pea naʻe hoko ʻo maau ʻa e māmaní ʻaki ʻa e tui naʻe ʻiate Iá. Ko ia ne pehē mo e tangatá foki; naʻá ne lea ʻaki ʻa e tui ʻi he huafa ʻo e ʻOtuá, pea naʻe tuʻu maʻu ʻa e laʻaá, naʻe talangofua ʻa e māhiná, hiki e ngaahi moʻungá, fakaava e ngaahi pilīsoné, tāpuni e ngutu ʻo e fanga laioné, mole e loto tāufehiʻa ʻo e tangatá, fakaʻauha ʻa e angatuʻú, fakamālohia honau mālohí, ʻa e fakamanavahē ʻo e heletaá, mo e mālohi ʻo e maté; pea fai kotoa ʻeni ko e tui naʻe ʻiate iá” ([1985], 3, 5).

ʻEta 12:27.
ʻĪmisi
fakataukei folofolá
Vaivaí, Loto fakatōkilaló, mo e ʻAloʻofá

  • ʻOku hoko mai ʻa e vaivaí ki he kakai tangata mo fefiné makatuʻunga ʻi he Hinga ʻa ʻĀtamá. ʻOku maʻu ngofua leva ʻa e sino fakamatelié mo e ʻatamaí ʻe he mahakí mo e ʻauhá. ʻOku tau moʻulaloa ki he ʻahiʻahí mo e faingataʻaʻiá. ʻOku tau takitaha aʻusia ha ngaahi vaivai fakatāutaha. Neongo iá, ʻoku akoʻi mahino mai ʻe he ʻEikí ko e taimi ʻoku tau haʻu ai kiate Ia ʻi he loto fakatōkilalo mo e tuí, te Ne tokoniʻi kitautolu ke liliu hotau vaivaí ko hotau mālohinga. ʻOku feʻunga ʻEne ʻaloʻofá ke fakahoko ʻa e liliu ko ʻení ʻaki hono hiki hake kitautolu ke māʻolunga ange ʻi hotau poto fakanatulá. ʻI ha founga fakatāutaha, oku tau aʻusia ʻa e founga ʻoku ikunaʻi ai ʻe he mālohi ʻo e Fakaleleí ʻa e ngaahi ola ʻo e Hingá.

    Naʻe lea ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo kau ki he founga ʻe lava ʻe he ʻEikí ʻo tokoniʻi ai kitautolu ke tau ikunaʻi hotau ngaahi vaivaí. “ ʻI he taimi ʻoku tau lau ai ʻi he folofolá ki he ʻvaivai’ ʻo e tangatá, ʻoku kau ʻi he foʻi leá ni ʻa e vaivai fakalūkufuá ka ʻoku mahuʻinga ʻi he tuʻunga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻa ia ʻoku ʻi ai hono ola taʻetuku ʻo e kakanó ki he laumālié (vakai, ʻEta 12:28–29). Neongo ia, ʻoku kau ʻi hotau ngaahi vaivaí, ʻa hotau vaivai fakafoʻituitui ʻoku fie maʻu ke tau ikunaʻí (vakai, T&F 66:3; Sēkope 4:7). ʻOku ʻi ai ʻa e founga ʻoku hanga ai ʻe he moʻuí ʻo fakahaaʻi ʻa e ngaahi vaivai ko ʻení” (Lord, Increase Our Faith [1994], 84).

    ʻIkai ngata aí, naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Mekisuele ʻene hoko ʻa hono fakatokangaʻi hotau ngaahi vaivaí ko ha founga ia ʻe taha kuo fili ʻe he ʻEikí ke fakalahi ʻetau akó:

    “ ʻI he taimi ʻoku ʻikai ke tau faʻa tatali ai ki he fokotuʻutuʻu ʻa e ʻOtuá ke hoko mai ha meʻá, ʻoku tau tomuʻa fakahaaʻi ʻoku tau poto ange ʻi he ʻOtuá. Ko e toki meʻa faikehe ia—ko kitautolu ʻoku ʻi ai haʻatau vesa uasí, ʻoku tau feinga ʻeni kitautolu ke tau fakahinohinoʻi [Ia] ʻokú Ne puleʻi ʻa e ngaahi uasí mo e tohi māhina ʻo e ʻunivēsí.

    “Koeʻuhí ʻoku finangalo ʻa e ʻOtuá ke tau foki ki ʻapi hili haʻatau hoko ʻo hangē ko Ia mo Hono ʻAló, ko ia ʻoku kau ai ʻi he konga ʻo e fakalakalaka ko ʻeni ʻoku fie maʻu ke tau fou aí, ʻa hono fakahā mai kiate kitautolu ʻa hotau ngaahi vaivaí. Kae kehe, kapau ʻoku tau maʻu ʻa e ʻamanaki taupotu tahá, te tau fakavaivai leva koeʻuhí ʻe fakafou ʻi Heʻene tokoní haʻatau lava ʻo liliu ʻa e ngaahi vaivai ko iá ke hoko ko ha ngaahi mālohinga. (vakai, ʻEta 12:27).

    “Ka neongo ia, ʻoku ʻikai ko ha meʻa faingofua ke te ʻilo ʻa hoto vaivaiʻangá, ʻo hangē ko ia ʻoku anga ʻaki ʻe he ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he moʻuí. ʻIkai ngata aí, ko e konga pē ʻeni ia ʻo e haʻu kia Kalaisí, pea ko ha konga mahuʻinga ia, ʻo kapau ʻoku fakamamahi, ʻi he palani ʻa e ʻOtuá ki he fiefiá” (ʻi he Conference Report, Oct. 1998, 79; pe Liahona, Sānuali 1999, 76).

    ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi folofolá ʻoku lava ʻe Sīsū Kalaisi ʻo fakahaofi kitautolu mei heʻetau ngaahi tōnounoú mo ʻetau ngaahi angahalá:

    1. “Ko ia te u fiefia lahi mo pōlepole ai muʻa ʻi heʻeku ngaahi vaivaí, koeʻuhí ke nofoʻia au ʻe he mālohi ʻo Kalaisí” (2 Kolinitō 12:9).

    2. “Ko ia ke tau haʻu mālohi ai ki he ʻafioʻanga ʻo e ʻaloʻofá, koeʻuhí ke tau maʻu ʻa e ʻaloʻofá, pea ʻilo mo e foaki ʻofá, ke tokoni mai ʻi he ʻaho ʻe ʻaonga aí” (Hepelū 4:16).

    3. “ ʻOku fakahā kiate kimautolu ʻe he ʻEiki ko e ʻOtuá ʻa homau vaivaí koeʻuhí ke mau ʻiloʻi ko e meʻa ia ʻi heʻene ʻaloʻofá … ʻoku mau maʻu ai ʻa e mālohi ke fai ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení” (Sēkope 4:7).

    4. “ ʻOku ou ʻiloʻi ko e meʻa noa pē au; pea ko e meʻa ki hoku mālohí ʻoku ou vaivai; ko ia ʻe ʻikai te u pōlepole ʻiate au, ka te u pōlepole pē ʻi hoku ʻOtuá, he te u lava ke fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻi hono māfimafí” (ʻAlamā 26:12).

    5. “Kapau te mou fakafisi ʻa kimoutolu mei he anga taʻemāʻoniʻoni kotoa pē, pea ʻofa ki homou ʻOtuá ʻaki homou iví, ʻatamaí, mo e mālohí kotoa pē, pea ʻe toki feʻunga ʻa ʻene ʻaloʻofá kiate kimoutolu, koeʻuhí ke tupu ʻi heʻene ʻaloʻofá ʻa hoʻomou haohaoa ʻia Kalaisí” (Molonai 10:32).

    Naʻe akoʻi ʻe Molonai ʻoku ʻikai ngata pē ʻi he pau ke tau ngāueʻi ʻa e tui ki he ʻEikí, ka kuo pau ke tau maʻu ʻa e loto fakatōkilaló.

    ʻOku fakamatala ʻa e tohi Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí ki he ʻuhinga ʻo e loto fakatōkilalo moʻoní: “Ko e loto fakatōkilaló ko haʻo fakatokangaʻi ia ʻi he loto houngaʻia hoʻo fakafalala ki he ʻEikí—ke mahino ʻokú ke fie maʻu maʻu pē ʻa ʻEne tokoní. Ko e loto fakatōkilaló ko hono fakamoʻoniʻi ia ko ho ngaahi talēnití mo e ngaahi meʻa ʻokú ke lavá ko e ngaahi meʻafoaki ia mei he ʻOtuá. ʻOku ʻikai ko ha fakaʻilonga ia ʻo e vaivai, ngāvaivai, pe ilifia; ko ha fakaʻilonga ia ʻokú ke ʻiloʻi pe ʻoku maʻu moʻoni mei fē ho mālohí” (Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí: Ko Ha Huluhulu Ki He Ongoongoleleí [2004], 86).

  • ʻOku tau lau ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá ko e ʻaloʻofá “ko e mālohi mei he ʻOtuá ʻa ia ʻokú ne fakaʻatā ha tangata pe fefine ke ne maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻi he moʻui ko ʻení pea maʻu mo e moʻui taʻengatá mo e hakeakiʻí ʻi he hili ʻenau ngāue ʻaki ʻa e tuí, fakatomalá pea fai honau tūkuingatá ʻi hono tauhi ʻo e ngaahi fekaú. ʻOku foaki mai ʻa e tokoni pe ivi fakalangi ko iá ʻi he ʻaloʻofa mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá” (“ ʻAloʻofá”).

  • Naʻe fai mai ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻa e ngaahi lea fakafiemālie ko ʻení: “Ka ‘i ai ha taha te ne ongoʻi ʻoku fuʻu vaivai ke ne liliu ʻa e hōloa mo e laka ki muʻa ʻa e ngaʻunu ʻa e moʻuí, pe ʻe ʻi ai ha niʻihi he ʻikai ke nau fie tukupā ke fai lelei ange tuʻunga ʻi he lahi ʻo e manavasiʻí, ʻo e manavasiʻi naʻa ʻikai lavá, ʻoku ʻikai ha toe fakafiemālie ia ʻe pau ange ka ko e folofola ʻa e ʻEikí: Naʻá Ne folofola, ʻ ʻOku feʻunga ʻeku ʻofá ki he tangata kotoa pē ʻoku nau fakavaivaiʻi ʻa kinautolu ʻi hoku ʻaó; he kapau te nau fakavaivaiʻi ʻa kinautolu ʻi hoku ʻaó, pea tui kiate au, te u liliu maʻanautolu ʻa e ngaahi vaivaí ke mālohi’” (ʻi he Conference Report, Apr. 2000, 61–62; pe Liahona, Siulai 2000, 58–59).

ʻEta 12:33–37. Ko e ʻOfá ni ʻOku Faka-Kalaisi

  • Naʻe fakahā ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ʻofa faka-Kalaisi haohaoa tahá pe ʻofa ne feilaulauʻí ʻi he taimi naʻá Ne foaki ai ʻEne moʻuí mo fakalelei maʻatautolu takitahá. ʻOku totonu ke tau lotua ke fakafonu [ʻa kitautolu] ʻaki ʻa e ʻofá ni” koeʻuhí ke tau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá (Molonai 7:48). Naʻe fakamatala ʻe ʻEletā Māvini J. ʻEsitoni (1915–94) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e ʻuhinga ʻo e maʻu ʻa e ʻofa faka-Kalaisí:

    [“Mahalo ko e ʻofa faka-Kalaisí, ko ha foʻi lea ʻoku ʻikai ke mahino ʻi he ngaahi founga lahi. ʻOku tau faʻa fakahoa ʻa e ʻofa faka-Kalaisí mo e ʻaʻahi ki he mahakí, ʻave e meʻakai kiate kinautolu ʻoku masivá, pe vahevahe ʻetau koloa hulú mo kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. Ka ko hono moʻoní, ko e ʻofa faka-Kalaisí ʻoku toe lahi ange ʻaupito ʻaupito ia ai.

    “Ko e ʻofa faka-Kalaisi moʻoní ʻoku ʻikai ko ha meʻa ʻokú ke foaki atu; ko ha meʻa ia ʻokú ke maʻu pea ʻai ke hoko ia ko ho konga. Pea ko e taimi ʻoku fakatō ai ʻa e mahuʻinga ʻo e ʻofa faka-Kalaisí ʻi ho lotó, he ʻikai pē te ke toe hoko ʻo tatau mo ho kuohilí. ʻOkú ke fakaliliʻa leva ki he fakakaukau ʻo hono [tuku hifo e niʻihi kehé ki laló].

    “Mahalo ko e ʻofa faka-Kalaisi maʻongoʻonga tahá ʻoku maʻu ia he taimi ʻoku tau feangaʻofaʻaki aí, taimi ʻoku ʻikai ke tau fakamāuʻi pe fakatuʻutuʻunga ai ha tahá, taimi ʻoku fefoakiʻaki ai ʻa e veiveiuá ke maʻu ai ha lelei pe ke fakalongo pē. Ko e ʻofa faka-Kalaisí ko e tali e ngaahi faikehekehe ʻo ha taha, ngaahi vaivaí, mo e ngaahi tōnounoú; kātakiʻi ha taha kuó ne fakangalivaleʻi kitautolu; pe fakaʻehiʻehi mei he ongoʻi loto mamahi ʻi he taimi ʻoku ʻikai fai ʻe ha taha ha meʻa ʻi he founga ne tau ʻamanaki atu ki aí. Ko e ʻofa faka-Kalaisí ko e fakafisi ke fiefia ʻi ha vaivai ʻo ha taha pea loto fiemālie ke fakamolemoleʻi ha taha kuó ne fakamamahiʻi kitautolu. Ko e ʻofa faka-Kalaisí ʻoku ʻamanaki ia ke fai ʻa e lelei tahá maʻá e taha kotoa pē” (ʻi he Conference Report, Apr. 1992, 24; pe Ensign, May 1992, 18–19).

ʻEta 12:41. Nofoʻia

  • Hili ha taʻu ʻe taha e nofo ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻi Sileí naʻá ne vahevahe ʻa e fakakaukau ko ʻení kau ki he foʻi lea ko e nofoʻia: Ko e “‘Nofo ʻiate au’ ko ha fakakaukau mahinongofua mo fakaʻofoʻofa ia ʻi hono fakalea ʻi he faʻahinga lea faka-Pilitānia fakaʻeiʻeiki ʻo e Tohi Tapu ʻa Kingi Sēmisí, ka ʻoku ʻikai ke tau faʻa ngāue ʻaki ʻa e foʻi lea ko ia ko e abide ʻi he lea faka-Pilitāniá. Ko ia ne u toe maʻu ha houngaʻia ʻi he naʻinaʻi ko ʻeni mei he ʻEikí ʻi he taimi naʻe fakafeʻiloaki ai au ki he liliu ʻo e potufolofola ko ʻení ʻi ha lea fakafonua kehe. ʻOku liliu ʻa e potufolofola angamaheni ko ʻení ʻi he lea faka-Sipeiní ko e permaneced en mi. Pea hangē ko e ʻuhinga ʻo e foʻi veape faka-Pilitānia ko ia ko e abide, ʻoku ʻuhinga ʻa e permanecer ‘ke nofo maʻu,’ ka ʻoku aʻu pē ki he kau muli hangē ko aú, ʻoku mau lava ʻo fakatokangaʻi ʻa ʻene mei faitatau mo e foʻi lea ko e ‘permanence.’ Ko e ongo ʻokú ne ʻomí ʻoku ʻikai ko e nofo pē—ka ko e nofo ʻo taʻengata’” (ʻi he Conference Report, Apr. 2004, 32; pe Liahona, Mē 2004, 32).

ʻEta 13:1–12. Selusalema Foʻou

  • ʻOku fakamatala ʻi he ʻEta 13:1–12 ki he hoko ʻa ʻEta ko e tokotaha kikite maʻongoʻongá. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia ʻEta ʻa e ngaahi meʻa fakaofo lahi, kau ai ʻa e fokotuʻu ʻo ha Selusalema Foʻou kimuʻa ʻi he Hāʻele ʻAngauá. Fakatokangaʻi ange ʻa e meʻa naʻe lea ʻaki ʻe ʻEta kau ki he Selusalema Foʻoú:

    1. ʻE hoko ia ko e “potu toputapu māʻoniʻoni ʻo e ʻEikí” (ʻEta 13:3).

    2. ʻE langa ia ʻi he konitinēniti ko ʻAmeliká maʻá e toenga ʻo e hako ʻo Siosefá (vakai, veesi 4–6).

    3. ʻE langa hake ia ko ha kolo māʻoniʻoni ki he ʻEikí ʻo tatau mo e Selusalema ʻi muʻá (vakai, veesi 8–9).

    4. ʻE tuʻu ia kae ʻoua kuo hoko ʻa māmani ʻo fakasilesitiale (vakai, veesi 8).

    5. ʻE hoko ia ko ha kolo maʻakinautolu ʻoku haohaoa mo angamāʻoniʻoní (vakai, veesi 10).

    Naʻe tohi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ʻa e ngaahi meʻá ni ʻo kau ki he Selusalema Foʻoú:

    “Ko e fakakaukau lolotonga ʻi he māmaní [ko e Selusalema Foʻoú] ko e kolo ia ko Selusalemá, ʻa e kolo motuʻa ʻo e kau Siú ʻa ia ʻe fakafoʻou ʻi ha kuonga ʻo ha toʻu tangata, ka ʻoku ʻikai ko e meʻá ʻeni. ʻOku tau lau ʻi he Tohi ʻa ʻEtá naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kiate ia ʻa e ngaahi meʻa lahi ʻa ia naʻe mamata ki ai ʻa Sioné. Ko ʻEtá, hangē ko ia ʻoku ʻilo ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí, ko e palōfita fakamuimuitaha ia ʻi he kau palōfita ʻo e kau Sēletí, pea kuo fakahā ʻe he ʻEikí kiate ia ʻa e meʻa lahi ʻo kau ki he hisitōlia ʻo e kau Siú mo honau kolo ko Selusalemá ʻa ia naʻe ʻi he ngaahi ʻaho ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí. ʻI heʻene mata-meʻa-hā-maí, ʻi he ngaahi meʻa lahi ne faitatau mo ia ne ʻoange kia Sioné, naʻe mamata ʻa ʻEta ki Selusalema motuʻa mo Selusalema foʻou ʻa ia kuo teʻeki ai ke langá, pea naʻá ne tohi ʻo kau kiate kinaua hangē ko hono muimuiʻi mo hono lipooti e ngaahi meʻa ne tohi ʻe Molonaí:

    “[ʻEta 13:2–11.] …

    “ ʻI he ʻaho ʻo e toe fakafoʻoú, ʻi he taimi ʻe liliu ai e meʻa kotoa pē ʻo foʻoú, ʻe ʻi ai e ngaahi kolo lalahi ʻe tolu te nau hoko ʻo māʻoniʻoni. Ko e taha ko Selusalema motuʻa ʻa ia ʻe toe langa ʻo fakatatau ki he kikite ʻa ʻIsikelí. Ko e taha ko e kolo ko Saioné, pe ʻo ʻĪnoké, ʻa ia naʻe ʻave mei he māmaní ʻi he taimi naʻe liliu ai ʻa ʻĪnoké pea ʻe toe fakafoki maí; pea mo e kolo ko Saione, pe Selusalem Foʻoú, ʻa ia ʻe langa hake ʻe he hako ʻo Siosefá ʻi he konitinēniti ko ʻeni ko ʻAmeliká” (Answers to Gospel Questions, comp. Joseph Fielding Smith Jr., 5 vols. [1957–66], 2:103–4).

ʻEta 13:15–31. Kolianitomuli

  • Kuo līʻoa ʻe Kolianitomuli ha taimi lahi ke ne akoʻi ia “ ʻi he ngaahi faiva ʻo e taú pea mo e olopoto kotoa ʻo e māmaní” (ʻEta 13:16), neongo ia naʻá ne kei fakafisingaʻi pē ʻa e pōpoaki faingofua ʻa ʻEtá, ʻa ia naʻá ne mei ʻomi kiate ia ha melino ʻi ha founga he ʻikai ke lava ʻe heʻene taukei fakakautaú ʻo faí.

    Fakatokangaʻi ange ʻa e talaʻofa ʻa e palōfita ko ʻEtá kia Kolianitomulí ʻi he ʻEta 13:20–21 pea mo hono fakahokó (vakai, ʻEta 15:1–3, 26–32; ʻAmenai 1:20–22).

    ʻĪmisi
    Kolianitomuli mo ʻEta

    Robert Barret, © 1986 IRI

ʻEta 14–15. Ko e Tau Fakaʻosi ʻa e Kau Sēletí

  • Naʻe tuku pē ʻe Kolianitomuli mo Sise hona kau muimuí kotoa ke nau fetāmateʻaki kae ʻikai fakangata ʻa e taú. ʻOku ʻikai ke fuʻu mahino kakato kiate kitautolu ʻa e fakalilifu ʻo e tau fakaʻosi ʻa e kau Sēletí he naʻa mo e kakai fefiné mo e fānaú naʻe fakamahafu kinautolu pea fekau atu ki he taú (vakai, ʻEta 15:15). Ka, ʻoku ʻomi ʻe he meʻá ni ha ʻata moʻoni ʻo e meʻa ʻoku hoko ki he kakaí ʻi he taimi ʻoku mavahe ai ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí pea ʻikai toe fāinga mo kinautolú (vakai, veesi 19).

    ʻĪmisi
    Tāmateʻi ʻe Kolianitomuli ʻa Sisé

    Robert Barret, © 1986 IRI

Ngaahi Meʻa ke Fakakaukauʻí

  • Ko e hā ha ngaahi founga kuo malava ai ʻe he mālohi ʻo e Fakaleleí ʻo liliu ho ngaahi vaivaí ke hoko ko ho ngaahi mālohinga?

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku hoko ai e tohi ʻa ʻEtá ko ha fakatokanga ki he ngaahi puleʻanga ʻo e māmaní he ʻahó ni?

  • ʻOku ʻi ai ʻa e kaunga lahi ʻo e ʻitá mo e tāufehiʻá ʻi hono fakaʻauha ʻo e kau Sēletí. Ko e hā ʻokú ke sio ʻoku fakahoko ʻe he ʻitá mo e tāufehiʻá ʻi he māmaní he ʻaho ní? Te ke lava fēfē ʻo fakafepakiʻi ʻeni ʻi he ʻātakai ʻokú ke lava ʻo tākiekiná?

  • Kuo ʻahiʻahiʻi fēfē hoʻo tuí pe ko hoʻo fakakaukau fakalaumālié? Ne ʻomi fēfē ʻe he ngaahi ʻahiʻahiʻi ko ʻeni ʻo hoʻo tuí ha toe “fakamoʻoni” kia Sīsū Kalaisi pe ko e mahino ʻo e ngaahi moʻoni taʻengatá?

Ngaahi ʻEkitivitī ʻOku Fokotuʻu Atú

  • ʻAi ke ke ʻiloʻi ha tōnounou fakatāutaha pe ha ongoʻi taʻefeʻunga ne ke maʻu makatuʻunga ʻi he vaivai fakaekakanó. Ngāue ʻaki ʻa eʻEta 12:27 ke hoko ko hao fakahinohino, ʻo ke fokotuʻutuʻu ha palani ʻa ia te ne lava ʻo liliu ke hoko ko ha mālohinga.

  • Fakakaukauloto ki he kole meia Molonai ke tau “fekumi ki he Sīsū ko ia ʻa ia kuo tohi ki ai ʻa e kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló, koeʻuhi ke ʻiate kimoutolu ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtua ko e Tamaí, pea mo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, mo e Laumālie Māʻoniʻoní … mo nofoʻia ʻiate kimoutolu ʻo taʻengata” (ʻEta 12:41). Hiki ha kiʻi fakamatala nounou ʻo e meʻa te ke lava ʻo fai ke “fekumi kia Sīsuú” pea maʻu “ ʻa e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtua ko e Tamaí.”